Οταν οι ερευνητές συνδυάζουν τις καταγραφές από τους δορυφόρους με τα γεωλογικά στοιχεία για το απώτερο παρελθόν του κλίματος, το 2023 μοιάζει να είναι η θερμότερη χρονιά των τελευταίων 100.000 ετών, σύμφωνα με τον Κάρλο Μπουοντέμπο, διευθυντή της υπηρεσίας Copernicus της Ε.Ε. «Δεν υπήρχαν πόλεις, αγροτική παραγωγή ή οικόσιτα ζώα στον πλανήτη την τελευταία φορά που η θερμοκρασία ήταν τόσο υψηλή», είπε. Κάθε δέκατο ενός βαθμού αύξησης της θερμοκρασίας συνιστά πρόσθετο θερμοδυναμικό καύσιμο που επιτείνει τους καύσωνες και τις καταιγίδες, αυξάνει τη στάθμη των υδάτων και επιταχύνει το λιώσιμο των παγετώνων. Αυτές οι συνέπειες ήταν ορατές πέρυσι. Οι καύσωνες έπληξαν το Ιράν και την Κίνα, την Ελλάδα και την Ισπανία, το Τέξας και τον αμερικανικό Νότο. Ο Καναδάς έζησε την πιο καταστροφική περίοδο πυρκαγιών στην ιστορία του με 182 εκατ. στρέμματα καμένης γης. Λιγότεροι πάγοι από ό,τι έχουν καταμετρηθεί ποτέ σχηματίστηκαν στις ακτές της Ανταρκτικής τόσο το καλοκαίρι όσο και τον χειμώνα.

Με βάση τη Συμφωνία του Παρισιού το 2015, οι χώρες συναίνεσαν στο να περιορίσουν τη μακροπρόθεσμη αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη στους 2 –ει δυνατόν 1,5– βαθμούς Κελσίου. Αν πάρουμε ως δεδομένες τις σημερινές εκπομπές ρύπων, σε λίγα μόλις χρόνια ο στόχος του 1,5 βαθμού θα είναι χαμένη υπόθεση. Οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα και άλλων χημικών αερίων είναι η βασική αιτία για την κλιματική αλλαγή, όμως τα τελευταία χρόνια υπήρξαν κι άλλοι παράγοντες που συνέβαλαν στην αύξηση της θερμοκρασίας.

Η έκρηξη υποθαλάσσιου ηφαιστείου ανοιχτά της νήσου Τόνγκα, στον Ειρηνικό, το 2022, «εκτόξευσε» τεράστιες ποσότητες υδρατμών στην ατμόσφαιρα, παγιδεύοντας περισσότερη ζέστη κοντά στην επιφάνεια της Γης. Τα πρόσφατα όρια στη ρύπανση από διοξείδιο του θείου που προκαλούν τα πλοία μείωσαν τα επίπεδα αερολυμάτων, τα οποία αντανακλούν την ηλιακή ακτινοβολία και βοηθούν να δροσιστεί ο πλανήτης. Ενας ακόμη παράγοντας ήταν το «Ελ Νίνιο», η αλλαγή στα τροπικά καιρικά σχήματα του Ειρηνικού που ξεκίνησε πέρυσι και συχνά συνδέεται με τα παγκόσμια ρεκόρ ζέστης. Αυτό ενδέχεται να αποτελεί μια προειδοποίηση για όσα χειρότερα θα ακολουθήσουν φέτος.

Ο λόγος είναι ο εξής: τις τελευταίες δεκαετίες οι πολύ ζεστές χρονιές παραδοσιακά ήταν εκείνες που ξεκινούσαν με ένα «Ελ Νίνιο». Πέρυσι το «Ελ Νίνιο» δεν ξεκίνησε μέχρι τα μέσα του έτους, που σημαίνει ότι δεν ήταν αυτό ο βασικός παράγοντας για την ασυνήθιστη ζέστη έως εκείνη τη χρονική στιγμή, σύμφωνα με την Εμιλι Τζ. Μπέκερ, επιστήμονα της κλιματικής αλλαγής στο Πανεπιστήμιο του Μαϊάμι. Παράλληλα, είναι ένα ισχυρό σημάδι ότι η φετινή χρονιά μπορεί να είναι θερμότερη από πέρυσι. «Είναι πολύ πιθανό να είναι στις τρεις θερμότερες χρονιές, αν όχι η πιο θερμή», εκτιμά η Μπέκερ αναφερόμενη στο 2024. Οι επιστήμονες εφιστούν την προσοχή στο ότι μια χρονιά, ακόμη κι αν είναι τόσο ιδιαίτερη όσο το 2023, μπορεί να μας πει λίγα πράγματα για το πώς αλλάζει μακροπρόθεσμα η θερμοκρασία του πλανήτη. Αλλα σημάδια αφήνουν να εννοηθεί ότι ο κόσμος θερμαίνεται ταχύτερα σε σχέση με παλιότερα.

Σύμφωνα με τους New York Times, οι ωκεανοί απορροφούν το 90% της ζέστης που παγιδεύεται από τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα εξαιτίας της καύσης ορυκτών καυσίμων, καθιστώντας τη θερμοκρασία τους τη σαφέστερη ένδειξη υπερθέρμανσης του πλανήτη. Πράγματι οι επιστήμονες βρήκαν ότι η συγκέντρωση θερμότητας στους ωκεανούς έχει επιταχυνθεί σημαντικά από τη δεκαετία του 1990. «Αν παρατηρήσει κανείς την καμπύλη, είναι σαφές ότι δεν είναι γραμμική», επισημαίνει η Σάρα Πάρκεϊ, ωκεανογράφος στο Ινστιτούτο Ωκεανογραφίας του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας, στο Σαν Ντιέγκο. Μια ομάδα ερευνητών στη Γαλλία έχει καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η συνολική υπερθέρμανση της Γης έχει επιταχυνθεί εδώ και αρκετές δεκαετίες, από εκείνη του 1960. Αυτό το εύρημα ταιριάζει με την αύξηση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα και τη μείωση των αερολυμάτων τις τελευταίες δεκαετίες. Οι επιστήμονες όμως θα πρέπει να συνεχίσουν τη μελέτη των στοιχείων για να κατανοήσουν αν υπάρχουν κι άλλοι παράγοντες που παίζουν ρόλο, υπογραμμίζει μία από τους ερευνητές, η Καρίνα φον Σούκμαν, ωκεανογράφος στο Διεθνές Ινστιτούτο Ωκεανών της Τουλούζης στη Γαλλία. «Κάτι ασυνήθιστο συμβαίνει που δεν το κατανοούμε», παραδέχεται.

Απειλή στη θάλασσα

Τα στοιχεία δείχνουν ότι οι ωκεανοί είναι θερμότεροι κάθε χρόνο σε σχέση με τον προηγούμενο. Η ζέστη οδήγησε επίσης σε επίπεδα-ρεκόρ στρωμάτωσης στους ωκεανούς, στο πλαίσιο της οποίας το ζεστό νερό λιμνάζει στην επιφάνεια και περιορίζει την ανάμειξη με βαθύτερα ύδατα. Αυτό μειώνει την ποσότητα οξυγόνου στους ωκεανούς απειλώντας τη θαλάσσια ζωή και παράλληλα μειώνει την ποσότητα διοξειδίου του άνθρακα και ζέστης που μπορούν να απορροφήσουν οι θάλασσες στο μέλλον. Αξιόπιστες μετρήσεις για τους ωκεανούς υπάρχουν από τη δεκαετία του 1940, είναι πιθανό όμως το ότι οι ωκεανοί είναι θερμότεροι σε σχέση με τα τελευταία 1.000 χρόνια και θερμαίνονται ταχύτερα απ’ ό,τι οποιαδήποτε στιγμή τα τελευταία 2.000 χρόνια. Το πιο συνηθισμένο μέτρο για την κλιματική αλλαγή, ο παγκόσμιος μέσος όρος της θερμοκρασίας του αέρα, επίσης αυξήθηκε σημαντικά το 2023. Αλλά οι θερμοκρασίες του αέρα επηρεάζονται περισσότερο από φυσικές αποκλίσεις του κλίματος, όπως η περυσινή επιστροφή του φαινομένου «Ελ Νίνιο».

Οι ωκεάνιοι καύσωνες και οι ακανόνιστοι κυκλώνες

«Οι ωκεανοί είναι το “κλειδί” για να μάθουμε τι συμβαίνει στον κόσμο και τα στοιχεία σκιαγραφούν μια ανησυχητική εικόνα αύξησης της θερμοκρασίας χρόνο με τον χρόνο», εξηγεί ο καθηγητής Τζον Εϊμπραχαμ του Πανεπιστημίου Σεν Τόμας στη Μινεσότα, που είναι μέλος της ομάδας που ανακοίνωσε τα νέα στοιχεία. «Βιώνουμε ήδη τις συνέπειες, που θα επιδεινωθούν περαιτέρω αν δεν αναλάβουμε δράση. Μπορούμε όμως να επιλύσουμε αυτό το πρόβλημα σήμερα με αιολική, ηλιακή και υδροηλεκτρική ενέργεια, καθώς και με εξοικονόμηση ενέργειας. Μόλις η κοινή γνώμη το αντιληφθεί αυτό, θα είναι πολύ ενθαρρυντικό. Μπορούμε να εγκαινιάσουμε μία νέα ενεργειακή οικονομία μελλοντικά, εξοικονομώντας χρήμα και προστατεύοντας το περιβάλλον ταυτόχρονα». Κατά τον ίδιο, απαιτείται ένα γρήγορο τέλος στη χρήση άνθρακα, πετρελαίου και φυσικού αερίου: «Αν δεν κάμψουμε την πορεία της κλιματικής αλλαγής, θα βιώνουμε όλο και πιο ακραία καιρικά φαινόμενα, περισσότερους περιβαλλοντικούς πρόσφυγες και μεγαλύτερη απώλεια αγροτικής παραγωγής. Θα έχουμε κόστος σε χρήμα και ζωές από ένα πρόβλημα που μπορούσαμε να έχουμε αποφύγει. Και γενικά θα υποφέρουν περισσότερο όσοι ευθύνονται λιγότερο, το οποίο συνιστά τρομερή αδικία».

Ο Εϊμπραχαμ επιμένει, πάντως, ότι η επιτάχυνση της κλιματικής αλλαγής, όπως κατεγράφη το 2023, δεν είναι στατιστικά σημαντική. «Αυτή τη στιγμή είναι βασικά μια γραμμική αύξηση από το 1995». Η νέα μελέτη, που δημοσιεύθηκε στην επιθεώρηση Advances in Atmospheric Sciences, χρησιμοποίησε στοιχεία θερμοκρασιών που είχαν συγκεντρωθεί από μια ευρεία κλίμακα οργάνων σε όλους τους ωκεανούς για να καθορίσει την ποσότητα ζέστης στα 2.000 μέτρα από την επιφάνεια του νερού, όπου απορροφείται η περισσότερη ζέστη, καθώς και τη θερμοκρασία στην επιφάνεια της θάλασσας. Το 2023, 15 πρόσθετα zettajoules ζέστης απορροφήθηκαν από τους ωκεανούς σε σχέση με το 2022. Συγκριτικά η ανθρωπότητα χρησιμοποιεί περίπου μισό zettajoule ενέργεια τον χρόνο για να κινήσει τη συνολική παγκόσμια οικονομία. Το 2023 οι ωκεανοί απορρόφησαν 287 zettajoules.

Οι θερμοκρασίες στην επιφάνεια των ωκεανών το 2023 ήταν «σε αχαρτογράφητα νερά», λένε οι επιστήμονες, χρησιμοποιώντας τη φράση κλισέ: μπορεί σε όλη τη διάρκεια του χρόνου η μέση θερμοκρασία τους να ήταν 0,1 βαθμός Κελσίου παραπάνω σε σχέση με το 2022, στο δεύτερο μισό της περυσινής χρονιάς, όμως, ήταν 0,3 βαθμό Κελσίου παραπάνω, ένα νούμερο σοκαριστικό. Το αποτέλεσμα ήταν να σημειωθούν θαλάσσιοι καύσωνες στους ωκεανούς καθ’ όλη τη διάρκεια του 2023.

Μια ξεχωριστή έκθεση από την κοινοπραξία που μελετά τα παγκόσμια ύδατα, την Global Water Monitor (GWM), κατέληξε στο συμπέρασμα ότι κάποιες από τις χειρότερες καταστροφές σημειώθηκαν εξαιτίας των ισχυρών κυκλώνων που έφεραν ακραίες βροχοπτώσεις στη Μοζαμβίκη, στο Μαλάουι, στη Μιανμάρ, στην Ελλάδα, στη Λιβύη, στη Νέα Ζηλανδία και στην Αυστραλία. «Είδαμε κυκλώνες να συμπεριφέρονται με αναπάντεχους και φονικούς τρόπους. Ο μακροβιότερος κυκλώνας που κατεγράφη ποτέ σφυροκοπούσε τη νοτιοανατολική Αφρική επί εβδομάδες. Οι υψηλότερες θερμοκρασίες της θάλασσας πυροδότησαν αυτές τις τερατώδεις συμπεριφορές και μπορούμε να περιμένουμε κι άλλα τέτοιου είδους ακραία γεγονότα», σχολιάζει ο καθηγητής Αλμπερτ Βαν Ντάικ της GWM στην εφημερίδα «Γκάρντιαν».