Σε μια εποχή όπου το νερό γίνεται πιο πολύτιμο από ποτέ, η Ορεινή Νάξος αποδεικνύει ότι οι πιο απλές, χαμηλού κόστους και «ήπιες» λύσεις μπορούν να προσφέρουν τα πιο διαχρονικά και ουσιαστικά αποτελέσματα.

Με σεβασμό στο τοπίο, αξιοποιώντας την πέτρα και την παράδοση των ανθρώπων της, μικρά φράγματα ανάσχεσης όπως αυτά της Απειράνθου δεν είναι μόνο τεχνικά έργα. Είναι παραδείγματα προνοητικότητας, ανθεκτικότητας και οικολογικής συνείδησης.

Η εμπειρία του παρελθόντος μπορεί –και πρέπει– να καθοδηγήσει το μέλλον, όταν η λειψυδρία, η διάβρωση και η ενεργειακή κατανάλωση απαιτούν σοβαρές, λειτουργικές και ρεαλιστικές λύσεις.

Με την αρωγή της Μαριέττας Μαργαρίτου (γεωολόγος με καταγωγή από την Απείρανθο) έχουμε την ανάλυση για την σωστή διαχείριση του νερού στη Νάξο με πρότυπο, τι άλλο; την Απείρανθο και τα μικρά φράγματα 

“Το φράγμα είναι ένα τεχνικό έργο που κατασκευάζεται κάθετα στην κοίτη ενός ποταμού για να ανακόψει τη συνέχεια της ροής του  νερού με σκοπό την αποθήκευση του (υπόγεια ή επιφανειακά), προκειμένου να χρησιμοποιηθεί με ελεγχόμενο τρόπο.  Κατασκευάζονται συνεχώς από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα,  γι’ αντιπλημμυρική προστασία,  άρδευση, εκτροπή, έγγειες βελτιώσεις κλπ.

Κάθε φράγμα είναι ένα διαφορετικό τεχνικό έργο και ο προσδιορισμός της θέσης του απαιτεί αναγνωριστικές μελέτες,  γιατί κάθε θέση είναι διαφορετική και μοναδική.  Για το λόγο αυτό τα φράγματα δεν είναι δυνατόν να τυποποιηθούν και να εφαρμόζονται επανειλημμένα και διακρίνονται σε πολλές κατηγορίες ανάλογα με την κατασκευή, τη λειτουργία και τη σκοπιμότητα τους.

Στις Κυκλάδες τα φράγματα έχουν ξεπεράσει μέχρι τώρα τα 10, με μεγαλύτερο σε ύψος εκείνο της Φανερωμένης (52μέτρα).  Είναι ευνόητο ότι η μορφολογία των νησιών δεν επιτρέπει μεγαλύτερα φράγματα,  ενώ ένα μεγάλο ποσοστό (40-60%) από τα νερά της βροχής ρέει μέσα στα ρέματα και καταλήγει στη θάλασσα.  Από την άλλη οι γεωτρήσεις συχνά ανεξέλεγκτες, εξαντλούν τα υπόγεια νερά με ρυθμό τέτοιο που δεν επιτρέπει τον εμπλουτισμό τους. Έτσι τα περισσότερα νησιά αντιμετωπίζουν σήμερα σοβαρό πρόβλημα με το νερό.

Η λύση ίσως  να είναι σε μικρά συνδυαστικά έργα, αρχής γενομένης από τα βουνά,  από εκεί δηλαδή που ξεκινάνε να ρέουν τα νερά.  Εκεί πρέπει να ξεκινήσει η διαχείριση στα όμβρια ύδατα  και τα μικρά φράγματα φαίνονται να είναι μια λύση όπως προκύπτει τόσο από διάφορες μελέτες όσο και εφαρμογές.

Ειδικά στα Κυκλαδονήσια με τη συγκεκριμένη ήπια γεωμορφολογία,  δεν αρκούν μόνο μεγάλα  υδραυλικά έργα όπως τα φράγματα και οι υδατοδεξαμενές  που απαιτούν μεγάλο κόστος και μεγάλες ποσότητες βρόχινου νερού,   για ν’ αντιμετωπιστούν οι αυξημένες  περίοδοι ξηρασίας  και  τα  ακραία καιρικά φαινόμενα του χειμώνα.   Μικρά φράγματα που θα συγκρατούν  το νερό της βροχής το οποίο τώρα ρέει και  καταλήγει στη θάλασσα και όχι μόνο, θα μπορούσαν να βοηθήσουν προσθετικά,  για την αντιμετώπιση της λειψυδρίας στα νησιά.

Τα μικρά φράγματα είναι τεχνικά έργα μικρής κλίμακας  των οποίων η κατασκευή προσιδιάζει ιδιαίτερα στις νησιωτικές περιοχές όπου πρέπει να δίνεται και η απαραίτητη προσοχή στην αισθητική των παρεμβάσεων και είναι εξαιρετικά αποτελεσματικά για τη συλλογή βρόχινου νερού,  ακόμα και από μικρές σε διάρκεια και ένταση βροχοπτώσεις.  Οι μικροί ταμιευτήρες λειτουργούν ανασχετικά για τη ροή των επιφανειακών υδάτων,  πράγμα που σημαίνει τουλάχιστον αντιπλημμυρική προστασία, εμπλουτισμό του υπόγειου υδροφόρου ορίζοντα και όχι μόνο.

Επιβεβαίωση στα προαναφερόμενα αποτελεί το παράδειγμα στ’ Απεράθου της Νάξου,  όπου το 1992 και για μία τριετία,  με τη συνδρομή του Μανόλη Γλέζου πραγματοποιήθηκε ένα ολοκληρωμένο αντιδιαβρωτικό πρόγραμμα με επιδεικτικό χαρακτήρα.  Φορέας υλοποίησης του πολυδιάστατου αυτού έργου ήταν ο Πειραματικός Σταθμός Αξιοποίησης Των Ήπιων Και Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΠΣΑΤΗΚΑΠΕ)  ο οποίος συνεργάστηκε με το Κέντρο Οικολογικών Ερευνών Νάξου (ΚΟΕΝ).

Το πρόγραμμα εφαρμόστηκε συγκεκριμένα και συγκεντρωμένα στα περίχωρα τ’ Απεράθου,  προκειμένου τα έργα να είναι στο μέγιστο βαθμό αποτελεσματικά και να δώσουν τη δυνατότητα εξαγωγής αξιόπιστων συμπερασμάτων για τη χρησιμότητα τους ως ένα ενιαίο σύνολο. Πραγματοποιήθηκε λοιπόν μια σειρά μικρών έργων που περιλάμβανε :

• αποκατάσταση τοιχίων αντιστήριξης, σε πεζούλια και σε περιφράξεις εκτάσεων βόσκησης,
• κατασκευή μικρών φραγμάτων ανάσχεσης της χειμαρρικής ροής των βρόχινων νερών, που το ύψος τους δεν ξεπέρασε τα 3,5 μέτρα και το πλάτος τους το 1,5 μέτρο
• προστασία – αξιοποίηση του νερού φυσικών πηγών, χειμάρρων και υδρομαστευτικών στοών.

Βασικότερο όλων ήταν τα μικρά φράγματα ανάσχεσης, τα οποία όπως αποδείχτηκε  ενίσχυσαν  και ενισχύουν τα επιφανειακά και υπόγεια ύδατα,  με ήπιο και αποτελεσματικό τρόπο.    Σήμερα  32 χρόνια  μετά,  συνεχίζουν να συγκρατούν τα βρόχινα νερά, που ειδάλλως θα κατέληγαν στη θάλασσα,  παρεμποδίζοντας  παράλληλα τη διάβρωση των ορεινών και τις πλημμύρες των πεδινών εκτάσεων,  ενώ εξυπηρετείται η άρδευση στη γύρω περιοχή.

Εικ. 1 :    Μικρά ήπια φράγματα στην Απείρανθο της Νάξου (2025).

Το 2017 ξεκίνησε και στην Πάρο ένα παρόμοιο αλλά μικρότερης κλίμακας έργο, προκειμένου ν’ αντιμετωπιστεί η διάβρωση  στη λεκάνη απορροής που εκβάλει στην παραλία του Καθολικού.  Εκεί κατασκευάστηκαν μικρές και απλές λιθοδομές χωρίς τεχνικά συνδετικά υλικά, σε χαραδρώσεις που είχαν δημιουργηθεί με τη διάβρωση του εδάφους από τη ροή του βρόχινου νερού και σε πρόχειρα διανοιγμένους δρόμους.  Πέτυχαν έτσι την επιβράδυνση της ροής του νερού και την απορρόφηση του στο έδαφος με αποτέλεσμα να σταματήσει η επιχωμάτωση της παραλίας,  να ενισχυθεί σημαντικά η βλάστηση γύρω από τις λιθοδομές  και γενικά ν’ αποκατασταθεί το τοπίο.

Παρατηρώντας  το προαναφερόμενο πρόγραμμα στ’  Απεράθου , επιβεβαιώνεται ότι τα μικρά φράγματα  είναι :

1. Οικονομικά, κοινωνικά  και οικολογικά συμβατά έργα.

Η αισθητική γραμμή που διαπνέει την κατασκευή τους είναι εμπνευσμένη από την κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική παράδοση και αναδεικνύει την πέτρα ως το στοιχείο που κυριαρχεί μορφολογικά και τη δένει με το περιβάλλον. Είναι λοιπόν αισθητικά και μορφολογικά δεμένα με το φυσικό περιβάλλον, αλλά και με το περιβάλλον όπως διαμορφώθηκε από την επέμβαση του ανθρώπου με την κατασκευή αναβαθμίδων, ενώ δεν απαιτούν απαλλοτριώσεις και  διάθεση καλλιεργούμενων εδαφών για την κατασκευή τους, όπως συχνά συμβαίνει με τους επιφανειακούς ταμιευτήρες.

Τα βασικά υλικά κατασκευής (μάρμαρο, ασβεστόλιθος, σχιστόλιθος)  αφθονούν  επί τόπου  και  αξιοποιούνται αμέσως  και  κατά το δυνατόν καλύτερο τρόπο από έμπειρους  ντόπιους τεχνίτες της πέτρας.   Η κατασκευή τους είναι σχετικά απλή, αλλά πληροί βέβαια συγκεκριμένες τεχνικές προϋποθέσεις και ακολουθεί  πιστά  όλους  τους  κανόνες  κατασκευής  των  υδρονομικών  έργων.

Το εργατικό προσωπικό και η τεχνογνωσία προέρχονται επίσης από τον ίδιο τον τόπο κατασκευής των φραγμάτων ανάσχεσης (Παράδοση εκατονταετηρίδων στο χτίσιμο ξερολιθιάς και λιθοδομής, στα πεζούλια, στις αναβαθμίδες. Παράδοση που αξίζει να διατηρηθεί, να αναζωογονηθεί και να εμπλουτιστεί).

2. Περιορίζουν τη διάβρωση των εδαφών από τα νερά των βροχοπτώσεων, αφού μειώνουν την επιφανειακή απορροή των νερών στα ρέματα,  μετριάζουν έως και μηδενίζουν τη διαβρωτική επενέργεια των βρόχινων νερών και δημιουργούν συνθήκες ανάπτυξης βλάστησης στο γύρω χώρο (παράδειγμα Πάρου).  Ιδιαίτερα η κατασκευή τους στα ορεινά συμβάλλει στον περιορισμό έως και μηδενισμό των πλημμυρών  στα πεδινά.
3. Συλλέγουν – διαφυλάσσουν επιφανειακά νερό, το οποίο  αξιοποιείται  κυρίως στην άδρευση.
4. Παράλληλα αυξάνουν τον εμπλουτισμό των υπόγειων νερών έως και 100%

στις πιο πολλές περιπτώσεις, ιδιαίτερα όταν οι βροχοπτώσεις δεν υπερβαίνουν τα 100 χιλιοστά την ημέρα.  Εμπλουτίζουν έτσι σε ετήσια βάση τα υπόγεια αποθέματα νερού κι επομένως δημιουργούν προϋποθέσεις αξιοποίησης ανανεώσιμων υδάτινων φυσικών πόρων που διαφορετικά θα πήγαιναν χαμένοι.

5. Αποτρέπουν αποτελεσματικά τον κίνδυνο καταστροφής των παραχειμάρριων καλλιεργούμενων εδαφών.
6. Σχεδόν μηδενίζεται ο κίνδυνος καταστροφής τους από γεωλογικά ή μηχανικά αίτια, γιατί είναι χαμηλά και μικρά. Με αυτόν τον τρόπο αποφεύγονται όλες εκείνες οι συνέπειες που δημιουργούν τα μεγάλα φράγματα, όπως: τεκτονικούς ερπυσμούς, σεισμούς, υποπιέσεις, κατολισθήσεις, διαβρώσεις, αλλοιώσεις των πετρωμάτων θεμελίωσης και αγκύρωσης, παραμορφώσεις ως και την τελική καταστροφή.

Τα τελευταία χρόνια με τα έντονα καιρικά φαινόμενα,  τις μεγάλες περιόδους ξηρασίας  και την έντονη ανάπτυξη του νησιού μας, περισσότερο από ποτέ απαιτείται σωστή διαχείριση των όμβριων υδάτων και μέριμνα για τη διατήρηση των υδάτινων πόρων.   Δεν υπάρχει περιθώριο να χάνεται ούτε σταγόνα νερού  και  τα μικρά ήπια φράγματα μπορούν να συνδράμουν θετικά.  Γιατί η  λύση  δεν  είναι  από μόνη της :

• Ούτε τα μεγάλα φράγματα που απαιτούν μεγάλες ποσότητες βρόχινου νερού.
• Ούτε τα μικρά φράγματα που συγκρατούν μικρές ποσότητες νερού.
• Ούτε οι γεωτρήσεις που εξαντλούν τα υπόγεια αποθέματα νερού.
• Ούτε οι αφαλατώσεις που απαιτούν μεγάλες καταναλώσεις ενέργειας, αλλά ακόμη κι αν προχωρήσουν με βιώσιμο τρόπο (φωτοβολταϊκά κλπ), αφου επηρεάζουν αρνητικά το θαλάσσιο οικοσύστημα.
• Ούτε τα υδρόμετρα και οι υδροκάρτες
• Ούτε η αλλαγή σε καλλιέργειες και χρήσεις, λιγότερο απαιτητές για νερό
• Ούτε η ανακύκλωση του νερού στα σπίτια και τους βιολογικούς
• Ούτε η μείωση των διαρροών στα κεντρικά δίκτυα νερού
• Ούτε οι δεξαμενές βρόχινου νερού στις ταράτσες των σπιτιών
• Ούτε οι φυτεύσεις στα πρανή των βουνών και κατά μήκος των ρεμάτων.

 Απαιτείται  η δημιουργία ενός σχεδίου ολοκληρωμένης διαχείρισης των υδάτινων πόρων,  ανάλογο της φυσιογνωμίας – ήπιας γεωμορφολογίας  του τόπου  και  των αυξητικών  απαιτήσεων σε νερό.   Υπάρχουν αρμόδιοι και εξειδικευμένοι άνθρωποι,  που μπορούν να σχεδιάσουν  την  ορθολογικότερη  διαχείριση,  με  γνώμονα  όχι  μόνο τη διαφύλαξη των επιφανειακών και  υπόγειων υδάτων,   αλλά και  το σεβασμό  που αξίζει  στο περιβάλλον  και  τους κατοίκους του νησιού.

Εικ. 2 :   Υπερχειλιστής σε μικρό φράγμα στην Απείρανθο Νάξου (Κακαβάς-2025).