Μπορεί στα κάτω χωριά της Νάξου τις Αποκριές να κυριαρχούν οι πολύχρωμοι Κορδελάτοι (Κορδελάδες, Φουστανελάδες), οι πιο ορεσίβιοι Αξώτες όμως, τις Απόκριες σείουν τα κουδούνια τους.
Κείμενο – Φωτογραφίες: Γιάννης Βασαλάκη (*)
Στην μαρμαροστολισμένη Απείρανθο, οι Κουδουνάτοι βγαίνουν την Κυριακή της Τυρινής. Στο ορεινό χωριό πάντοτε το κρύο είναι τσουχτερό τέτοια εποχή, συχνά το καλύπτει και ο κατσιφόρας, όπως λένε την ομίχλη που κατεβαίνει από το βουνό. Οι Κουδουνάτοι, άνδρες και αγόρια φορούν το αμπαδέλι τους, τη μάλλινη βοσκίσια κάπα, και στα πόδια τα χειροποίητα βοσκίστικα παπούτσια, τα ξώραφα.
Στη μέση τους έχουν δεμένα σε χοντρό σχοινί καμιά δεκαπενταριά κουδούνια και κρατούν στο χέρι τους τη σόμπα, ένα χοντρό αλλά ελαφρύ ξύλο από αθάνατο, σαν φαλλό, που συμβολίζει τη γονιμότητα. Είπαμε, είμαστε στο νησί του Διονύσου.
Εισβάλλουν κατά ομάδες στην μικρή πλάτσα αλλά και μέσα στα μαγαζιά και τινάζουν τα πόδια τους δαιμονισμένα για να προκαλέσουν θόρυβο. Μαζί τους, στην πλάτσα και ένας «γάμος» από μοσκάρους, με τη νύφη, τον γαμπρό, τον/την κουμπάρο/α, την προξενήτρα, τον παπά, αλλά και την αρκούδα και τον αρκουδιάρη.
Η επιλογή των κουδουνιών δεν είναι τυχαία, μου λέει η Μαρία Ξεφτέρη, επιλέγονται ανάλογα με τον ήχο που βγάζει το καθένα και σε σχέση με τον ήχο του διπλανού του. Απαραίτητα εξαρτήματα της αρματωσάς του κουδουνάτου είναι το φέσι, που πάντα έχει μια καρφίτσα στο κεντρικό σημείο, προσωπικό στοιχείο κάθε Κουδουνάτου. Και επίσης το μαντήλι, το οποίο παλαιότερα κάλυπτε το πρόσωπό τους μα πλέον το φέρουν στην πλάτη. Η Αποκριά εδώ είναι πιο δωρική και βουκολική από τα λιβαδοχώρια.
Το ίδιο το χωριό της δίνει ένα χαρακτήρα μυστηριακό και οι Κουδουνάτοι της Απειράνθου μοιάζουν βγαλμένοι απευθείας από την αρχαιότητα, νιώθεις ότι μπερδεύεις, όπως λέει η Γαλήνη Μπαρδάνη «την πραγματικότητα με τον μύθο, τη στεριά με τη θάλασσα, τον πάνω κόσμο με τον κάτω, τους ήρωες του Ομήρου με τους αρχαίους φιλοσόφους, τους θεούς του Ολύμπου με τους μύθους του Αισώπου και τους ήρωες του Αριστοφάνη».
Για τους Απεραθίτες, οι Κουδουνάτοι δεν είναι καρναβάλι. Υπάρχει λόγος που συμβαίνουν όλα, μα πάνω απ’ όλα είναι τιμή.
Στο ημιορεινό Φιλώτι, το μεγαλύτερο χωριό της Νάξου, στους πρόποδες του Ζα, οι Κουδουνάτοι βγαίνουν την Τσικνοπέμπτη και την Καθαρά Δευτέρα. Το Φιλώτι είναι το χωριό των βοσκών της Νάξου, οι περισσότεροι κάτοικοι ασχολούνται με τα αιγοπρόβατα και ο κάθε ένας αναγνωρίζει τον ήχο των κουδουνιών των ζώων του από χιλιόμετρα.
Τους βλέπεις άλλωστε όλο το χρόνο να ασχολούνται με τα κουδούνια. Το κλίμα εδώ είναι πιο ήπιο από τ’ Απεράθου. Οι πολυπληθείς Φιλωτίτες, λοιπόν, έχουν άλλο στυλ: δεν φορούν κάπες, αλλά χοντρά πουκάμισα και τραγιάσκες, κάποιοι ντύνονται και βρακάδες.
Τα κουδούνια που φορούν είναι πολλά περισσότερα από αυτά των Απεραθιτών (άκουσα ιστορίες και για 120!) και λίγο μικρότερα, αλλά είναι πολύ πιο κουραστικά στο τρέξιμο και στον «χορό» λόγω του βάρους (μπορεί και πάνω από 100 κιλά). Έτσι βλέπεις συχνά τους πιο βαρυφορτωμένους ξαπλωμένους ανάσκελα να ξαποσταίνουν πριν ξανασηκωθούν να σημάνουν το τέλος του χειμώνα, κλείνοντας τον κεντρικό δρόμο κάτω από τον πλάτανο.
Το έθιμο είναι λιγότερο μυστηριακό, ωστόσο κρατάει γερά και οι πιτσιρικάδες δεν βλέπουν την ώρα κάθε χρόνο να φορέσουν κουδούνια. Ανάμεσα στα μικρότερα αγόρια είδα για πρώτη φορά και μια πιτσιρίκα 6-7 χρόνων που έσπασε το αγορίστικο πρωτόκολλο.
(*) Ο Γιάννης Βασαλάκης είναι δημοσιογράφος στην εφημερίδα “Τα Νέα” και έχει καταγωγή από τη Νάξο
Όταν ήταν όλα έτοιμα, οι κορδελάτοι, με μπροστάρη ένα άλλο παλικάρι που ήταν ντυμένος ναύτης και κρατούσε τη σημαία, άρχιζαν το χορό, με τη συνοδεία της τσαμπούνας και του τουμπακιού. Οι ιδιοκτήτες των γύρω καφενείων ετοίμαζαν μεζέδες, που τους πρόσφεραν σε όλους τους παρευρισκόμενους.
