Πριν την άνοδο της θάλασσας, η Νάξος, η Πάρος και η Μύκονος δεν ήταν νησιά, αλλά μέρος μιας μεγάλης στεριάς – η ιστορία της χαμένης ενδοκυκλαδικής πεδιάδας και της ξεχωριστής Αμοργού
Πριν από περίπου 20.000 χρόνια, κατά τη διάρκεια της τελευταίας Εποχής των Παγετώνων, το Αιγαίο πέλαγος δεν έμοιαζε σε τίποτα με αυτό που γνωρίζουμε σήμερα. Η στάθμη της θάλασσας ήταν έως και 150 μέτρα χαμηλότερη από τη σημερινή, καθώς τεράστιες ποσότητες νερού ήταν δεσμευμένες σε παγετώνες που κάλυπταν τη βόρεια Ευρώπη και τις πολικές περιοχές.
Αυτό το παγωμένο παρελθόν άφησε πίσω του ένα γεωγραφικό σκηνικό που σήμερα έχει χαθεί κάτω από τα κύματα. Οι Κυκλάδες δεν ήταν νησιά, αλλά κορυφές ενός ενιαίου ορεινού όγκου, συνδεδεμένες μεταξύ τους και με την ηπειρωτική Ελλάδα και τη Μικρά Ασία. Οι λεγόμενες Κεντρικές Κυκλάδες – η Πάρος, η Νάξος, η Αντίπαρος, η Ίος, η Σίκινος, η Σέριφος, η Μύκονος – σχημάτιζαν τότε ένα αδιάσπαστο σύνολο ξηράς.
Μπορεί σήμερα να χρειάζεται κανείς πλοίο για να περάσει από την Τήνο στη Νάξο, αλλά τότε, ο άνθρωπος μπορούσε να περπατήσει από νησί σε νησί, μέσα από την εκτεταμένη πεδιάδα που ένωνε τα εδάφη. Μέσα σε αυτή τη «χαμένη» γη κυλούσαν ποτάμια, έβοσκαν ζώα και πιθανότατα άφησαν τα ίχνη τους οι πρώτοι άνθρωποι που αναζήτησαν καταφύγιο σε ένα τοπίο πολύ πιο εύφορο και ενιαίο απ’ ό,τι σήμερα.
Η Αμοργός: Το νησί που δεν ήταν ποτέ ξηρά
Μέσα σε αυτή τη στεριά υπήρξε όμως μια μοναδική εξαίρεση: η Αμοργός. Το νησί αυτό, λόγω της γεωλογικής του διαμόρφωσης – με τις απότομες πλαγιές και τα βαθιά θαλάσσια αυλάκια που το περιβάλλουν – παρέμεινε απομονωμένο ακόμα και όταν η στάθμη της θάλασσας βρισκόταν στο χαμηλότερο δυνατό σημείο. Δεν αποτέλεσε ποτέ μέρος της ενιαίας ενδοκυκλαδικής πεδιάδας.
Αυτή η απομόνωση αποτυπώνεται μέχρι σήμερα και στη φύση της. Στην Αμοργό δεν υπάρχουν οχιές ή άλλα δηλητηριώδη φίδια, όπως συμβαίνει σε άλλα νησιά που συνδέονταν κάποτε με την ηπειρωτική στεριά. Επιπλέον, το νησί φιλοξενεί 28 ενδημικά φυτικά είδη – περισσότερα από τη μεγαλύτερη Νάξο, που έχει 16. Η βοτανική της απομόνωση είναι η ζωντανή απόδειξη της νησιωτικής της συνέχειας από τα παγετώδη χρόνια μέχρι σήμερα.
Μνήμη κάτω από τα νερά
Η αρχαία ενδοκυκλαδική πεδιάδα δεν υπάρχει πια. Καθώς το κλίμα θερμαινόταν σταδιακά, οι πάγοι έλιωσαν και η στάθμη της θάλασσας ανέβηκε, κατακλύζοντας τα χαμηλότερα εδάφη και μετατρέποντας την άλλοτε ενιαία στεριά σε ένα σύμπλεγμα νησιών. Οι γνώριμες μορφές των Κυκλάδων που βλέπουμε σήμερα είναι τα τελευταία απομεινάρια αυτής της μεγάλης βύθισης.
Κι όμως, κάτω από τα νερά του Αιγαίου παραμένει το ίχνος αυτής της αρχαίας γης. Το υπέδαφος των νησιών, τα ενδημικά είδη, ακόμα και οι πολιτισμικές διαδρομές, κρύβουν σιωπηλές ενδείξεις για το πώς ήταν κάποτε ο κόσμος. Οι επιστήμονες, με τη βοήθεια γεωλογικών χαρτών και παλαιοντολογικών μελετών, ανασυνθέτουν αυτό το χαμένο τοπίο – ένα τοπίο που φιλοξενούσε άγρια ζωή, ίσως και τις πρώτες ανθρώπινες κοινότητες του Αιγαίου.
Μια διαρκής μεταμόρφωση
Η ιστορία των Κυκλάδων μας υπενθυμίζει ότι το τοπίο που θεωρούμε δεδομένο είναι στην πραγματικότητα το αποτέλεσμα χιλιάδων ετών φυσικής εξέλιξης και αλλαγής. Η Γη δεν είναι στατική. Είναι ένας ζωντανός οργανισμός, που μεταμορφώνεται διαρκώς. Η κατανόηση του παρελθόντος – του γεωλογικού, του βιολογικού και του ανθρώπινου – είναι το κλειδί για να ερμηνεύσουμε το παρόν και να προετοιμαστούμε για το μέλλον.
Σήμερα, κοιτάζοντας από τη Νάξο προς την Πάρο ή την Ίο, μπορούμε να φανταστούμε όχι νησιά, αλλά κορυφές ενός χαμένου βουνού που ταξιδεύει στο χρόνο κάτω από τα κύματα. Κι ίσως, μέσα στη σιωπή του Αιγαίου, να αντηχεί ακόμα η μνήμη μιας γης που ενώνει όσα τώρα μας φαίνονται χωρισμένα.
Η μεγαλύτερη δυσκολία στη συγγραφή του βιβλίου ήταν η έλλειψη στοιχείων: «Για κάποιους είχα μόνο ένα όνομα. Και όμως, έψαξα, ρώτησα, βρήκα συγγενείς, φωτογραφίες, μνήμες», περιγράφει. Η αίσθηση ατιμωρησίας που αφήνει η ιστορική καταγραφή είναι έντονη: «Πολλοί θύτες δεν τιμωρήθηκαν ποτέ, ενώ οι οικογένειες των θυμάτων έμειναν μόνες στη σιωπή», υπογραμμίζει.
Από το πρόλογο του βιβλίου 