Η Νάξος, με τη φυσική της ποικιλομορφία, τη βαθιά ιστορική της παρουσία και, πάνω απ’ όλα, τους ανθρώπους της, έγινε – για ακόμη έναν – τόπος λατρείας και πνευματικής καταφυγής για έναν από τους μεγαλύτερους Γάλλους φιλέλληνες του 20ού αιώνα: τον Ροζέ Μιλλιέξ (Roger Milliex).

Ο Μιλλιέξ, γεννημένος το 1913 στη Μασσαλία και επί δεκαετίες ενεργός στην Ελλάδα, ήταν κάτι πολύ παραπάνω από απλός ελληνόφιλος. Υπήρξε ζωντανή γέφυρα πολιτισμού μεταξύ Γαλλίας και Ελλάδας, μαχητής της αντίστασης, υποστηρικτής της ελληνικής διανόησης, διευθυντής του Γαλλικού Ινστιτούτου και, μαζί με τη σύζυγό του Τατιάνα Γκρίτση – Μιλλιέξ, άνθρωπος με έμπρακτη αγάπη για την πατρίδα μας.

Ανάμεσα στα πολλά του έργα, ξεχωρίζει ένα ταπεινό αλλά σπάνιας ομορφιάς άρθρο, δημοσιευμένο στο «Βήμα» στις 2 Οκτωβρίου 1957, με τίτλο: «Η Νάξος, το ωραίο νησί με την πλούσια καρδιά». Στις γραμμές του αποτυπώνεται όχι μόνο η ματιά ενός ταξιδιώτη, αλλά η ψυχή ενός ανθρώπου που ένιωσε βαθιά το ελληνικό καλοκαίρι, τις μυρωδιές, τους ανθρώπους, την ιστορία και τις σκιές της Νάξου.

Ο ίδιος παραδέχεται με ειλικρίνεια πως παρά την περιήγησή του στο νησί, «δεν είδε τίποτε» μπροστά στο μεγαλείο της Νάξου. Ανακαλεί την εμπειρία του με ευλάβεια και ταπεινότητα – από τις κοιλάδες της Ποταμιάς και τις κορφές της Κωμιακής, μέχρι τους Κούρους των Μελάνων, το μοναστήρι του Φωτοδότη, τις εκκλησίες, τις ρεματιές, και πάνω απ’ όλα τους ανθρώπους της.

«Είμαι φτωχός, μα έχω πλούσια καρδιά», του είχε πει ένας Ναξιώτης φίλος του. Αυτή η φράση έγινε για τον Μιλλιέξ το απόσταγμα της ελληνικής φιλοξενίας, της απλότητας και του εσωτερικού πλούτου που τον συγκλόνιζε ξανά και ξανά, σε κάθε του επίσκεψη.  

Μερικές από τις ατάκες του για το ταξίδι στη Νάξο

“Να πας να γνωρίσεις ένα καινούργιο μέρος, να το γυρίσεις μ’ όρεξη και κάποια απληστία 3-4 βδομάδες, να έχεις την εντύπωση ότι απόχτησες μια γενική εικόνα του τόπου και ότι, οπτικά τουλάχιστον, το ξέρεις πια καλύτερα από τους περισσότερους ντόπιους, και την τελευταία στιγμή ν’ ακούσεις έναν εκλεκτό κάτοικο, έναν απ’ αυτούς τους λάτρες της πατρίδας τους που συναντάς παντού, να σου πει: «Δεν είδες τίποτε!», είναι για τον εγωισμό του νεοφερμένου μια ευεργετική ψυχρολουσία που την έχω δοκιμάσει αρκετές φορές ίσαμε σήμερα. Τη δοκίμασα πρόσφατα και στη Νάξο, δυο μέρες πριν φύγω. Κάποιος καινούργιος φίλος που, από τη βίγλα του στην Απείρανθο, ο έρωτάς του αγρυπνεί, έτοιμος κάθε τόσο για εξόρμηση στις πιο μικρές και κρυφές πτυχές του λατρεμένου του νησιού, σαν τον αποχαιρετούσα, σ’ ένα σοκάκι της Χώρας, μου δήλωσε, με τρόπο απογοητευτικό: «Φεύγετε κιόλας; Μα δεν είδατε τίποτε!»

Εννοούσε, νομίζω, ότι δεν είδα όλες τις ιερές αυτές πέτρες που σημαδεύουν την πλούσια ιστορία της Νάξου από την προϊστορία ίσαμε τα φράγκικα και φεουδαρχικά χρόνια. Ομολογώ ότι δεν τις είδα όλες. Όχι βέβαια που αρκέσθηκα στην κλασσική Πύλη, στα «Παλάτια», και στο επιβλητικό, ονειρεμένο Κάστρο. Αλλά από τους δυο Κούρους που πήγα να επισκεφτώ έξω από τους Μέλανες, αξιώθηκα να δω έναν μόνο στο Φλεριό, αυτόν που, λίγο πάνω από την πηγή, τόσο αναπάντεχα τον ανακαλύπτεις, συγκινητικά πεσμένο μέσα σ’ ένα περιβόλι, σαν παγιδευμένο στο τειχάκι από το ημιτελές του πόδι. Τον άλλον δυστυχώς δεν ξέρανε να μου πουν πού κοντά βρίσκεται.

Βέβαια, κατηφόρισα το καλντερίμι από την Κωμιακή στον Απόλλωνα επίτηδες, για να δω τον άλλον φημισμένο Κούρο, αυτό το τεράστιο –10 μέτρα μπόι– φοβερό πέτρινο ρομπότ, που ξαπλωμένος ανάσκελα για την αιωνιότητα και κολλημένος στο νταμάρι του σε τρομάζει και είναι ο μπαμπούλας για τα άτακτα παιδάκια του χωριού. Βέβαια, επισκέφθηκα επίσης, μ’ ενθουσιώδη οδηγό τον κ. Στέλιο Γρύλλη, τις ενδιαφέρουσες ανασκαφές του φίλου κ. Κοντολέοντος στο Γύρουλα, κάτω από το Σαγκρί. Αλλά δεν πρόλαβα να πραγματοποιήσω το σχέδιο μιας εκδρομής στον ξακουστό πύργο του Χειμάρρου. Κι’ αν προσκύνησα αρκετές βυζαντινές ή μεταβυζαντινές εκκλησίες στη Χώρα, κάτω από τις ελιές της Τραγαίας, στο Σαγκρί κι’ αλλού, αν περιεργάστηκα εδώ κι’ εκεί πύργους και οικόσημα, υπάρχουν ακόμα, το ξέρω, άλλα τόσα μνημεία της ίδιας εποχής ν’ ανακαλύψω (ιδιαίτερος καημός μούμεινε, μετά τη φωτογραφία που μούδειξε ο κ. Σφυρόερας, το μοναστήρι του Φωτοδότη Χριστού).

Αλλά φαντάζομαι ότι δεν έκανα άσχημα που δεν εξάντλησα μονορούφι τη Νάξο, ώστε να υπάρχει ένα περιθώριο περιέργειας για δεύτερο ταξίδι. Γιατί, χώρια από τις παλιές πέτρες, η πρώτη διαμονή στη Νάξο μάς άφησε αυτή τη γλυκειά γεύση, αυτή την όρεξη για δεύτερη δόση φαγητού ή ταξιδιού που, με μια μόνη έκφραση, τη λέμε εμείς οι Γάλλοι και για νόστιμα φαγητά και για νόστιμα μέρη: goût de revenez-y – δηλαδή μαζί: να ξαναπάρουμε και να ξανάρθουμε.

Σ’ αυτή την Αξιώτικη γεύση ανακατεύονται αχώριστα η γοητευτική φύση και οι γλυκύτατοι άνθρωποι. Κλείνω τα μάτια μου και ξαναβλέπω τον κεντρικό, βόρειο και δυτικό τομέα του νησιού, που τον γύρισα σχεδόν ολόκληρο και που τυχαίνει να είναι σήμερα η μόνη κατοικημένη περιοχή. Αποτελεί, σε μικρογραφία, μια πλήρη γεωγραφική σύνθεση από βουνά, οροπέδια, κοιλάδες, πεδιάδες, ακρογιάλια, που μπορεί να ικανοποιήσει τον πιο απαιτητικό φυσιολάτρη, τον πιο διψασμένο για ποικιλία. Ο ορεινός δρόμος Τραγαία – Μονή – Κόρωνος – Σκαδό – Κωμιακή θα τον γεμίσει έξαρση, κι’ αν σταθεί πιο ευτυχής από μένα –δυο φορές αναγκάστηκα να ματαιώσω την ανάβαση, να σκαρφαλώσω το βουνό Ζας, το όρος Διός Μηλωσίου, πάνω σ’ αυτή τη βίγλα των Κυκλάδων, στα 1.004 μέτρα–, θα χαρεί το δισυπόστατο ελληνικό θαύμα του βουνού και του πελάγους.

Το χάρηκα κ’ εγώ σε μιαν αλησμόνητη επτάωρη πορεία από τον Απόλλωνα ίσαμε τη Νάξο, όπου η κάθε μια από τις αλληλοδιάδοχες λαγκαδιές που ανεβοκατεβαίνεις σου χαρίζει, κάτω από τα κορφοβούνια, κ’ ένα διαφορετικό άνοιγμα προς τ’ απέναντι νησιά και τη θάλασσα, και σε προσκαλεί να ροβολήσεις τις πλαγιές προς τα παρθένα ακρογιάλια και τις μοναχικές αμμουδιές. Η πιο χαρακτηριστική όμως νότα του προνομιούχου τοπίου της Νάξου, κοντά στις άλλες Κυκλαδίτικες αδελφές του, είναι αυτή του πράσινου, στις ρεματιές, κυρίως σ’ αυτές τις θελκτικές, αξέχαστες οάσεις που λέγονται Εγγαρές, Μέλανες, κοιλάδα της Ποταμιάς – αχ, αυτή η Πάνω Ποταμιά, πόσα θα έδινε ο βιαστικός πεζοπόρος να μείνει ώρες πολλές, βουτηγμένος στην πρασινάδα και στη δροσιά της. […]

Η ψυχή μας όμως στους ανθρώπους της Νάξου θα προστρέχει, που η καρδιά τους είναι πιο δροσερή και από τα νερά της. Μια καρδιά ποιητική και κεφάτη μαζί, καθώς το διαπιστώσαμε στα πανηγύρια και στις οικογενειακές γιορτές όπου λάβαμε μέρος στο Δαμαριώνα, στο Φιλώτι, στο Σαγκρί, και όπου θαυμάσαμε τα λυρικά ή χιουμοριστικά «κοτσάκια», που αυτοσχεδιάζανε για τους χορευτές οι εμπνευσμένοι Απειρανθιώτες βιολιτζήδες κ’ επί τόπου, στο χωριό τους, ακούγοντας τα πετυχημένα στιχάκια του γέροντα Κληρονόμου. Θυμηθήκαμε μια καλή Αξιώτικη νταντά, την κυρα-Δέσποινα, που, αγράμματη όντας, μας υπαγόρευε γράμματα σε στίχους, στους δικούς της, κ’ είχε μάθει στον Άγγελο Σικελιανό το ωραίο σύνθετο «αγγελοπαραδομός» (με την έννοια: εξαίσια απόλαυση).

Γενικά, η Νάξος πλούτισε την προσωπική μου συλλογή εκδηλώσεων ελληνικής φιλοξενίας μ’ αξέχαστες φιγούρες, σαν κι’ αυτή του γέροντα στην Άνω Ποταμιά, δίπλα στην πηγή, που μ’ έμπασε στο περιβόλι του να το σεργιανίσω, να χαρώ όλα τα λουλούδια και τα φρούτα του, μαζί με τη σοφή κουβέντα του. «Εσύ», μου είπε, «είσαι μορφωμένος, εγώ είμαι αγράμματος, είμαι ένα ζώο, όμως πιστεύω ότι κάτι μπορείς να μάθεις από την κουβέντα μου». Ναι, γέροντά μου, σωστά τα είπες.

Ο Ροζέ Μιλλιέξ πέθανε το 2006, όμως το έργο, οι λέξεις και η αγάπη του για την Ελλάδα και τη Νάξο παραμένουν ζωντανά. Οι σελίδες του είναι φωνές, μαρτυρίες ενός κόσμου που σέβεται το φως, τον βράχο, το νερό, τη μνήμη.

Το παρόν άρθρο αφιερώνεται στη μνήμη του Ναξιώτη ηθοποιού Δημήτρη Ήμελλου (12.06.1967 – 16.12.2024), ενός καλλιτέχνη με ακριβώς την ίδια πλούσια καρδιά. Εκείνου που τίμησε τη Νάξο και την ελληνική θεατρική τέχνη με το ήθος, το ταλέντο και τη σεμνότητά του – όπως εκείνοι οι άνθρωποι που ο Μιλλιέξ περιέγραψε κάποτε με αγάπη.

Η Νάξος, με τους ποιητές, τους βιολιτζήδες, τους απλούς σοφούς και τους σιωπηλούς ονειροπόλους της, συνεχίζει να συγκινεί. Και να εμπνέει.

Με πληροφορίες από το άρθρο του Βαγγέλη Στεργιόπουλου στο in.gr με τίτλο “Νάξος: Να ξαναπάρουμε και να ξανάρθουμε”