Η αρχαιολογική έρευνα των τελευταίων δεκατριών ετών έδωσε εξαιρετικά ευρήματα καταδεικνύοντας πως το δυτικό άκρο του νησιού ήταν μέρος «ιερό» – Η μοναδική εγκατάσταση στο Δασκαλιό και η καλοκαιρινή έκθεση που ετοιμάζεται
Η Κέρος είναι το επιβλητικότερο νησί των Μικρών Κυκλάδων και ένα από τα μεγαλύτερα ακατοίκητασήμερα νησιά του Αιγαίου. Τραχιά, άνυδρη, με το περίγραμμα του όγκου της να παραπέμπει σε γλυπτό, πολυδημοσιευμένη εικόνα από τους επισκέπτες που κατακλύζουν τις απέναντι ακτές του Κουφονησίου τα τελευταία καλοκαίρια.
Της Μαργαρίτας Δρίλλια*
Τόπος βαριά λεηλατημένος έως τις αρχές του ’60 από λαθρανασκαφείς, κηρυγμένος πλέον αρχαιολογικός χώρος, είναι µία από τις σημαντικότερες προϊστορικές θέσεις όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και παγκοσμίως. Η αρχαιολογική έρευνα των τελευταίων δεκατριών ετών έδωσε εξαιρετικά ευρήματα καταδεικνύοντας πως η Κέρος είναι το αρχαιότερο τελετουργικό κέντρο του Αιγαίου, ενώ παράλληλα εμπλουτίζει την παρακαταθήκη του Κυκλαδικού Πολιτισμού της 3ης χιλιετίας π.Χ. και διευρύνει τον ορίζοντα της γνώσης, ειδικά σε ό,τι αφορά στις απαρχές της αστικοποίησης και τα θαλάσσια δίκτυα διακίνησης πρώτων υλών και αγαθών.
Το μακροπρόθεσμο Πρόγραμμα Ανασκαφών Κέρου του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ (The Cambridge Keros Project), ενταγμένο στην ερευνητική δραστηριότητα της Βρετανικής Σχολής Αθηνών, διεξάγεται με την άδεια του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού και την υποστήριξη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων. Ξεκίνησε το 2006, με πρωτοβουλία του ομότιμου καθηγητή του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ Lord Colin Renfrew και τη συνεργασία της Ολγας Φιλιανώτου, ως συνέχεια των ερευνών που πραγματοποιήθηκαν τις δεκαετίες του ’60 και του ’80 στο νοτιοδυτικό άκρο του νησιού, στις θέσεις Κάβος και Δασκαλιό με ανασκαφείς τον ίδιο και τους σπουδαίους Φωτεινή Ζαφειροπούλου, Κωνσταντίνο Τσάκο, Χρίστο Ντούµα και Λίλα Μαραγκού.
Ο μεγάλος Βρετανός αρχαιολόγος συνδιευθύνει σήμερα την έρευνα με τον Dr. Michael Boyd, Senior Research Associate στο ίδιο Πανεπιστήμιο, και την Ειρήνη Λεγάκη, αρχαιολόγο της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων και αναπληρώτρια διευθύντρια του Προγράμματος, εστιάζοντας τόσο στη μεθοδική ανασκαφή και την τεκμηρίωσή της όσο και στην αναλυτική μελέτη και έγκαιρη δημοσίευση των αποτελεσμάτων. Με τη συμβολή μίας μεγάλης διεπιστημονικής ομάδας ερευνητών, έχουν ήδη εκδοθεί τέσσερις πολυσέλιδες μονογραφίες του έργου και των ευρημάτων της πρώτης τριετούς ανασκαφικής περιόδου (2006-2008). Μεταξύ αυτών, παρουσιάζεται ο ασύλητος Νότιος Ειδικός Αποθέτης.
Ο χώρος αυτός περιείχε εκατοντάδες σπασμένα κυκλαδικά ειδώλια
Ο χώρος αυτός περιείχε εκατοντάδες σπασμένα κυκλαδικά ειδώλια -ορισμένα είχαν αρχικό ύψος έως ένα μέτρο- και χιλιάδες τμήματα μαρμάρινων και κεραμικών αγγείων, αντικείμενα που είχαν κάποιου είδους (άγνωστη σε εμάς) αξία ή πιθανώς θεωρούνταν ιερά αλλά πλέον δεν χρησιμοποιούνταν και αφέθηκαν εδώ σε χρονικό βάθος πεντακοσίων περίπου ετών κατά την 3η χιλιετία π.Χ. και κυρίως από το 2.750 έως το 2.550 π.Χ. Η συστηματική εξέταση έδειξε ότι όλο αυτό το υλικό είχε φτάσει σπασμένο από άλλα νησιά του κυκλαδικού αρχιπελάγους και εναποτέθηκε εδώ στο πλαίσιο τελετουργικών δρώμενων.
Το 2016, και αφού αξιολογήθηκαν τα αποτελέσματα των ανασκαφών και επιπλέον των επιφανειακών ερευνών που πραγματοποιήθηκαν υπό τη διεύθυνση των Colin Renfrew, Μαρίζας Μαρθάρη και Αικατερίνης Δελλαπόρτα (2012-2013), ξεκίνησε η δεύτερη ανασκαφική περίοδος (2016-2018) µε επίκεντρο το Δασκαλιό, η οποία έφερε στο φως τη μεγαλύτερη γνωστή οικιστική εγκατάσταση της Πρωτοκυκλαδικής περιόδου.
Το Δασκαλιό της θάλασσας και των ανθρώπων
Το Δασκαλιό το έβλεπα τα καλοκαίρια από τις νότιες παραλίες του Κουφονησιού, όπου αρέσκομαι να διακοπεύω τις τελευταίες δύο δεκαετίες. Ένας πυραμιδοειδής βράχος, κολλημένος σχεδόν πάνω στον επιβλητικό όγκο της Κέρου που, όπως διαπίστωσα αργότερα, η εικόνα του από μακριά δεν μαρτυρά το πόσο απόκρημνος είναι. Και πολύ περισσότερο δεν αποκαλύπτει το πόσο μοναδικός είναι. Η συγκίνηση που μου προκαλεί αυτή η απόπειρα αποτύπωσης της εμπειρίας που έζησα δουλεύοντας σε αυτή τη βραχονησίδα, αιτιοκρατικά σχετίζεται με την επιβλητικότητα των ευρημάτων σε αυτόν τον αρχέγονης ομορφιάς ανόθευτο τόπο, αλλά και με τον ζήλο, την αφοσίωση και την προσφορά των ανθρώπων με τους οποίους συμπορευόμουν τις έξι εβδομάδες τον χρόνο που διαρκούσε η ανασκαφική έρευνα τα έτη που διεξήχθη.
Για το Δασκαλιό της 3ης χιλιετίας π.Χ. και τη σπουδαιότητά του, μου μίλησε πρώτη φορά με το χαρακτηριστικό περιγραφικό της πάθος, πάνε δέκα και πλέον χρόνια από τότε, η φίλη μου Δρ. Ιωάννα Μουτάφη, που συμμετέχει στο Πρόγραμμα από την έναρξή του, με καθήκοντα διευθύντριας πεδίου την τελευταία τριετία της έρευνας. Ο πέτρινος αιχμηρός όγκος με την πολύ περιορισμένη χαμηλή βλάστηση και μοναδικούς κατοίκους τις μικρές σαύρες αποτελούσε το νοτιοδυτικό ακρωτήριο της Κέρου, ενωμένο τότε με την παρακείμενη θέση του Κάβου με μία στενή λωρίδα γης μήκους 90 μέτρων, καθώς η στάθμη της θάλασσας βρισκόταν πιο χαμηλά απ’ ό,τι στις μέρες µας.
Οι εξαιρετικά κακοτράχαλες, ειδικά στον νότο και τη δύση, κατακρημνισμένες πλευρές του κόβονται απότομα στην ένωσή τους με το νερό, σχηματίζοντας μυτερούς βράχους, γκρεμούς και σπηλιές. Το έρημο σήμερα τοπίο, που όπως διαπίστωσαν οι ανασκαφείς 4.500 χρόνια πριν καλυπτόταν από άκρη σε άκρη από σπουδαίες κατασκευές με τεράστιες εισόδους, λίθινες κλίμακες και ένα πολύπλοκο σύστημα αγωγών, φιλοξενώντας περιοδικά μέχρι και 400 ανθρώπους, γέμιζε και πάλι ζωή τις ημέρες της ανασκαφής.
Άνθρωποι που έδωσαν φωνή στο παρελθόν
Κάθε ξημέρωμα η ομάδα έφτανε με καΐκι από το Κουφονήσι, όπου διέμενε, και έπαιρνε το δυσανάβατο, φιδωτό, στενό μονοπάτι που ξεκινούσε από το μικρό αυτοσχέδιο ντόκο, ανηφορίζοντας προς την κορυφή. Ο ένας πίσω από τον άλλον, 60-70 άνθρωποι που είχαν φτάσει εδώ από όλες τις μεριές του πλανήτη. Αρχαιολόγοι, αρχιτέκτονες, επιστήμονες εξειδικευμένοι στη γεωμορφολογία και τη γεωχημεία, καταξιωμένοι καθηγητές, φοιτητές (στο πλαίσιο του Προγράμματος υλοποιήθηκε με την υποστήριξη του Ινστιτούτου Κύπρου εκπαιδευτικό πρόγραμμα διδασκαλίας σύγχρονων ανασκαφικών μεθόδων) και αφοσιωμένοι εργάτες.
Διαφορετικές κουλτούρες, διαφορετικές ηλικίες, διαφορετικές προσωπικότητες ενωμένες με την κοινή ιδιοσυγκρασία που προκαλεί η γοητεία της ανθρώπινης ιστορίας και η αμεσότητα της επαφής με τον χρόνο. Όλοι, στην πλειοψηφία τους εθελοντές, δούλευαν καθημερινά με τον ίδιο ενθουσιασμό. Ξεκινώντας το χάραμα την ανασκαφή που ούτως ή άλλως απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή αλλά σε έναν τέτοιο δύσκολο εδαφικά και κλιματολογικά τόπο την επένδυση όλων των σωματικών δυνάμεων, τους έβρισκε το απόγευμα κατάκοπους. Λιωμένους από τους 40 και πλέον βαθμούς σε ένα μέρος δίχως φυσική ή τεχνητή σκιά όπου μέσα στην κάψα δουλεύαν με αβρότητα το χώμα.
Ανεμοδαρμένους από τον αέρα, που όταν τον έπιανε η μανία του ξεπερνούσε τα 7 μποφόρ και λυσσομανούσε με τόση ένταση και φασαρία που δεν ακούγανε ούτε τη φωνή τους, αλλά, μέσω του ευρήματος, δίνανε φωνή στον άνθρωπο που το δημιούργησε χιλιάδες χρόνια πριν. Όπως μου είπε χαρακτηριστικά ο Dr. Dante Abate του Ινστιτούτου Κύπρου με εξειδίκευση στην τρισδιάστατη τεκμηρίωση και ανάλυση, στο Δασκαλιό αντιμετώπισε τις δυσκολότερες συνθήκες μετά την Ανταρκτική το 2012, όπου συμμετείχε στην Ιταλική αποστολή.
Στον Κάβο η ανακάλυψη και μελέτη αναπλήρωσε κατά το δυνατό τη ζημιά που προκάλεσαν οι λαθρανασκαφείς πριν από το 1963. Η απουσία ανθρώπινων οστών επιβεβαιώνει την αρχική ερμηνεία του Colin Renfrew για τον μη ταφικό χαρακτήρα του χώρου
Παραδόξως, αυτές οι συνθήκες σε αναγκάζουν να είσαι απόλυτα συγκεντρωμένος στο έργο σου και να βιώνεις τον χρόνο με όλες τις αισθήσεις, οπλισμένος με την πεποίθηση πως η γνώση του παρελθόντος οδηγεί στην κατανόηση του παρόντος. Οι αρχαιότητες είναι φορείς της πολύτιμης συλλογικής μνήμης -του πυρήνα της εμπειρίας του ανθρώπου, της γνώσης και των ιδεών- μέσω της οποίας επιτυγχάνονται η εξέλιξη και οι κατακτήσεις της ανθρωπότητας σε όλους τους τομείς.
Σκάβοντας κάτω από τον ίδιο ήλιο, βλέποντας την ίδια θάλασσα άλλοτε γλυκιά και άλλοτε πληθωρικήκαι κοιτώντας τον ίδιο ορίζοντα με τους ανθρώπους που χιλιάδες χρόνια πριν δημιούργησαν τα όσα έρχονται στο φως, η διαχρονικότητα τούτου του κόσμου γίνεται πιο σαφής. Και ίσως να είναι και ο μαγευτικός χαρακτήρας αυτού του τόπου που ένωσε την ανασκαφική ομάδα όπως ένωσε και τους Κυκλαδίτες της προϊστορίας.
Παντού γύρω η γαλάζια φωτεινότητα του Αιγαίου, ο ουρανός που ενώνεται με το νερό έως εκεί που φτάνει το μάτι και στον ορίζοντα η Σαντορίνη κάτω στο νότο, η Ιος, η Σχοινούσα και η Ηρακλειά στα δυτικά, η Νάξος, τα δύο Κουφονήσια καθαρά και έντονα, η Δονούσα και η σκιά της Ικαρίας πέρα στα βορειοανατολικά. Και αναρωτιέται κανείς πώς γίνεται από αυτό το ύψωμα των 37 μέτρων να βλέπει με τέτοια διαύγεια και καθαρότητα τόσο μεγάλο κομμάτι του κεντρικού Αιγαίου, αυτής της μοναδικής θάλασσας στον πλανήτη, όπου τρεις ήπειροι συναντώνται. Ο Χρίστος Ντούμας και ο Colin Renfrew είχαν πρώτοι επισημάνει την προνομιούχο γεωγραφική θέση του Δασκαλιού με την εξαιρετική ορατότητα, σημειώνοντας πως η χερσόνησος που το ένωνε με την Κέρο αποτελούσε φυσικό αμφίπλευρο λιμάνι, προσφέροντας ασφαλές αγκυροβόλιο, ανεξαρτήτως καιρού.
Προηγμένος σχεδιασμός και μνημειακές κατασκευές
Οι ανασκαφείς είχαν την τύχη να ερευνήσουν μία θέση με αδιατάραχτη από μεταγενέστερη κατοίκηση στρωματογραφία. Στο Δασκαλιό εφαρμόζεται με τη συμβολή της γεωαρχαιολόγου Δρ. Μυρσίνης Γκούμα το μεγαλύτερο πρόγραμμα μικρομορφολογίας εδάφους στο Αιγαίο και γίνεται εκτεταμένη δειγματοληψία από όλα τα ανασκαφικά στρώματα, με στόχο την πλήρη κατανόηση των φυσικών και τεχνητών διαδικασιών εναπόθεσης στον χώρο.
Το Δασκαλιό της 3ης χιλιετίας π.Χ. ήταν μία καλά σχεδιασμένη και οργανωμένη εγκατάσταση
Οι αρχαιολόγοι διαπίστωσαν πως το Δασκαλιό της 3ης χιλιετίας π.Χ. ήταν μία καλά σχεδιασμένη και οργανωμένη εγκατάσταση που όμοιά της δεν έχει βρεθεί στην ευρύτερη περιοχή του Αιγαίου. Στο επικλινές πετρώδες φυσικό έδαφος είχαν κατασκευαστεί τεχνητά πλατώματα, υποστηριζόμενα από εντυπωσιακά επάλληλα καλοχτισμένα αναλήμματα. Στα πλατώματα αυτά, δομήθηκε πλήθος οικημάτων και διασυνδεδεμένων κατασκευών, μεταξύ των οποίων το μεγαλύτερο γνωστό κτήριο της Πρωτοκυκλαδικής Περιόδου, με κοινοτική πιθανώς χρήση.
Ο Colin Renfrew εξηγεί πως οι εκτεταμένες έρευνες σε διαφορετικά σημεία της θέσης έφεραν στο φως τον τρόπο με τον οποίο οργανώθηκε η αρχιτεκτονική και το πώς κινούνταν οι άνθρωποι σε αυτό το δομημένο περιβάλλον: ξεκινώντας από το επίπεδο της θάλασσας, μονοπάτια οδηγούσαν στην κορυφή, διασχίζοντας τις τεράστιες τεχνητές αναβαθμίδες. Και συνεχίζει: «Αυτή η καλά σχεδιασμένη εξελιγμένη αρχιτεκτονική, με το πολύπλοκο σύστημα αγωγών, υποδεικνύει τη δουλειά εξειδικευμένου αρχιτέκτονα και την εκτέλεση κεντρικού οικοδομικού προγράμματος», στοιχεία συναρπαστικά για έναν πολιτισμό που άνθισε 1.000 χρόνια πριν τις Μυκήνες και τον περίφημο Μυκηναϊκό πολιτισμό.
Μεγάλο μέρος της τοιχοποιίας είναι χτισμένο με μάρμαρο φερμένο από τη Νάξο. Η ερευνητική ομάδα υπολογίζει ότι εισήχθησαν περισσότεροι από 1.000 τόνοι πέτρας, παρά την απόσταση των περίπου 10 χιλιομέτρων που χωρίζει τα δύο νησιά και αυτό συνιστά απαράμιλλο κατόρθωμα για τα κωπήλατα πλοία της εποχής -τα λεγόμενα μακρά σκάφη- που χρονολογούνται οι κατασκευές.
Η σημασία της μεταλλοτεχνίας και η κεραμική
Φαίνεται πως οι κάτοικοι του Δασκαλιού ήταν έμπειροι μεταλλοτεχνίτες την εποχή που όπως μαρτυρά και το όνομα που η επιστήμη τής έδωσε συμβατικά, «Εποχή του Χαλκού», η προηγμένη μεταλλουργία, σε συστηματική και διαδεδομένη χρήση, αποτέλεσε τεχνολογική καινοτομία. Οι ανασκαφείς τονίζουν πως μεταξύ των πιο σημαντικών ανακαλύψεών τους είναι οι εγκαταστάσεις για τη χύτευση χάλκινων τεχνουργημάτων, που βάσει των ευρημάτων υπήρχαν σε πολλά σημεία της θέσης. Πελέκεις, σμίλες, περόνες, αιχμές δοράτων και εγχειρίδια είναι μερικά από τα αντικείμενα που με βεβαιότητα παράγονταν εδώ.
Ο Dr. Michael Boyd σημειώνει τον σημαντικό ρόλο της μεταλλουργίας καθ’ όλη τη διάρκεια ζωής του οικισμού και τονίζει πως μεταλλουργική δραστηριότητα τέτοιας κλίμακας προϋποθέτει την ύπαρξη κοινωνικών δομών που επέτρεπαν την εκμάθηση και διατήρηση των τεχνικών δεξιοτήτων, καθώς και τη συνεχή προμήθεια πρώτων υλών. Κοιτάσματα χαλκού δεν υπάρχουν στην Κέρο, οπότε η πρώτη ύλη εισαγόταν από άλλα νησιά του δυτικού Αιγαίου όπως η Σέριφος και η Κύθνος, ή και από την ηπειρωτική Ελλάδα.
Εξίσου σημαντικά, όπως επισημαίνει η Λέκτορας στο UCL Qatar Μυρτώ Γεωργακοπούλου, είναι τα ευρήματα που μαρτυρούν πρωτογενή μεταλλουργία στο ακρωτήριο του Κάβου, τη μόνη γνωστή Πρωτοκυκλαδική θέση που ενώ δεν διαθέτει κοιτάσματα, διαπιστώθηκε εκκαμίνευση μετάλλου από τα εισηγμένα μεταλλεύματα. Εξαιρετικά είναι και τα λιγοστά αλλά μοναδικά για την εποχή χρυσά ευρήματα που ήρθαν στο φως στο Δασκαλιό.
Η κεραμική παρουσιάζει αξιοσημείωτη συνέχεια
Η Δρ. Πέγκυ Π. Σωτηρακοπούλου, που μελέτησε την τυπολογία της κεραμικής και κατάφερε τη λεπτομερή χρονολογική της κατάταξη, και η αναπληρώτρια Καθηγήτρια του Πανεπιστημίου του Αμστερνταμ Jill Hilditch, που εκπόνησε τη μακροσκοπική εξέταση και πετρογραφική ανάλυση των πηλών, υπογραμμίζουν την αξιοσημείωτη συνέχεια την οποία παρουσιάζει η κεραμική, η οποία τεκμηριώνει την αδιάκοπη κατοίκηση του Δασκαλιού σε χρονικό ορίζοντα 450 χρόνων (2.750-2.300 π.Χ.).
Η πλειονότητα (ή και το σύνολο) της ιδιαιτέρως μεγάλης ποσότητας θραυσμάτων κεραμικών αγγείων που βρέθηκε στο Δασκαλιό προέρχεται από άλλα νησιά των Κυκλάδων και ίσως του Αργοσαρωνικού, όπως τη Νάξο, την Ιο, την Αμοργό, τη Θήρα, τη Μήλο αλλά και τη Σίφνο και πιθανώς τον Πόρο και την Αίγινα.
Η ανασκαφή έδωσε μερικά σπάνια αγγεία, όπως το μόνωτο κύπελλο με την εγχάρακτη διακόσμηση, μοναδικό σε ολόκληρο το Αιγαίο, ενώ θραύσματα δύο Πρωτοελλαδικών κυπέλλων με δαντελωτό χείλος, τύπος κυρίως γνωστός από τη Βοιωτία και τη Φωκίδα, είναι μάρτυρες του μεγάλου βεληνεκούς των εξωτερικών σχέσεων του οικισμού ειδικά μεταξύ 2.400–2.300 π.Χ.
Περιβαλλοντική αρχαιολογία και αγροτική οικονομία
Η αρχαιολογία μελετά την αλληλεπίδραση των διαφορετικών παραγόντων που συνθέτουν μία υπό έρευνα θέση. Σε αυτό το πλαίσιο, η ανάλυση των περιβαλλοντικών δεδομένων και καταλοίπων και της σχέσης ανθρώπου – φύσης, είναι εξίσου σημαντική με την αποκάλυψη κατασκευών και τεχνουργημάτων καθώς δίνει απαντήσεις σε ερωτήματα όπως: με τι τρεφόντουσαν και πως εκμεταλλεύονταν το περιβάλλον οι κάτοικοί της;
Εξειδικευμένη επιστημονική ομάδα με επικεφαλής την Επίκουρη καθηγήτρια στο Ινστιτούτο Κύπρου και υποδιευθύντρια του Προγράμματος Εύη Μαργαρίτη ταυτοποιεί καμένους σπόρους, τμήματα ξυλάνθρακα, φυτόλιθους, όστρεα, οστά ζώων και ψαριών καθώς και ίχνη ζωικών και φυτικών λιπιδίων και αμύλων σε αγγεία και λίθινα εργαλεία αντλώντας πλούσιες πληροφορίες για την αγροτική οικονομία της περιοχής, καθώς και την παραγωγή και κατανάλωση τροφίμων.
Τα απανθρακωμένα φυτικά κατάλοιπα από το Δασκαλιό περιλαμβάνουν κυρίως καρπούς, όσπρια και δημητριακά όπως σταφύλι και ελιές, σύκα, αμύγδαλα, φακή, αρακά, δίκοκκο σιτάρι, κριθάρι αλλά και κόλιαντρο. Η κυρία Μαργαρίτη επισημαίνει πως η Κέρος δεν ήταν αυτοσυντηρούμενη και από μόνη της, λόγω της περιορισμένης εδαφικής δυνατότητας για αγροτική καλλιέργεια, δεν θα μπορούσε να συντηρήσει μία ευημερούσα θέση όπως το Δασκαλιό. Όλα τα διαθέσιμα στοιχεία δείχνουν ότι πολλά από τα τρόφιμα προς τοπική κατανάλωση ήταν εισηγμένα. Αυτό προϋποθέτει την ύπαρξη μίας αγροτικής περιοχής που εκτεινόταν στα γειτονικά νησιά, γεγονός που αφενός αποτελεί περαιτέρω ένδειξη για τη θέση του Δασκαλιού στην κορυφή της οικιστικής ιεραρχίας στην ευρύτερη περιοχή και αφετέρου αναθεωρεί τη γνώση για τα δίκτυα ανταλλαγών της εποχής του Χαλκού, προκειμένου να συμπεριληφθεί σ’ αυτά και η ανταλλαγή τροφίμων.
Το Κάτω Νησί σταθμός στη διαδρομή
Η πλησιέστερη τοποθεσία με σημαντική αγροτική δυναμική είναι το Κάτω Κουφονήσι.Αραιοκατοικημένο σήμερα, βρίσκεται περίπου 5 χιλιόμετρα βορειοδυτικά της Κέρου, αποτελώντας σταθμό στη διαδρομή προς το πολύ μεγαλύτερο και αγροτικά πλουσιότερο νησί της Νάξου. Το 2018, παράλληλα με την ανασκαφή στο Δασκαλιό διεξήχθη εδώ, σε σχεδιασμό του λέκτορα του Πανεπιστημίου του Αμπερντίν Joshua Wright, επιφανειακή έρευνα με επικεφαλής τον αρχαιολόγο της Εφορείας Κυκλάδων και υποδιευθυντή του Προγράμματος Δρ. Γιώργο Γαβαλά. Με βάση τις ενδείξεις οι ερευνητές πιστεύουν ότι το Κάτω Κουφονήσι ήταν εξίσου σημαντικό για τον οικισμό του Δασκαλιού όσο ήταν και η ίδια η Κέρος.
Μέρος ιερό με ιδιαίτερο έθιμο της Εποχής του Χαλκού
Στόχος της αρχαιολογίας είναι η κατανόηση συνηθειών, αναγκών, συμπεριφορών, δράσεων, κοινωνικών δομών και έργο του αρχαιολόγου, πέρα από το να περιγράψει, είναι να ερμηνεύσει το εύρημα περνώντας από το υλικό κατάλοιπο στην άυλη αντίληψη. Και δεν είναι πάντα εύκολο να φτάσει σε συμπεράσματα, πολύ περισσότερο όταν η έρευνα αφορά σε προϊστορικές θέσεις για τις οποίες στερούμαστε γραπτών πηγών. Παρ’ όλα αυτά, στον Κάβο της Κέρου η ανακάλυψη και μελέτη του Νότιου Ειδικού Αποθέτη αναπλήρωσε κατά το δυνατό τη ζημιά που προκάλεσαν οι λαθρανασκαφείς πριν από το 1963 και οδήγησε µε ασφάλεια τους ερευνητές στο συμπέρασμα πως το δυτικό άκρο του νησιού ήταν την τρίτη χιλιετηρίδα π.Χ. μέρος «ιερό».
Η απουσία ανθρώπινων οστών επιβεβαιώνει την αρχική ερμηνεία του Colin Renfrew για τον τελετουργικό αλλά μη ταφικό χαρακτήρα του χώρου. Περιορισμένος αριθμός αναμοχλευμένων οστών βρέθηκε μόνο σε παρακείμενες βραχοσκεπές. Η Δρ Ιωάννα Μουτάφη, μέσα από μια -εγκληματολογικού τύπου- ταφονομική ανάλυση των οστών αυτών, κατέληξε πως πρόκειται για ένα ιδιαίτερο, μοναδικό ως τώρα, έθιμο της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού, όπου οι νεκροί τοποθετούνταν αρχικά στις βραχοσκεπές ενώ στη συνέχεια, μετά την αποσύνθεση των σωμάτων, τα περισσότερα οστά συλλέγονταν και μεταφέρονταν αλλού.
Στο νότιο τμήμα του Κάβου, λάμβαναν χώρα εξαιρετικά ασυνήθιστες και επαναλαμβανόμενες πρακτικές εναπόθεσης, οι οποίες δημιουργούσαν στους συµµμετέχοντες από όλα τα νησιά των Κυκλάδων την αίσθηση της κοινότητας, ενδεχομένως και της ιεραρχίας. Με αυτές συνδέονται τα μνημειώδη κτήρια στο Δασκαλιό, εγκατάσταση που ιδρύθηκε σε άμεσο συσχετισμό με τα τελετουργικά δρώμενα και εξελίχθηκε σε σημαντικό κέντρο ανταλλακτικού εμπορίου και αναδιανομής αγαθών.
Το Δασκαλιό αποτελούσε κεντρικό σημείο ενός τεράστιου θαλάσσιου δικτύου
Το Δασκαλιό, όπως αποδεικνύεται, αποτελούσε κεντρικό σημείο ενός τεράστιου θαλάσσιου δικτύουπου εκτεινόταν όχι μόνο στο κυκλαδικό αρχιπέλαγος αλλά και πέραν από αυτό σε μία εποχή που η κατάκτηση θαλάσσιων οδών και η ανάγκη απόκτησης των μετάλλων ως ένα νέο είδος πρώτης ανάγκης ώθησαν την ανάπτυξη του εμπορίου. Η εισαγωγή μαρμάρου, χαλκού, οψιανού -ο οποίος εισαγόταν με τη μορφή πυρήνων από τη Μήλο, ακόμα και από την Καππαδοκία, και κατεργαζόταν εδώ-, κεραμικής και τροφίμων επιβεβαιώνει τόσο τις δεινές ναυτικές ικανότητες των νησιωτών όσο και τη σπουδαιότητά της Κέρου στο γεωγραφικό περιβάλλον του Αιγαίου.
Η συστηματική μελέτη του υλικού, που προβλέπεται να ολοκληρωθεί το 2022, θα διαφωτίσει περαιτέρω τις κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες που επικρατούσαν στα νησιά των Κυκλάδων κατά την Πρώιμη εποχή του Χαλκού. Επιπλέον, θα δώσει πολύτιμες πληροφορίες για τη διά θαλάσσης διακίνηση πρώτων υλών και τελικών προϊόντων, την επικοινωνία και το εμπόριο, που, όπως τονίζει ο Colin Renfrew, ενθαρρύνει την καινοτομία και προσφέρει δυνατότητα ανταλλαγής ιδεών και υιοθέτησης νέων πρακτικών και πεποιθήσεων.
Τεχνολογία αιχμής στην υπηρεσία της έρευνας
Η διεπιστημονική ομάδα του Προγράμματος χρησιμοποιεί εξελιγμένη τεχνολογία που προσφέρει ταχύτατο χρόνο καταχώρησης και επεξεργασίας των πληροφοριών με εγκυρότητα και απόλυτη ακρίβεια. Οι υπεύθυνοι αρχαιολόγοι πεδίου και οι ερευνητές, χρησιμοποιώντας tablets, καταγράφουν τα ανασκαφικά δεδομένα και τα αποτελέσματα των αναλύσεων και των εργαστηριακών μελετών αντίστοιχα, στο ίδιο ψηφιοποιημένο σύστημα που λειτουργεί με την καινοτόμο εφαρμογή iDig,την οποία ανέπτυξε ο Bruce Hartzler.
Στο πεδίο, το λογισμικό επιτρέπει την επιτόπου αναλυτικότατη καταγραφή των ευρημάτων -σταθερών και κινητών- με ταυτόχρονη ενσωμάτωσή τους στην κεντρική τράπεζα δεδομένων και αυτόματη αναβάθμιση της συνολικής εικόνας της ανασκαφής σε πραγματικό χρόνο. Με την παραπάνω εφαρμογή συνδέεται και η φωτογραμμετρία, τεχνική που χρησιμοποιείται για να καταγράφεται βήμα-βήμα η ανασκαφή, μετατρέποντας με ακρίβεια τοπογραφικές μετρήσεις και φωτογραφίες σε απεικονιστικά τρισδιάστατα μοντέλα. Τα παραδοσιακά δισδιάστατα σχέδια σε χαρτί αντικαθίστανται έτσι από γεωδαιτημένες ψηφιακές ρεαλιστικές αναπαραστάσεις.
Η έκθεση στην Αρχαιολογική Συλλογή Κουφονησίου
Σημαντική είναι και η τρισδιάστατη αποτύπωση της θέσης με χωρικό σαρωτή Laser που πραγματοποιήθηκε από εξειδικευμένους επιστήμονες του Ινστιτούτου Κύπρου για την υλοποίηση ρεαλιστικών τρισδιάστατων οπτικοποιήσεων των ανασκαφικών τομών. Η ψηφιακή προσομοίωση της θέσης, πέρα της συμβολής της στην ερευνητική μελέτη, θα επιτρέψει στο ευρύ κοινό να επισκεφτεί εικονικά το Δασκαλιό.
Αυτό σχεδιάζεται για το καλοκαίρι, στο πλαίσιο της περιοδικής έκθεσης με τίτλο «Τι ήταν το Δασκαλιό;»που προετοιμάζει η Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων με τη στήριξη του προϊσταμένου της, Δημήτρη Αθανασούλη, και σε επιμέλεια-συντονισμό του υπεύθυνου αρχαιολόγου για τις Μικρές Κυκλάδες Στέφανου Κεραμίδα.
Η έκθεση θα στεγαστεί στην Αρχαιολογική Συλλογή Κουφονησίου, στο κτήριο του παλαιού Δημοτικού σχολείου στο Πάνω νησί, που παραχωρήθηκε στην Εφορεία από τη Δημοτική Κοινότητα Κουφονησίων. Αυτή η παραχώρηση καταδεικνύει την πρόθεση της τοπικής κοινωνίας, η οποία ενημερώνεται και ευαισθητοποιείται συστηματικά από τους επικεφαλής του Προγράμματος για την πορεία της έρευνας, να συμβάλει στην ανάδειξη του αρχαιολογικού πλούτου και της πολιτιστικής κληρονομιάς της περιοχής, που λόγω της σπουδαιότητάς της τυγχάνει παγκόσμιας αναγνώρισης.
Σημαντική η βοήθεια των χορηγών
Η συνεισφορά σε τέτοια ερευνητικά προγράμματα αποτελεί αντίδοτο στη σημερινή εποχή της -όχι μόνο οικονομικής- κρίσης. Σημαντική είναι η στήριξη των χορηγών, είτε με καταβολή χρημάτων είτε με παροχή προϊόντων ή υπηρεσιών, καθώς καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος της συνολικής δαπάνης του προγράμματος. Το Πρόγραμμα υποστηρίζεται από τους: Institute for Aegean Prehistory, Ιδρυμα Α.Γ. Λεβέντη, Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος, Ινστιτούτο Κύπρου, McDonald Institute for Archaeological Research, Research Promotion Foundation, British Academy, Society of Antiquaries of London, Gerda Henkel Stiftung, National Geographic Society, Blue Star Ferries, Eazy-dot και Cosmote.
* Η Μαργαρίτα Δρίλλια εργάζεται εθελοντικά στο Πρόγραμμα Ανασκαφών Κέρου, τόσο στο ανασκαφικό πεδίο στους τομείς της φωτογραμμετρίας και της τρισδιάστατης αποτύπωσης, όσο και στην επικοινωνία για την εύρεση πόρων χρηματοδότησης της έρευνας.
Δημοσιεύθηκε στο φύλλο 101 της «Νέας Σελίδας» την Κυριακή 12 Μαΐου 2019.
