«Είναι πολύ πιθανόν ότι η Νάξος θα είναι ο τόπος όπου θα καταλήξουν», λέει η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη για τις αρχαιότητες της συλλογής – Τι λέει για την γνησιότητά τους
Με ύψος λίγο κάτω από τα 20 εκατοστά, το σπάνιο κυκλαδικό ειδώλιο που δεν είναι ένα, αλλά δύο μαζί, ένα «σύμπλεγμα ειδωλίων» όπως λέγεται, είναι μια εικόνα που προκαλεί την περιέργεια. Δύο γυναικείες μορφές με διπλωμένα χέρια, η μικρότερη πάνω στο κεφάλι της μεγαλύτερης. Είναι μια μητέρα και το παιδί της; Δύο θεότητες, με τη μία να αναδύεται από το κεφάλι της άλλης; Οι επιστήμονες δεν μπορούν να απαντήσουν με βεβαιότητα. Το μόνο βέβαιο είναι ότι όμοια με το ακέραιο ειδώλιο που παρουσιάζεται στην έκθεση «Γυρισμός» του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης υπάρχουν ακόμη δύο στον κόσμο: ένα σε μουσείο της Καρλσρούης και ένα ακόμη σε ιδιωτική συλλογή.
Το διπλό ειδώλιο είναι ένα από τα 15 εκθέματα της συλλογής Στερν, που θα βρίσκονται για ένα χρόνο στο μουσείο της Αθήνας στο πλαίσιο της ειδικής συμφωνίας που υπέγραψε το ΥΠΠΟΑ με το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης και κύρωσε η Βουλή. Τον Νοέμβριο του 2023 θα ταξιδέψουν στις ΗΠΑ για να παρουσιαστεί η συλλογή συνολικά –161 αρχαιότητες– στο αμερικανικό μουσείο για 10 χρόνια. Τα ειδώλια θα βρίσκονται στην Αμερική αλλά θα ανήκουν στην Ελλάδα, ενώ μετά τη δεκαετία θα αρχίσει ο σταδιακός επαναπατρισμός τους στα ελληνικά μουσεία. Σε ποια μουσεία; «Οπου αποφασίσει το ΥΠΠΟ έπειτα από γνωμοδότηση του ΚΑΣ», δήλωσε η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη απαντώντας σε ερώτηση της «Καθημερινής», συμπληρώνοντας ότι επειδή υλοποιείται το Μουσείο Κυκλαδικού Πολιτισμού στη Νάξο «είναι πολύ πιθανόν ότι η Νάξος θα είναι ο τόπος όπου θα καταλήξουν».
Στις τρεις αίθουσες όπου παρουσιάζονται οι αρχαιότητες, οι επισκέπτες θα δουν ειδώλια που χρονολογούνται από το 3200 π.χ. έως το 2300 π.Χ. Μεταξύ άλλων, παρουσιάζονται το νεολιθικό ειδώλιο μιας γυναικείας μορφής, ένα αγγείο (καντήλα) με λοξές εγχαράξεις, μοναδικές στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, ένα εντυπωσιακό τηγανόσχημο σκεύος, ένα ειδώλιο 86 εκατοστών, από τα ελάχιστα στον κόσμο που ξεφεύγουν από το συνηθισμένο ύψος, αλλά και ένα κιβωτίδιο με τη διακόσμηση μιας τρέχουσας σπείρας. «Ισως της αρχαιότερης σπείρας στο προϊστορικό Αιγαίο», όπως είπε ο επιμελητής της έκθεσης και αρχαιολόγος Ιωάννης Φάππας.
Η αβεβαιότητα στη δήλωση του αρχαιολόγου μαρτυρεί και τη μεγάλη απώλεια μιας τέτοιας συλλογής που προέρχεται από το εμπόριο αρχαιοτήτων και όχι από επιστημονικές ανασκαφές: την έλλειψη της αρχαιολογικής πληροφορίας, που θα προσδώσει στα ειδώλια την ιστορική τους ταυτότητα και όχι μόνο τη θέασή τους ως έργων τέχνης. Τα ειδώλια της συλλογής ταξινομήθηκαν με βάση τη διεθνή βιβλιογραφία και τα τυπολογικά τους χαρακτηριστικά. Σε ερώτηση για τη γνησιότητα των ειδωλίων, η κ. Μενδώνη σημείωσε ότι «το πώς καταλήγει κάποιος ότι κάτι είναι αυθεντικό ή όχι, μπορεί να αποτελεί αντικείμενο πολυετών ερευνών» και γι’ αυτό συμπλήρωσε πως «όταν επαναπατρίζεται δεν ερευνάται η γνησιότητα», όπως συνέβη και με τις αρχαιότητες Στάινχαρτ που επέστρεψαν στην Ελλάδα.
Η συμφωνία προκάλεσε αντιδράσεις από την αντιπολίτευση και αρχαιολόγους, που κατηγόρησαν το ΥΠΠΟΑ για «νομιμοποίηση της αρχαιοκαπηλίας». Ο Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων ζήτησε έρευνα από την αρμόδια εισαγγελία, ισχυριζόμενος ότι ορισμένα ειδώλια συνδέονται με παράνομους διακινητές, όπως ο Ιταλός Μπεκίνα. Η κ. Μενδώνη επανέλαβε ότι η αρμόδια υπηρεσία του ΥΠΠΟΑ δεν ταύτισε κανένα από τα 161 ειδώλια με τα αρχεία των «κλεμμένων» και το αρχείο Μπεκίνα που διαθέτει.
Στο μουσείο της Νάξου θα δημιουργηθεί επίσης το Κέντρο Ερευνας και Μελέτης Κυκλαδικού Πολιτισμού με στόχο τη μελέτη σε θέματα προέλευσης και αυθεντικότητας των κυκλαδικών έργων που βρίσκονται σε συλλογές μουσείων σε όλο τον κόσμο. Ετσι και το διπλό ειδώλιο αλλά και τα υπόλοιπα της συλλογής θα αποκτήσουν την ταυτότητά τους.
