Κάθε χρόνο έχουμε νέα δεδομένα για το ιερό νησί της Κέρου και οι ανασκαφές έχουμε την αίσθηση ότι μεγαλώνουν το …μυστήριο γύρω από τη σημασία του νησιού αυτού στις Μικρές Κυκλάδες προσφέροντας σενάρια που ενδεχομένως να αλλάξουν και την ιστορία της περιοχής
Κουφονήσι… Ένα μικρός μέρος με μεγάλη ιστορία. Τεράστια… Και σημαντική. Το γεγονός ότι ετοιμάζεται Αρχαιολογικό Μουσείο είναι μία μικρή απόδειξη της σπουδαιότητας που είχε για την Προϊστορική Ελλάδα… Όμως, δεν είναι μόνο το Κουφονήσι. Αυτό που έκανε τη διαφορά ήταν η Κέρος… Το πρώτο ναυτικό ιερό στην ιστορία του κόσμου. Και δεν το λέμε εμείς. Το λένε όλοι. Και είναι ευτυχισμένοι στις Μικρές Κυκλάδες για τη σημασία που έχει το συγκεκριμένο νησί. Ευτυχισμένοι είναι και οι αρχαιολόγοι που με αγωνία κάθε μέρα προσπαθούν να εξηγήσουν το “φαινόμενο Κέρος”. Εδώ και χρόνια κάθε Σεπτέμβριο ο Sir Colin Renfrew, Επίτιμος Καθηγητής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Cambridge παίρνει την ομάδα του (με την αρωγή βέβαια και της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων με επικεφαλής την αρχαιολόγο Ειρήνη Λεγάκη) και τρέχουν στο βουνό. Και κάθε χρόνο και νέα ευρήματα. Μέχρι και κανονικό οικισμό εικάζεται ότι έχουν βρει πλέον στο νησί και αρχίζει η αντίστροφη μέτρηση για μία από τις κορυφαίες ανακαλύψεις στην ιστορία …. Και φέτος ολοκληρώθηκαν οι ανασκαφές… Και οι αρχαιολόγοι παίρνουν το δρόμο για τα εργαστήρια… Για να αποκωδικοποιήσουν τα ευρήματα…
Εμείς όμως γυρίζουμε το χρόνο πίσω… Την Κυριακή 2 Οκτωβρίου του 2016 όταν στον πραγματοποιήθηκε εκδήλωση από τον Πολιτιστικό Σύλλογο Κουφονησίων “Κέρος” (μπορείτε να δείτε φωτογραφίες στην ιστοσελίδα του Συλλόγου στο Facebook) και την Δημοτική Κοινότητα. Εκδήλωση όπου εισηγητές ήταν δύο σπουδαίοι επιστήμονες στην Παγκόσμιας Κοινότητας… Ο Sir Colin Renfrew, Επίτιμος Καθηγητής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Cambridge και ο Michael Boyd, Ανώτερος Επιστημονικός Συνεργάτης του Πανεπιστημίου του Cambridge. Μάλιστα, ο Αντώνης Κωβαίος από τη θέση του προέδρου της Δημοτικής Κοινότητας τίμησε τον Sir Colin Renfrew για την προσφορά του στην αρχαιολογική έρευνα των νησιών καθότι από το 1963 είναι εκεί και …σκάβει. Και ανακαλύπτει μικρούς ή μεγάλους θησαυρούς. Και μας κάνει υπερήφανους για την ιστορία μας… Και βέβαια από κοντά και η Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων που βάζει το δικό της λιθαράκι σε όλες αυτές τις έρευνες αφού έχει και την υψηλή εποπτεία…
Μπορεί να μην είμαστε εκεί… Αλλά κάναμε μία μικρή έρευνα στο διαδίκτυο για να δούμε τι εστί …Κέρος και η ιστορία που ακολουθεί αυτό το νησί ακόμη και μέσα από δηλώσεις του Sir Colin Renfrew όπως δημοσιοποιήθηκαν στην βρετανική εφημερίδα Guardian πριν από μερικά χρόνια όταν μιλούσε για τον «Θησαυρό της Κέρου»…
Τι ήταν αλήθεια η Κέρος; Αφού έχει σημαδευτεί με την μεγαλύτερη υπόθεση λαθρανασκαφής του 20ού αιώνα και εξακολουθεί να είναι από τα πιο σκοτεινά πεδία της αρχαιολογικής έρευνας. Ήταν νεκροταφείο; Ήταν εμπορικό κέντρο; Ήταν απλώς ένα εργαστήριο; Ήταν ιερό; Ή μήπως οι αρχαιοκάπηλοι είναι η αιτία που όλα σήμερα στην Κέρο μοιάζουν μπερδεμένα και δυσερμήνευτα;
Στο μικρό άγονο νησί των Κυκλάδων, αδιάφορο για τους τουρίστες που κατακλύζουν τις γύρω κοσμοπολίτικες ακτές, φαίνεται ότι κάπου εκεί στην 3η π.Χ. χιλιετία συνέβαιναν σπουδαία πράγματα. Το μαρτυρούν τα εκατοντάδες σπασμένα μαρμάρινα ειδώλια που βρίσκονται θαμμένα στη γη του· ένας παράδεισος για τους λαθρανασκαφείς που οργίαζαν στο νησί ως πριν από 40 με 50 χρόνια, αλλά πλέον και ένα μεγάλο αίνιγμα για τους αρχαιολόγους. Περί τα 500 τμήματα ειδωλίων και άλλα…. τόσα μαρμάρινων αγγείων, περισσότερα από 1.500 κομμάτια από μαρμάρινες φιάλες και ισάριθμη ποσότητα από πήλινα αγγεία έχουν συγκεντρωθεί ως τώρα από την Κέρο, συχνά μάλιστα από επιφανειακή και μόνον έρευνα. Ένας μεγάλος αριθμός τους όμως κατέχει μια αρνητική ιδιαιτερότητα. Γιατί 350 από αυτά τα σπασμένα ειδώλια, 12 ακέραια, καθώς και ορισμένα θραύσματα μαρμάρινων ή πήλινων αγγείων, έπεσαν θύματα αρχαιοκαπηλίας που συνέβη στη θέση Κάβος του νησιού το 1958, όπως πιστεύει ο Sir Colin Renfrew, για να αποτελέσουν στη συνέχεια τον λεγόμενο «Θησαυρό της Κέρου». Γύρω από αυτό τον «θησαυρό» μάλιστα δημιουργήθηκε παγκοσμίως ένας ολόκληρος μύθος, ταυτοχρόνως όμως και ένα από τα πιο σκοτεινά πεδία της αρχαιολογικής έρευνας.
Το ιερό
Το ερώτημα πώς βρέθηκαν σε ένα τόσο μικρό νησί τόσο πολλά ειδώλια είναι το βασικό στο οποίο κλήθηκε να απαντήσει η σύγχρονη έρευνα, με διάφορες θεωρίες να έχουν διατυπωθεί κατά καιρούς και επικρατέστερη την πλέον προφανή. Ότι προέρχονταν από νεκροταφείο. Για τον λόρδο Sir Colin Renfrew όμως η αλήθεια βρίσκεται αλλού: «Η Κέρος ήταν ένα μεγάλο ιερό της Πρωτοκυκλαδικής εποχής με ακτινοβολία σε όλες τις Κυκλάδες, αντίστοιχο με αυτό της Δήλου των ιστορικών χρόνων». Για τον ίδιο ο μεγάλος αριθμός των ευρημάτων αποτελεί και το ισχυρότερο επιχείρημα, αφού το μέγεθος του νησιού και ο πληθυσμός του 200 άνθρωποι το πολύ σε περίοδο ακμής δεν θα μπορούσαν να δικαιολογήσουν τόσο εκτεταμένο νεκροταφείο, το οποίο άλλωστε δεν έχει καν εντοπιστεί.
Τα θραυσμένα ειδώλια συνιστούν το δεύτερο μεγάλο μυστήριο της Κέρου. Τα έσπασαν οι αρχαιοκάπηλοι σκάβοντας – κάτι όχι ασυνήθιστο στις λαθρανασκαφές – ήταν η επικρατούσα για χρόνια άποψη. Αλλά σήμερα αποδεικνύεται πως τα ειδώλια ήταν σπασμένα ήδη από την Πρωτοκυκλαδική εποχή. Κατά τον Sir Colin Renfrew μάλιστα η θραύση τους δεν είχε γίνει καν στην Κέρο!
«Ο κατακερματισμός των ειδωλίων γινόταν σκόπιμα στο πλαίσιο κάποιας θρησκευτικής τελετουργίας και ακολουθούσε η μεταφορά τους στο νησί και η εναπόθεσή τους στο ιερό», πιστεύει ο ίδιος. Κρίνοντας εξάλλου από τη χρονολόγηση των ευρημάτων αυτών θεωρείται ότι η συγκεκριμένη λατρεία θα πρέπει να διήρκεσε στο ιερό της Κέρου επί τρεις τουλάχιστον αιώνες. Διαπιστώνοντας ότι τα θραύσματα των περίπου 500 ειδωλίων και των 2500 αγγείων δεν βρέθηκαν μαζί. «Αυτή ήταν μία ενδιαφέρουσα ανακάλυψη και το μόνο που μπορεί να σημαίνει είναι ότι αυτά τα αντικείμενα τα είχαν σπάσει σε άλλα νησιά και μεμονωμένα κομμάτια τους είχαν μεταφερθεί από τους ανθρώπους των Κυκλάδων στην Κέρο», λέει ο βρετανός καθηγητής. Φαίνεται δηλαδή ότι η Κέρος ήταν ο τελετουργικός προορισμός των ανθρώπων της εποχής αυτής – και της περιοχής ασφαλώς – ένας ιερός τόπος, κάτι σαν προσκύνημα: «Πιστεύουμε ότι η θραύση των αγαλμάτων και των άλλων αντικειμένων ήταν ένα τελετουργικό και ότι Κέρος είχε επιλεγεί ως ιερό καταφύγιο για να εναποτεθούν και να διατηρηθούν»
Τελετουργίες
Σύμφωνα με τον ίδιο οι Κυκλαδίτες χρησιμοποιούσαν τα ειδώλια και τα αγγεία για τελετουργίες και ενδεχομένως να τα μετέφεραν σε λιτανείες όπως γίνεται ακόμη σήμερα στην Ελλάδα με τις εικόνες. «Μετά από τη χρήση τους για κάποιο διάστημα, ίσως και δεκαετίες, θα ερχόταν ο χρόνος για να αποσυρθούν. Τότε σπάζονταν και τα κομμάτια τους μεταφέρονταν στην Κέρο. Είναι πιθανό μάλιστα αυτό να γινόταν σε τακτά διαστήματα κάθε χρόνο ενδεχομένως, με τον ίδιο τρόπο που οι Έλληνες έκαναν τους Ολυμπιακούς αγώνες κάθε τέσσερα χρόνια». Το γεγονός εξάλλου ότι τα χαμένα κομμάτια δεν έχουν βρεθεί σε άλλα νησιά κάνει τον καθηγητή να αναρωτιέται μήπως ρίχνονταν στη θάλασσα κατά τη διάρκεια του ταξιδιού. Όσον αφορά τον λόγο για τον οποίο γίνονταν όλα αυτά ο ίδιος θεωρεί βέβαιο πως επρόκειτο για μία τελετή αναγέννησης: «Πιστεύουμε ότι η σύμβαση ήταν, ότι όταν ένα ειδώλιο είχε φθάσει στο τέλος της χρήσης – του κύκλου ζωής του – δεν μπορούσε απλώς να το πετάξει κανείς ή να το χρησιμοποιήσει συμβατικά, αλλά θα έπρεπε να χάσει την ιερότητά του μέσα από μία περίπλοκη διαδικασία. Φαίνεται δηλαδή, ότι υπήρχε κάποια υποχρέωση στους ανθρώπους να φέρουν ένα κομμάτι του σπασμένου εδωλίου και να το καταθέσουν στο ιερό νησί».
Το 2006 εξάλλου ο Sir Colin Renfrew εντόπισε μία ασύλητη θέση σπασμένων ειδωλίων αλλά και τα κατάλοιπα ενός μικρού οικισμού στο νησάκι Δασκαλιό που βρίσκεται στα 100 μέτρα από την Κέρο αλλά σύμφωνα με τους γεωλόγους στην εποχή του Χαλκού ήταν ενωμένα. Εκεί η διαπιστώθηκε η ύπαρξη ενός είδους ξενώνα, όπου θα παρέμεναν οι άνθρωποι οι οποίοι έφθαναν στο νησί για προσκύνημα. Το κτίσμα ήταν φτιαγμένο μάλιστα από μάρμαρο, που έφθανε δια θαλάσσης στην Κέρο από άλλα νησιά. Σύμφωνα με τα στοιχεία των ανασκαφών όλα αυτά γίνονταν στην Κέρο για περίπου 400-500 χρόνια, δηλαδή ως το 2000 π.Χ. Όπως λέει όμως, μένουν πολλά ακόμη να απαντηθούν από τις έρευνες.
Κέρος αρχαία ιστορία
Γύρω από το «Θησαυρό της Κέρου», δημιουργήθηκαν πολλοί θρύλοι και ιστορίες. Μια από αυτές είναι ότι η Κέρος ήταν το ιερό νησί των Κυκλάδων και όχι η Δήλος όπως πιστεύεται μέχρι σήμερα. Κατά μία εκδοχή ταυτίζεται με την «Αστερία», το νησί που κατά τη μυθολογία γεννήθηκαν οι αρχαίοι θεοί Απόλλων και Άρτεμις – και όχι στη Δήλο, όπως γενικά πιστεύεται.
Δυστυχώς, η βίαιη αρπαγή του «Θησαυρού» από τους αρχαιοκάπηλους και η άτεχνη αφαίρεσή του από το φυσικό του περιβάλλον δυσκόλεψε την έρευνα και συνέτεινε στο αίνιγμα της Κέρου. Τέθηκε μια σειρά από ερωτήματα: Ποιος ήταν ο ρόλος αυτών των αντικειμένων και σε τι εξυπηρετούσαν; Πώς βρέθηκαν συγκεντρωμένα σε ένα τόσο μικρό νησί και ποια ήταν η λειτουργία του χώρου στον οποίο αποκαλύφθηκαν;
Ανασκαφές που διενεργήθηκαν στην Κέρο υπό την αιγίδα των αρχαιολόγων Χρήστου Ντούμα και Φωτεινής Ζαφειροπούλου, προσπάθησαν να φωτίσουν την υπόθεση. Θεωρήθηκε ότι κατά πάσα πιθανότητα τα πρωτοκυκλαδικά ευρήματα προέρχονται από την περιοχή «Kάβος», στη δυτική πλευρά του νησιού απέναντι από τη νησίδα Δασκαλειό. Η ερμηνεία της θέσης αυτής είναι δύσκολη, καθώς δεν φαίνεται να πρόκειται για οικισμό, νεκροταφείο ή εργαστήριο. Η πλέον επικρατούσα άποψη (C. Renfrew) είναι ότι πρέπει να ήταν τέμενος, όπου στο πλαίσιο κάποιας τελετουργίας τοποθετούσαν σκόπιμα θραυσμένα αντικείμενα συμβολικού χαρακτήρα. Στη συνέχεια ο εντοπισμός εκτεταμένου οχυρωμένου οικισμού και νεκροταφείου επάνω στη νησίδα Δασκαλειό, που στην Αρχαιότητα ήταν ενωμένη με την ακτή, οδήγησε τον καθηγητή Χρ. Ντούμα στην υπόθεση ότι η Κέρος ήταν το ιερό νησί των Κυκλάδων, η πύλη του Κάτω Κόσμου, όπου όλα τα γειτονικά νησιά τοποθετούσαν τα οστά των νεκρών τους.]
Ο οικισμός
Στη νησίδα Δασκαλειό βρισκόταν περί το 2800- 2500 π.Χ. ο οικισμός του νησιού, καθώς μια στενή λωρίδα γης ένωνε τις απέναντι σήμερα ακτές. Η θέση Δασκαλειό – Κάβος αναδεικνύεται έτσι σε κλειδί για την κατανόηση της πρώιμης Εποχής του Χαλκού στις Κυκλάδες, καθώς πρόκειται για την πλουσιότερη σε ευρήματα γνωστή θέση αυτής της περιόδου. Ένα κτίριο μήκους 16 μέτρων από μάρμαρο της Νάξου αποκαλύφθηκε επιπλέον κατά την περυσινή βρετανική ανασκαφή στο Δασκαλειό, αφήνοντας τους αρχαιολόγους με την απορία για τον τρόπο μεταφοράς της πέτρας. Αν και τα μεγαλύτερα ερωτήματα δημιούργησαν οι τρεις χάλκινοι πελέκεις που βρέθηκαν μέσα σε αυτό. Στο δεύτερο, κυκλικό και μικρό αυτή τη φορά, κτίριο που ανασκάφηκε στην κορυφή του λόφου – ιερό κορυφής ή μήπως παρατηρητήριο; – κάποιοι είχαν αφήσει περί τα 350 βότσαλα από τη θάλασσα, ποιος ξέρει πώς και γιατί… Τα αινίγματα συνεχίζονται.
Η μεγάλη κλοπή
Το 1963 διαπιστώθηκε η μεγάλη λαθρανασκαφή που γινόταν στην Κέρο και ο πρώτος που πήγε στο νησί, ύστερα από ειδοποίηση του αρχαιολόγου κ. Χρίστου Ντούμα, ήταν ο Sir Colin Renfrew. Φθάνοντας με καΐκι στην Κέρο μπορούσε να δει από μακριά όλη τη δυτική πλευρά της σκαμμένη ως τη θάλασσα, το τοπίο κατεστραμμένο, τα χώματα αναμοχλευμένα. Μέσα σε δύο τρεις ώρες επιφανειακής έρευνας άλλωστε θα συνέλεγε και ο ίδιος πλήθος αρχαιοτήτων, μεταξύ των οποίων μαρμάρινα θραύσματα ειδωλίων. Οι αρχαιοκάπηλοι όμως άφαντοι.
Δεκατρία χρόνια αργότερα, σε μια έκθεση στην Καρλσρούη με τίτλο «Η τέχνη των Κυκλάδων», ένα σύνολο κλεμμένων αρχαιοτήτων της Κέρου θα έκανε θρασύτατα και ατιμώρητα όπως αποδείχθηκε την εμφάνισή του με την ένδειξη «άγνωστης προέλευσης».
Όπως έγινε γνωστό ανήκε στη συλλογή Ερλενμάγιερ, αίτημα διεκδίκησης όμως δεν υπέβαλε η Ελλάδα. Και αυτό θα αποτελούσε αρκετά χρόνια αργότερα, το 1990, το επιχείρημα των Βρετανικών δικαστηρίων για να απορρίψουν την Ελληνική προσφυγή κατά της δημοπρασίας του οίκου Sotheby΄s όπου παρουσιάστηκε προς πώληση ο ονομαζόμενος πλέον «Θησαυρός της Κέρου».
Το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης όμως, χάρη στη θέληση της Ντόλλης Γουλανδρή, αγόρασε από αυτή τη δημοπρασία 58 κυκλαδικά ειδώλια και η Εμπορική Τράπεζα 17, τα οποία παραχώρησε στο μουσείο, ενώ έξι ακόμη απέκτησε το ίδρυμα Ν.Π.Γουλανδρή στα επόμενα χρόνια. Ένας ικανοποιητικός αριθμός από τον «Θησαυρό της Κέρου» επαναπατρίστηκε έτσι.
Σήμερα τα περισσότερα ξένα μουσεία διαθέτουν κυκλαδικά ειδώλια, αφού οι «ανασκαφές» είχαν αρχίσει από το 1884. Και το σημαντικό είναι ότι κομμάτια που βρίσκονται στο εξωτερικό ταιριάζουν απόλυτα με άλλα που βρίσκονται στην Ελλάδα! Αυτά τα κομμάτια του παζλ έχει προσπαθήσει να ενώσει η αρχαιολόγος και επιμελήτρια του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης κυρία Πέγκυ Σωτηρακοπούλου στη μελέτη της «Ο θησαυρός της Κέρου. Μύθος ή πραγματικότητα;». Με βάση μάλιστα έρευνα του Δημόκριτου για τη σύσταση του μαρμάρου των ειδωλίων που δείχνει ότι η πρώτη ύλη έχει προέλθει από την ανατολική Νάξο (και από την ίδια την Κέρο), η ίδια διατυπώνει την πρόταση να στραφούν πλέον εκεί, στην πηγή, οι έρευνες.
Τόπος για ιερείς και πειρατές
Μία επιγραφή που έρχεται από το 425 π.Χ. με τα ονόματα των φορολογουμένων συμμάχων της Αθηναϊκής Δημοκρατίας παρέχει πληροφορίες και για την Κέρο. Κέρεια ή Κερία ονομαζόταν κατά την Κλασική εποχή και το γεγονός ότι κατέβαλλε φόρο, συγκεκριμένα 10 δραχμές και 3 οβολούς, σημαίνει ότι ήταν κατοικημένη. Οι επόμενες πληροφορίες έρχονται από τον Μεσαίωνα, όταν το νησί χρησιμοποιείται πλέον ως κρησφύγετο και ορμητήριο των πειρατών που εκείνη την εποχή λυμαίνονταν όχι μόνο το Αιγαίο, αλλά όλη τη Μεσόγειο. Στη σύγχρονη εποχή και ως το 1952 υπήρξε ιδιοκτησία της Μονής της Παναγίας Χοζοβιώτισσας της Αμοργού για να παραχωρηθεί όμως στη συνέχεια από τη Γεωργική Υπηρεσία σε βοσκούς.
Συχνός επισκέπτης της Ελλάδας, αφού έχει διενεργήσει πολλές ανασκαφές στη χώρα μας, είναι ο λόρδος Sir Colin Renfrew. Διδάκτωρ του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ, δίδαξε Προϊστορική Αρχαιολογία σε πολλά βρετανικά πανεπιστήμια και είναι ο συγγραφέας του βιβλίου η «Ανάδυση του πολιτισμού», στο οποίο διατύπωσε τη θεωρία ότι οι Ελληνες δεν είναι Ινδοευρωπαίοι αλλά αυτόχθονες. Στο έργο αυτό αμφισβητεί το δόγμα τού ex oriente lux, της εξάπλωσης δηλαδή του πολιτισμού από την Ανατολή προς τη Δύση, θεωρία πάντως που συνάντησε μεγάλη αντίδραση. Στην Κέρο πήγε για πρώτη φορά ενώ ήταν φοιτητής ακόμη, το 1963, και διαπίστωσε ιδίοις όμμασι το όργιο της αρχαιοκαπηλίας που συντελούνταν στο νησάκι. Ο ίδιος είναι ταγμένος εχθρός της παράνομης διακίνησης αρχαιοτήτων και έχει αναπτύξει μεγάλη δράση διεθνώς για την πάταξή της
Κι όλα αυτά; Τα βρήκαμε μέσα από άρθρο που κυκλοφόρησε πριν από μερικά χρόνια στην εφημερίδα «Guardian» με τίτλο «Σπασμένα ειδώλια της Κέρου: Βρετανοί αρχαιολόγοι ερμηνεύουν ελληνικό μυστήριο». Με τον Sir Colin Renfrew να τονίζει στον επίλογο «μένουν πολλά ακόμη να απαντηθούν από τις έρευνες. Ήδη όμως τα κυκλαδικά ειδώλια έχουν αποτελέσει πηγή έμπνευσης για μεγάλους καλλιτέχνες όπως ο Πικάσο, ο Μπρανκούζι και ο Χένρι Μουρ, ενώ λόγω της σπανιότητας και της ομορφιάς τους έχουν γίνει και αντικείμενο ευρύτατης αρχαιοκαπηλίας».
