Το ακατοίκητο νησί δίπλα στα Κουφονήσια έχει εξάψει τελευταία τη φαντασία των αρχαιολόγων σε όλον τον κόσμο, καθώς έχουν έρθει στο φως ευρήματα που για κάποιους το καθιστούν το αρχαιότερο νησιωτικό ιερό του κόσμου. Άλλοι δίνουν ακόμα πιο μυστηριώδεις ερμηνείες, για να εξηγήσουν αυτά που συνέβαιναν εκεί. Και ο πρόεδρος του Κουφονησίου κος Αντώνης Κωβαίος ευελπιστεί ότι σύντομα θα έχει το νησί του ένα πολύ όμορφο μουσείο…
Μπορεί η Κέρος να πήρε εκ νέου παγκόσμια δημοσιότητα ύστερα από τη συνέντευξη “Fragmented Greek story comes together”, του καθηγητή αρχαιολογίας Σερ Κόλιν Ρένφριου στους βρετανικούς Times, στην οποίαν υποστήριξε πως το νησί φιλοξενούσε το αρχαιότερο νησιωτικό ιερό στον κόσμο, όμως τα πολλά μυστήρια που κρύβει κέντριζαν το ενδιαφέρον της ελίτ των αρχαιολόγων όλου του πλανήτη, ήδη από τον 19ο αιώνα
Του Αχιλλέα Πατσούκα (inside story)
Μετά από μια έρευνα που διήρκησε περισσότερο από έναν μήνα και είχε τέσσερις σταθμούς, την Αθήνα, τη Νάξο, το Πάνω Κουφονήσι και την Κέρο, το inside story παραθέτει όλα τα γνωστά στοιχεία και τις απόψεις των αρχαιολόγων για το τι πραγματικά συνέβαινε πάνω στο νησί στην αρχαιότητα. Οι πρώτοι Έλληνες αρχαιολόγοι που πάτησαν το πόδι τους στην Κέρο, μας μεταφέρουν τις εικόνες από εκείνην την εποχή, ενώ η προϊσταμένη Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων της Εφορείας Κυκλάδων Ζώζη Παπαδοπούλου και η συνάδελφός της Ειρήνη Λεγάκη μας μιλούν για τα τελευταία εντυπωσιακά ευρήματα των ανασκαφών, καθώς και τo άλυτο μυστήριο με τα σπασμένα ειδώλια.
Τα «κουκλάκια» και οι «σκόρπιες πατάτες»
Ένα μεσημέρι του Μαΐου στην οδό Θόλου στην Πλάκα, πίσω από το Μετόχι του Παναγίου Τάφου, μας υποδέχτηκε ο καθηγητής αρχαιολογίας Χρίστος Ντούμας, στο γραφείο των ανασκαφών του Ακρωτηρίου Σαντορίνης στην Αθήνα –στο οποίο, όπως μας αποκάλυψε, πηγαινοέρχεται καθημερινά με τα πόδια!
«Ήταν 1963 όταν, ως επιμελητής αρχαιοτήτων Κυκλάδων, έλαβα την πληροφορία πως στην Κέρο γινόταν εκτεταμένη αρχαιοκαπηλία. Φτάνοντας εκεί, διαπίστωσα πως μια τεράστια περιοχή είχε ανασκαφεί πάρα πολλές φορές και μάλιστα με κασμάδες, οι οποίοι είχαν φτάσει σε βάθος μέχρι και ενός μέτρου. Μέσα στην σκαμμένη αυτή περιοχή υπήρχαν χιλιάδες κομμάτια από σπασμένα αγγεία και ειδώλια. Συγκέντρωσα αρκετά τότε και συνέταξα την έκθεσή μου».
«Σκαμμένα, να υποθέσω, από αρχαιοκαπήλους;», τον ρωτώ. «Ακριβώς. Εκείνη την εποχή οργίαζε το διεθνές εμπόριο κυκλαδικών ειδωλίων και οι τιμές τους είχαν φτάσει σε δυσθεώρητα ύψη. Οι δε αρχαιοκάπηλοι στην Νάξο, όπου ήταν και η έδρα τους, τα αγόραζαν από τους χωρικούς προς 1.000 δραχμές τον πόντο! Δηλαδή ένα ειδώλιο 30 εκατοστών κόστιζε 30.000 δραχμές! Πάρα πολλά χρήματα τότε για έναν αγρότη. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα όλοι τους να σκάβουν για ανακαλύψουν τα “κουκλάκια τους”, όπως αποκαλούσαν τα ειδώλια Early Cycladic Art and Culture, από το Metropolitan Museum της Νέας Υόρκης».
«Την ίδια χρονιά είχε έρθει και ο κύριος Κόλιν Ρένφριου, ο οποίος μελετούσε για να γράψει τη διδακτορική του διατριβή. Βρεθήκαμε στη Νάξο, οπότε του συνέστησα να πάει να δει και την Κέρο, το οποίο και έκανε και πρακτικά από τότε μελετάει μόνο την Κέρο!».
Μετά από τον κ. Ντούμα, στην Κέρο πήγε η αρχαιολόγος Φωτεινή Ζαφειροπούλου, που έκανε πιο συστηματική ανασκαφή, ενώ το 1987 επέστρεψε ο ίδιος με την καθηγήτρια αρχαιολογίας Λίλα Μαραγκού και τον Σερ Κόλιν Ρένφριου και ξεκίνησαν μαζί την ανασκαφή.
«Ως νέος αρχαιολόγος και ουσιαστικά ο πρώτος Έλληνας ειδικός που πάτησε το πόδι του στην Κέρο, πώς επεξεργαζόσασταν τότε τις εικόνες που βλέπατε;», ρωτώ. « Ήταν σκόρπια ευρήματα, που από μόνα τους δεν έλεγαν τίποτα. Μπορεί να είχαν εμπορική αξία, όπως και ιστορική, αλλά χωρίς να είναι αδιατάραχτο το περιβάλλον δεν μπορούσες ούτε να καταλάβεις, ούτε και να ερμηνεύσεις τον χώρο. Στις εκθέσεις μου έγραφα πως τα ευρήματα ήταν σαν πατάτες σε σκαμμένο χωράφι (γέλια)!».
Ένα πανάρχαιο ιερό ή κάτι άλλο;
Σύμφωνα με τον Σερ Κόλιν Ρένφριου, η Κέρος είναι το αρχαιότερο νησιωτικό ιερό στον κόσμο. Ο κ. Ντούμας συμφωνεί πως το νησί ήταν τόπος ιερός και σεβαστός, αλλά πιστεύει ότι σήμαινε κάτι παραπάνω για τους αρχαίους. Βασική αιτία της θεωρίας του είναι τα ευρήματα των ανασκαφών, που περιείχαν κάτι πρωτόγνωρο. «Αυτό φαίνεται στο σημείο που έχει σκάψει ο Ρένφριου. Τάφοι αδειασμένοι από κάπου άλλου, από άλλο νησί. Και το περιεχόμενο, κόκκαλα, κτερίσματα, είχαν μεταφερθεί και είχαν τοποθετηθεί εκεί σε λάκκους. Οπότε αυτό σημαίνει πως από κάποια στιγμή και μετά οι Κυκλαδίτες, και κυρίως από τα μεγάλα νησιά, μετέφεραν το περιεχόμενο των τάφων στην Κέρο».
Ο καθηγητής δεν μπορεί να πει με βεβαιότητα πόσο συχνά γινόταν αυτό. «Ύστερα από κάποιο χρόνο από τον θάνατο του νεκρού, οπού στη φάση αυτή έχουμε οικογενειακούς τάφους, δηλαδή ένας τάφος χρησιμοποιείται πολλές φορές, γινόταν ανακομιδή των οστών και μεταφέρονταν στην Κέρο. Δεν μπορούμε να πούμε χρονικά κάθε πότε γινόταν αυτό, όπως για παράδειγμα εμείς το κάνουμε στα τρία χρόνια μετά από τον θάνατο».
Φαίνεται πάντως πως η ανακομιδή αυτή αρχίζει να γίνεται ήδη από τα μέσα της τρίτης χιλιετίας π.Χ. Γιατί όμως γινόταν; Και γιατί ειδικά στην Κέρο; «Λίγο βορειότερα της Κέρου υπάρχουν κάποια νησάκια κοντά στη Δονούσα, που τα λέμε και σήμερα Μάκαρες. Τι σημαίνει αυτό; Οι αρχαίοι πίστευαν πως οι Νήσοι των Μακάρων ήταν τα Ηλύσια Πεδία. Στη μυθολογία πάλι η είσοδος προς τον Κάτω Κόσμο είναι ένα χάσμα της γης, μια σπηλιά δηλαδή (σ.σ. σαν αυτήν όπου βρέθηκαν τα σχετικά ευρήματα στην Κέρο). Λέω, λοιπόν, μήπως το παραμύθι αυτό είναι τόσο παλιό, όσο είναι αυτά τα πράγματα; Γιατί και στη μυθολογία η Νήσος των Μακάρων δεν ήταν μια μεγάλη στεριά, αλλά ένα νησί, όπου πήγαιναν και κατοικούσαν οι ψυχές».
«Πιθανότατα η Κέρος να είναι ένα νησί των Μακάρων. Τους πήγαιναν εκεί, τους έβαζαν στη σπηλιά για να μπουν και να πάνε στον άλλο κόσμο και ίσως σε τακτές χρονικές περιόδους να γινόταν ένα είδος προσκυνήματος, ένα είδος πανηγυριού, ο,τιδήποτε. Πιθανότατα ο οικισμός που υπήρχε στο Δασκαλιό να υπήρχε για την εξυπηρέτηση τέτοιων εκδηλώσεων. Να έμεναν οι άνθρωποι εκεί για 2-3 μέρες, σε συγκεκριμένες περιόδους. Πιθανότατα να υπήρχε και κάποια μόνιμη φροντίδα του χώρου αυτού».
Μυθικός τόπος
Σε ένα παλιό νεοκλασικό αρχοντικό της Νέας Φιλαδέλφειας συναντήσαμε την κυρία Φωτεινή Ζαφειροπούλου, στον δρόμο που φέρει το όνομα του θείου της, Αρχιεπισκόπου Χρυσοστόμου του Α’ Αρχιεπίσκοπος Χρυσόστομος Α΄. Μόλις περάσαμε την υπέροχη πόρτα, η κυρία Ζαφειροπούλου μας έβαλε κατευθείαν στον «αστερισμό της Κέρου», καθώς είχε ήδη ανοίξει στο τραπέζι βιβλιογραφία και συγγράμματα για το νησί.
«Ως φοιτήτρια στην Αθήνα και μετέπειτα στην Γερμανία θυμάμαι τα μαθήματα του Μαρινάτου Σπυρίδων Μαρινάτος και Γερμανών καθηγητών μας για την Κέρο. Ήταν και είναι ένας τόπος μυθικός για κάθε φοιτητή της αρχαιολογίας. Για παράδειγμα θυμάμαι από τότε να μας μιλούν για τα λιγοστά ειδώλια που γλίτωσαν από τα χέρια των αρχαιοκαπήλων, όπως ο Αρπιστής Περιγραφή του ειδωλίου από το υπουργείο Πολιτισμού και ο Mουσικός της Κέρου Περιγραφή του διάσημου ειδωλίου από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, που βρίσκονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο και κάποια άλλα, που δυστυχώς έκαναν φτερά και βρίσκονται στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης και στο Λούβρο».
«Ήταν τέτοιο το παγκόσμιο ενδιαφέρον για την Κέρο, που πριν από τον Ντούμα είχε πάει ο Κέλλερ Ούλριχ Κέλλερ και ο Ρος Λουδοβίκος Ρος. Ο Ρος ήταν ο πρώτος Γερμανός αρχαιολόγος που ήρθε μαζί με τον Όθωνα και ήταν μάλιστα διευθυντής αρχαιοτήτων. Μετά τον Ρος δεν είχε πατήσει αρχαιολόγος. Ο Χρίστος έκανε την αρχή και μετά ακολούθησα εγώ».
Αρχαία σε ψαροκασέλες και η μάχη με τους αρχαιοκαπήλους
«Έφτασα στην Κέρο το καλοκαίρι του 1967, οπότε και στρατοπεδεύσαμε σε σκηνές. Ήταν γνωστό πως εκεί υπήρχαν μόνον αρχαιοκάπηλοι», θυμάται η κα Ζαφειροπούλου. «Καθημερινά κάναμε οκτώ χιλιόμετρα προκειμένου να κάνουμε τις ανασκαφές μας στη θέση Γεράνι. Επειδή περνούσαμε από γκρεμούς, δενόμασταν με σχοινιά προκειμένου να μην καταλήξουμε στη θάλασσα. Τα πρώτα ευρήματα είναι αυτά που σας δείχνω στα βιβλία, τα οποία παραμένουν μέχρι σήμερα σε ολόκληρες στήλες στις αποθήκες του μουσείου της Νάξου. Τα βγάζαμε με τις ψαροκασέλες και τα στέλναμε στη Νάξο».
«Εκείνο το καλοκαίρι κάνατε μια μεγάλη ανακάλυψη», της λέω. «Αναφέρομαι στο μεγάλο ειδώλιο που βρίσκεται στο Μουσείο της Νάξου Αρχαιολογικό Μουσείο της Νάξου».
«Πράγματι, βρέθηκε τάφος και το ειδώλιο, το οποίο ήταν μπρούμυτα. Η ιδιαιτερότητά του ήταν πως δεν ήταν σπασμένο, αλλά και πως ήταν και είναι το μεγαλύτερο που έχει βρεθεί μέχρι σήμερα από αρχαιολόγους. Με τόσους αρχαιοκαπήλους ανάμεσά μας ήταν αδύνατον να το κρατήσουμε εκεί! Έπρεπε να βλέπατε την έκφρασή τους για το γεγονός πως τους ξέφυγε. Εκείνη τη νύχτα ξάπλωσα στο ράντζο αγκαλιά με το ειδώλιο και με ένα μαχαίρι. Ο φύλακας βαστώντας ένα σκεπάρνι φυλούσε σκοπιά μπροστά από την είσοδο της σκηνής. Ξημέρωσε, μπήκαμε στο πλοίο και το πήγαμε στη Νάξο και ύστερα από μισό αιώνα το είδατε εσείς από κοντά (γελιά)».
«Συμμερίζεστε την άποψη του Κόλιν Ρένφριου ότι η Κέρος ήταν το αρχαιότερο νησιωτικό ιερό στον κόσμο;», την ρωτώ. «Ναι», απαντά. «Δεν έχω δει και δεν έχω διαβάσει για την ύπαρξη αρχαιότερου. Αυτό είναι αρχές τρίτης χιλιετίας π.Χ. Το θέμα είναι πως έχουν βρεθεί συλημένοι τάφοι. Δυστυχώς δεν ξέρουμε τι βρήκαν οι αρχαιοκάπηλοι. Στο Γεράνι είχα σκάψει έναν χώρο σαν αυτό το δωμάτιο και βγάλαμε πάρα πολλά όστρακα. Είναι πάρα πολύ περίεργα όλα αυτά πάνω στην Κέρο…».
Τα εντυπωσιακά νέα ευρήματα
Στην οδό Κλεψύδρας στην Πλάκα στεγάζεται η Εφορεία Αρχαιοτήτων ΚυκλάδωνΜερικές πληροφορίες για την Εφορεία από το υπουργείο Πολιτισμού. Εκεί μας υποδέχτηκαν οι κυρίες Ζώζη Παπαδοπούλου και Ειρήνη Λεγάκη, οι οποίες μετείχαν στις ανασκαφές που γίνονταν μέχρι και το περασμένο καλοκαίρι στην Κέρο.
«Το 1986 η Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων ξεκίνησε να συνεργάζεται με το πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ· μετά το 2006 κι το 2008 έγιναν ξανά ανασκαφές και στην Κέρο και στο Δασκαλιό, οι οποίες συνεχίστηκαν το 2012 και το 2013 και πέρυσι. Ο Κάβος της Κέρου είναι ακριβώς απέναντι –80 με 90 μέτρα– από το νησί που ονομάζεται Δασκαλιό. Στις ανασκαφές που έγιναν πέρυσι ανακαλύφθηκε η πύλη εισόδου, ή κλίμακα που ένωνε τον Κάβο της Κέρου με το Δασκαλιό. Οι ανασκαφές επικεντρώθηκαν εκεί», λέει η κα Λεγάκη.
Η σημασία του οικισμού φαίνεται πως ήταν πολύ μεγάλη για την εποχή του. «Οι μεταγενέστερες έρευνες έχουν αναδείξει τον μεγαλύτερο οικισμό της πρώιμης εποχής του Χαλκού, με ένα πολύ μεγάλο κτίριο στην κορυφή», εξηγεί η κα Λεγάκη. «Το κτίριο αυτό έχει μάρμαρο από τη Νάξο με ενδείξεις μετεωρολογικής δραστηριότητας, που ήταν πολύ σημαντικό για την εποχή. Ήταν ένας ακμαίος, πλούσιος και καλά οργανωμένος οικισμός που είχε επαφές με τα γύρω νησιά, είχε εμπορικές δραστηριότητες, ασχολούνταν με τα μέταλλα, οπότε ξέφευγε από τα όρια μιας κλειστής κοινωνίας».
Τη ρωτώ αν η εκτεταμένη αρχαιοκαπηλία στην Κέρο δυσχέρανε τις ερμηνείες για το τι ακριβώς συνέβαινε εκεί στην αρχαιότητα. «Όταν το 1963 ο κύριος Ντούμας έκανε τις έρευνες, είχαν βρει σε ένα μέρος του Κάβου εκατοντάδες σπασμένα πολύτιμα αντικείμενα που δεν μπορούσαν να τα ερμηνεύσουν. Τότε η μια ερμηνεία ήταν πως ήταν σπασμένα από τους αρχαιοκαπήλους. Έπρεπε να περάσουν 20 χρόνια και να γίνουν συστηματικές ανασκαφές τη διετία 1986-1987, για να καταλάβουμε τι είχε συμβεί».
Μία νέα ανασκαφή, λίγο πιο κάτω από του κ. Ντούμα, έλυσε τον γρίφο. «Σε μία ασύλληπτα μεγάλη περιοχή, 100 μέτρα χαμηλότερα από το σημείο στο οποίο αρχικά είχαν σκάψει, υπήρχε ακριβώς πάλι η ίδια κατάσταση με σπασμένα ειδώλια. Η ανακάλυψη αυτή μας βοήθησε να καταλάβουμε πως τα ειδώλια βρίσκονταν σπασμένα ήδη από την αρχαιότητα, και όχι από τους αρχαιοκαπήλους».
Πώς ερμηνεύεται αυτό; «Αυτό είναι ένα από τα αινίγματα», λέει η κα Λεγάκη. «Σύμφωνα με τον Βρετανό καθηγητή κύριο Ρένφριου, ουσιαστικά οι προσκυνητές τα πήγαιναν ήδη θρυμματισμένα ή σπασμένα από τον τόπο τους και αφήναν έναν κομμάτι. Η άποψη που επικρατεί για τον Κάβο είναι πως υπήρχε ένα πανκυκλαδικό ιερό, όπου συνέρρεαν προσκυνητές από πολλά νησιά και έκαναν τελετουργικές αποθέσεις υλικού».
Τη δική του ερμηνεία για το μυστήριο των σπασμένων ειδωλίων της Κέρου δίνει και ο κος Ντούμας: «Έχω ασχοληθεί αρκετά με το θέμα του φόβου προς τον νεκρό που έχουν οι ζωντανοί και το μίασμα του θανάτου. Ακόμα και σήμερα δεν περνάμε έξω από νεκροταφεία… Επομένως κάθε τι που είναι προσωπικό αντικείμενο του μακαρίτη είναι μολυσμένο από το μίασμα του θανάτου και μπορεί να μαγαρίσει, να μολύνει».
«Δεδομένου ότι στον τάφο συνοδεύουν τον νεκρό μόνο προσωπικά αντικείμενα, μικρά σκεύη και ειδώλια –δεν έχουμε χύτρες, μυλόπετρες, εργαλεία που τα χρησιμοποιεί η οικογένεια ή μια κοινωνική ομάδα– ανήκουν σε αυτόν και εφόσον αυτός έχει αποσυντεθεί και μεταφέρονται τα κατάλοιπά του σε άλλον τόπο ώστε να είναι μακριά από εμάς, για καλό και για κακό, σπάνε τα προσωπικά του αντικείμενα. Πιστεύω λοιπόν ότι το σπάσιμο μπορεί να έχει σχέση με την αποτροπή της μόλυνσης της κοινωνίας των ζώντων από το μίασμα του θανάτου», καταλήγει ο καθηγητής.
Αναρωτιέμαι αν οι αρχαιολόγοι της Εφορείας προσυπογράφουν την άποψη του κυρίου Ρένφριου, πως η Κέρος ήταν το αρχαιότερο νησιωτικό ιερό στον κόσμο. «Υπάρχουν αρκετά δεδομένα που συγκλίνουν σε αυτή την άποψη», απαντά η κα Παπαδοπούλου. «Όμως τα κομμάτια του συγκεκριμένου παζλ δεν έχουν ακόμα κολλήσει. Αυτό που αναμφίβολα μπορούμε να πούμε, είναι πως η Κέρος είναι μοναδικό φαινόμενο παγκοσμίως, πρόκειται για κάτι μεγάλο που όμοιό του δεν υπάρχει πουθενά αλλού. Ξεφεύγει και από τα πλαίσια του καθημερινού ή του αρχαιοελληνικού. Το γεγονός για παράδειγμα πως εναπόθεταν σπασμένα τα ειδώλια σε τέτοια έκταση είναι κάτι που δεν το συναντάμε πουθενά αλλού στον κόσμο, στην έκταση στην οποία το συναντάμε στην Κέρο».
«Μια άλλη άποψη που υπάρχει από το 1967», προσθέτει η κα Λεγάκη, «είναι πως υπήρξε ένα διαλυμένο και συλημένο από την αρχαιότητα νεκροταφείο. Ουσιαστικά είναι μια αινιγματική περίπτωση, που ανοίγει μια πολύ μεγάλη συζήτηση στην επιστημονική κοινότητα».
Η επιλογή της Κέρου ως τοποθεσίας
Ως γνωστόν, στην αρχαία Ελλάδα η επιλογή των τοποθεσιών δεν γινόταν στην τύχη. Σύμφωνα με την κυρία Ζαφειροπούλου, με αυστηρά κριτήρια επιλέχτηκε και η Κέρος, η οποία βρίσκεται πάνω σε έναν αρχαίο θαλάσσιο δρόμο που ξεκινούσε από τη Λήμνο, περνούσε μπροστά από το Πάνω Κουφονήσι και κατέληγε στον Άγιο Νικόλαο της Κρήτης και συγκεκριμένα στην Αγία Φωτιά, που έχει ακριβώς τους ίδιους τάφους με αυτούς στο Πάνω Κουφονήσι, που δεν υπάρχουν πουθενά αλλού στις Κυκλάδες.
«’Εχει ειπωθεί πως ακόμα και η άγρια μορφή της Κέρου ή το σχήμα ειδωλίου που έχει η κορυφογραμμή της μπορεί να μαγνήτιζε (σ.σ. τους τότε κατοίκους των Κυκλάδων)», λέει η κα Λεγάκη. Ο κ. Ντούμας, από την πλευρά του, πιστεύει ότι άλλος ήταν ο λόγος που επιλέχτηκε το συγκεκριμένο νησί. «Η Κέρος πρώτα απ’ όλα είναι ένα νησί βραχώδες», εξηγεί, «δεν προσφέρεται για καλλιέργεια. Τα νεκροταφεία τα έβαζαν στα πιο άγονα σημεία των νησιών, επειδή είχαν ανάγκη από τη γη. Αυτό είναι ένα κύριο χαρακτηριστικό. Δεύτερον, είναι κατά κάποιον τρόπο κεντρικό νησί. Πέραν των Μικρών Κυκλάδων, η Αμοργός, η Σαντορίνη, η Νάξος αλλά και η Πάρος δεν είναι μακριά. Η κεντρική της θέση θεωρώ πως έπαιξε τον βασικό ρόλο. Από την άλλη είναι και τα ρεύματα του Αιγαίου Πελάγους που περνούν, αλλά δεν θεωρώ πως είναι αυτός ο βασικός λόγος, όσο το ότι είναι κεντρική και άγονη».
Το αρχαιολογικό μουσείο στο Κουφονήσι και το στίγμα της αρχαιοκαπηλίας
Τα τελευταία χρόνια έχει ενταθεί η συζήτηση για το αν θα πρέπει να ανοίξει αρχαιολογικό μουσείο στο Κουφονήσι, το οποίο θα εντάξει στη συλλογή του μέρος των ευρημάτων τόσο της Κέρου, όσο και των Κουφονησίων, που από το 1961 καταλήγουν στις αποθήκες του Μουσείου της Νάξου.
Το inside story βρέθηκε στο Πάνω Κουφονήσι και συνομίλησε με τον πρόεδρο της κοινότητας Αντώνη Κωβαίο, που μας αποκάλυψε ότι η κοινότητα έχει παραχωρήσει για τον σκοπό του μουσείου στην Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων ένα πετρόκτιστο κτίριο έκτασης 100 τ.μ., το παλιό δημοτικό σχολείο, που βρίσκεται στο κεντρικότερο σημείο του νησιού.
«Έχει μάλιστα προσφερθεί ένας από τους επιφανέστερους Έλληνες αρχιτέκτονες να κάνει δωρεάν τη μελέτη για τον τρόπο με τον οποίον θα τοποθετηθεί η συλλογή στο μουσείο μας», λέει ο κ. Κωβαίος και προσθέτει: «Σχετικά με το κόστος, αν σκεφτούμε πως κάθε καλοκαίρι περνάνε από τα Κουφονήσια τουλάχιστον 50.000 επισκέπτες, τα λειτουργικά του έξοδα θα τα καλύπτει. Δεν είναι μόνο τα ευρήματα της Κέρου που είναι πολύ σημαντικά, αλλά και αυτά που έχουν ανακαλυφθεί στο Κουφονήσι μας. Το πρόβλημα είναι πως αυτήν τη στιγμή δεν υπάρχει αρχαιοφύλακας στο νησί, με αποτέλεσμα όλα τα ευρήματα να καταλήγουν στη Νάξο».
Σύμφωνα με τον κ. Ντούμα, το μουσείο θα σπάσει τον «νόμο της σιωπής». Όπως εξηγεί, «οι κάτοικοι του Κουφονησίου έχουν εμπλακεί ενεργά στην αρχαιοκαπηλία. Το να επιθυμούν οι ίδιοι να καμαρώνουν για το γεγονός πως έχουν πολιτιστική κληρονομιά, αποτελεί ένδειξη συνειδητοποίησης του κακού που έχει γίνει. Πέραν αυτού, δεν θεωρώ σωστό οι νεότερες γενιές να πληρώνουν για τις πράξεις των προγόνων τους. Η ίδρυση του μουσείου θα βοηθήσει και σε κάτι επίσης σημαντικό. Είμαι σίγουρος πως μέχρι και σήμερα θα υπάρχουν σε σπίτια Κουφονησιωτών αντικείμενα, τα οποία μόλις φτιαχτεί το δικό τους μουσείο δεν θα φοβηθούν και θα τα παραδώσουν».
Θετική στην ίδρυση μουσείου στο Κουφονήσι, αλλά με πολλούς αστερίσκους, εμφανίζεται η κυρία Ζαφειροπούλου, που έχει “καεί” στο παρελθόν από την ελλιπή ασφάλεια στη φύλαξη των αρχαίων. «Το να υπάρξει μια συλλογή με τα κομματάκια που βρίσκει ο Κόλιν Ρέρνφριου πάει κι έρχεται, αλλά να μεταφερθούν ολόκληρα ειδώλια, δεν θα “φτουρήσουν” ούτε δέκα μέρες. Ξέρετε πόσες φορές έχουν κλέψει το μουσείο της Νάξου; Ούτε μία, ούτε δύο, αλλά τρεις φορές! Οι Κουφονησιώτες ήταν αγνοί, οι Ναξιώτες τους μύησαν στην αρχαιοκαπηλία. Να γίνει μια μόνιμη συλλογή στην οποία θα εκτεθούν κάποια δευτερεύοντα ευρήματα ναι, αλλά να σηκωθεί και να πάει το συγκεκριμένο ειδώλιο που είδατε στο Μουσείο της Νάξου στο Μουσείο του Κουφονησίου δεν θα “φτουρήσει” ούτε 24 ώρες. Θα σηκώσουν και τους τοίχους του μουσείου οι συνάδελφοί μας οι αρχαιοκάπηλοι, όπως αποκαλούν τους εαυτούς τους (γέλια)».
Παρόλα αυτά, αναγνωρίζει ότι είναι κρίμα τα ευρήματα να μένουν κλεισμένα στις αποθήκες του Μουσείου της Νάξου. Πριν από την έκθεσή τους όμως, υπάρχει κάτι άλλο που επείγει: «Πρώτον πρέπει να βρεθούν χρήματα για να δημοσιευτούν (σ.σ. δηλαδή να γραφτεί η τελική αναφορά με όλες τις λεπτομέρειες της ανασκαφής, που δημοσιεύεται σε κάποιαν επιστημονική έκδοση). Και μην ακούσω πως δεν υπάρχουν χρήματα για τον πολιτισμό ή για την υγεία. Τις προάλλες μιλούσα με κάποιον που εργάζεται στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως και μου αποκάλυψε πως ο κάθε υπουργός προσλαμβάνει από 40 συμβούλους με προκλητικούς μισθούς. Ξέρετε τι αγώνα δίνει ο προϊστάμενος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων κύριος Αθανασούλης και η κυρία Παπαδοπούλου για να βρουν χρήματα; Τιτάνιο. Να δώσουν λοιπόν τα χρήματα, να δημοσιευτούν τα ευρήματα και στη συνέχεια να γίνει μια υπέροχη συλλογή στο Κουφονήσι».
Το φως της Κέρου και το μέλλον των ανασκαφών
Πέραν του επιστημονικού σκέλους, υπάρχει και το προσωπικό στοιχείο που έχει να κάνει με αυτό που μένει στους αρχαιολόγους από τη συμμετοχή τους στις ανασκαφές της Κέρου. «Μέσα από τις ανασκαφές γνωρίζεις τον άνθρωπο και την ιστορία. Αυτή είναι η μεγάλη χαρά», μας εξηγεί η κα Λεγάκη. Από την πλευρά της η κα Παπαδοπούλου μας λέει πως «ουσιαστικά συνειδητοποιείς πως δεν είσαι εσύ σήμερα εκεί, αλλά αποτελείς τη συνέχεια». Για την ίδια, υπάρχει ένα ακόμα στοιχείο που κάνει την εμπειρία της στην Κέρο ξεχωριστή: «Το φως είναι κυρίαρχο στην Κέρο, όπως και στις Μικρές Κυκλάδες. Οι Μικρές Κυκλάδες είναι οι “πιο Κυκλάδες”».
Αν έπρεπε να μετρήσω ποια είναι η λέξη που χρησιμοποίησαν περισσότερες φορές όλοι οι αρχαιολόγοι που μου μίλησαν, για να αποδώσουν τη σημασία της Κέρου, δεν είναι άλλη από το «μοναδική». Το ότι αναγνωρίζουν, βέβαια, τη μοναδικότητά της δεν σημαίνει ότι έχουν λύσει και το μυστήριο που κρύβει. Τόσο ο κύριος Ντούμας και η κυρία Ζαφειροπούλου, όσο και οι κυρίες Παπαδοπούλου και Λεγάκη μας είπαν πως η Κέρος και το Δασκαλιό έχουν πολλά ακόμα να μας αποκαλύψουν.
Επειδή δεν είναι εύκολο να πηγαίνεις στα Κουφονήσια ή την Αμοργό για να βλέπεις την Κέρο και να φτιάχνεις εικόνες, σχεδόν με το τελείωμα της έρευνας του inside story επισκέφθηκα το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο και αγόρασα από το πωλητήριο τον «μουσικό της Κέρου». Έτσι, τα βράδια με τους σκοπούς του θα φτάνω σε δύο δευτερόλεπτα στην Κέρο.
