Ο ΑΝΕΜΟΣ ΑΝΑΝΕΩΣΗΣ σε συνεργασία με τον Αγροτικό και Μελισσοκομικό Συνεταιρισμό Σίφνου, το δίκτυο μικρών νησιών SMILO και τη ΦΛΕΑ διοργανώνουν 23-26 Οκτωβρίου δράση για τις ξερολιθιές, στη Σίφνο με αντικείμενο: τη σημασία της διατήρησης της για τη γεωργία, το περιβάλλον, το νερό, τον πολιτισμό και το κλίμα.
Στο πλαίσιο αυτών των δραστηριοτήτων διοργανώνονται τα:
– Πρωινά (24,25,26.10): πιλοτική αποκατάσταση ενός τμήματος ξερολιθιάς, που θα χρησιμοποιηθεί και ως εργαστήριο εκπαίδευσης στην πράξη στην παραδοσιακή τεχνική αποκατάστασης ξερολιθιών
– Απογεύματα στο Ίδρυμα Πρόκου (24, 25,26/10): συζητήσεις για το ρόλο και τη σημασία των ξερολιθιών για την καλλιέργεια, το νερό, το περιβάλλον αλλά και για την προστασία μας απέναντι στα ακραία καιρικά φαινόμενα, ανταλλαγές καλών πρακτικών, μεταφορά τεχνογνωσίας, προβολές σχετικών ταινιών. Μεταξύ άλλων θα προβληθεί το ντοκιμαντέρ: “ Πέτρα και Χρόνος .Οι ξερολιθιές της Κύθνου“. του Γιάννη Σπηλιόπουλου, μία παραγωγή του Συλλόγου Φίλων Αρχαιολογικού Μουσείου Νήσου Κύθνου, καθώς και φωτογραφικό υλικό από διάφορα νησιά, μεταξύ άλλων του Δημήτρη Μπακάλη.
Η οικολογική, οικονομική και πολιτιστική σημασία των ξηρολιθικών τοίχων είναι ιδιαίτερα σημαντική σήμερα:
– Για την καλλιέργεια των εδαφών, χάρη στη δημιουργία επίπεδων αγρών, γνωστών ως “αναβαθμίδες” / πεζούλες
– Ως μνημείο του άυλου παγκόσμιου ανθρώπινου πολιτισμού. Όλο αυτό το θαυμάσιο δίκτυο δεν είναι μόνο πέτρες αλλά και γνώση και μαεστρία, στο πλαίσιο αυτού που σήμερα αποκαλούμε “λύσεις βασισμένες στη φύση” ή πράσινες υποδομές. Στην πραγματικότητα, έχει πλέον αναγνωριστεί ως μέρος του αντιπροσωπευτικού καταλόγου της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας (UNESCO)
– Για τη συγκράτηση του νερού της βροχής και τον εμπλουτισμό των υπόγειων αποθεμάτων
– Για προστασία από τη διάβρωση από τον άνεμο και τη βροχή
– Ως άμυνα κατά των ακραίων καιρικών φαινομένων που προκαλούνται από την εντεινόμενη κλιματική κρίση.
Οι τοίχοι από ξερολιθιά έχουν τεράστια αξία που σταδιακά απαξιώνεται. Αυτό το μοναδικό ανθρώπινο κατασκεύασμα σε ένα μικρό νησί θα απαιτούσε πολλά δισεκατομμύρια ευρώ για να (ξανα)χτιστεί. Αν σήμερα η αποκατάσταση 100 μέτρων ξερολιθιών (ξερολιθικών τοίχων) μπορεί να κοστίσει έως και 10.000 ευρώ, ακόμη και αν υπήρχε αυτό το ανθρώπινο δυναμικό για τέτοιου είδους έργα μεγάλης κλίμακας, θα χρειάζονταν περισσότερα από 300.000.000 ευρώ για να επισκευαστεί το υφιστάμενο μήκος ξερολιθιάς μία φορά, επί τόπου. Και όμως, οι εργασίες αυτές γίνονταν συνεχώς από τους ίδιους τους αγρότες, χωρίς να διαθέτουν ανάλογους πόρους.
Ωστόσο, η κατασκευή αυτών των ξερολιθιών από την αρχή θα ήταν ένα φαραωνικό έργο. Είναι άλλο πράγμα η επισκευή των ξερολιθιών όπου πέφτουν και άλλο η προσπάθεια (ανα)κατασκευής τους από την αρχή.
Αν δεν υπήρχαν οι τοίχοι από ξερολιθιά, θα έπρεπε να τους εφεύρουμε στα νησιά για λόγους άμυνας έναντι των ακραίων καιρικών φαινομένων. Ωστόσο, για να χτιστεί αυτό το “σιφνέικο τείχος” από το μηδέν (κάτι ανάλογο με το Σινικό Τείχος, τηρουμένων των αναλογιών) θα απαιτούνταν τεράστιοι πόροι και ανθρώπινη εργασία χιλιάδων ανθρώπων για πολλά χρόνια.
Εάν αυτό το μοναδικό “μνημείο” και η άμυνα κατά των επιπτώσεων της κλιματικής κρίσης εξαφανιστεί, ίσως χρειαστούν περισσότερα από 300 δισεκατομμύρια ευρώ μόνο στη Σίφνο για να ξαναχτιστεί σε κάποιο μακρινό μέλλον αυτό το δίκτυο ξηράς πέτρας χωρίς συνδετικό υλικό (ξερολιθιάς) που κληρονομήσαμε σήμερα.
Οι ξερολιθιές στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας
Οι ξερολιθιές δεν είναι μόνο πέτρα, αλλά και γνώση, εμπειρία και πολιτισμός. Αυτό αναγνωρίζεται πλέον σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο. Για το λόγο αυτό οι ξερολιθιές (πεζούλες) και η γνώση που περιέχουν – η οποία αποτελεί επίσης τοπικό πλούτο – έχουν εγγραφεί στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας.
Η Διακυβερνητική Επιτροπή της UNESCO, μετά από πρόταση της Κροατίας, της Κύπρου, της Γαλλίας, της Ελλάδας, της Ιταλίας, της Σλοβενίας, της Ισπανίας και της Ελβετίας, εγγράφει τις γνώσεις και τις τεχνικές κατασκευής τοίχων από ξερολιθιά στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας.
Η απόφαση αναφέρει: “Οι κατασκευές αυτές μαρτυρούν τις μεθόδους και τις πρακτικές που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι από την προϊστορία έως σήμερα για να οργανώσουν τον χώρο διαβίωσης και εργασίας τους, βελτιστοποιώντας τους τοπικούς φυσικούς και ανθρώπινους πόρους“.
Η απόφαση αναγνωρίζει τον οικολογικό ρόλο των ξερολιθιών: “Παίζουν ζωτικό ρόλο στην πρόληψη κατολισθήσεων, πλημμυρών και χιονοστιβάδων και στην καταπολέμηση της διάβρωσης του εδάφους και της ερημοποίησης, ενισχύοντας τη βιοποικιλότητα και δημιουργώντας κατάλληλες συνθήκες μικροκλίματος για τη γεωργία. Οι φορείς και οι επαγγελματίες περιλαμβάνουν τις αγροτικές κοινότητες όπου το στοιχείο είναι βαθιά ριζωμένο, καθώς και τους επαγγελματίες της κατασκευαστικής βιομηχανίας. Οι κατασκευές από ξηρολιθοδομή γίνονται πάντα σε απόλυτη αρμονία με το περιβάλλον και η τεχνική αυτή αποτελεί παράδειγμα αρμονικής σχέσης μεταξύ ανθρώπου και φύσης. Η πρακτική διαδίδεται κυρίως μέσω της πρακτικής εφαρμογής προσαρμοσμένης στις ιδιαίτερες συνθήκες κάθε τόπου”.
“Η τέχνη των ξερολιθιών συνδυάζει μια ευρέως διαδεδομένη τεχνική με τον σεβασμό στις τοπικές συνθήκες και την αποκλειστική χρήση τοπικών δομικών υλικών. Προωθώντας τον κοινό χαρακτήρα της παραδοσιακής τεχνογνωσίας, η πρακτική αυτή απορρέει από την ανάγκη να καθαριστεί η γη για γεωργικούς σκοπούς και να χρησιμοποιηθούν πέτρες για την κατασκευή δομών υψηλής λειτουργικότητας. Οι πτυχές αυτές καταδεικνύουν τον θεμελιώδη ρόλο της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς στη δημιουργία και τη διατήρηση του περιβάλλοντος διαβίωσης. Η ευρεία διάδοση της πρακτικής και το υψηλό επίπεδο προστασίας των μνημείων από ξερολιθιές θα συμβάλλει σημαντικά στην προώθηση της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς εν γένει. Θα αναπτυχθούν οι υφιστάμενες συνέργειες μεταξύ των κοινοτήτων και των συνεργαζόμενων οργανισμών, αναδεικνύοντας τους δεσμούς και τις κοινές αξίες των επαγγελματιών“.
Η τέχνη της οικοδόμησης ξηρών πέτρινων τοίχων:
“Ο χτίστης της ξερολιθιάς (ξερολιθοπλάστης) χορεύει, κινείται δεξιά – αριστερά αρμονικά, εντοπίζει τη σωστή πέτρα, την πιάνει και την τοποθετεί στη σωστή θέση, δεν την πετσοκόβει, την προσαρμόζει” Νίκος Κακάκης
Πρόταση δράσης για τις ξερολιθιές
Οι τοίχοι από ξερολιθιά, αυτή η λύση που βασίζεται στη φύση, η οποία προσφέρει δωρεάν οικολογικές υπηρεσίες χάρη στην εργασία χιλιάδων ανθρώπων στο παρελθόν, χρειάζονται μακροχρόνια συντήρηση και σε πολλές περιπτώσεις, όπου έχουν πέσει, αποκατάσταση.
Προκειμένου να διατηρηθεί μακροπρόθεσμα ολόκληρο αυτό το δίκτυο ξερολιθικών τοίχων – δεδομένου ότι η γεωργία και οι αγρότες που συντηρούσαν όλες αυτές τις υπέροχες κατασκευές έχουν εξαφανιστεί σε σημαντικό βαθμό, πρέπει να βρούμε ρεαλιστικούς τρόπους για τη διατήρησή τους, ενσωματώνοντάς τους στη νέα οικονομική πραγματικότητα και αναγνωρίζοντας τη σημασία τους για την αποτελεσματική άμυνά μας κατά της διάβρωσης και των επιπτώσεων της κλιματικής κρίσης.
Παρουσίαση και ανάπτυξη λύσεων που βασίζονται στη φύση και ενίσχυση της τοπικής τεχνογνωσίας (κατάρτιση).
Οι ξηρολιθικοί τοίχοι πρέπει να αναγνωριστούν ως
- λύση που βασίζεται στη φύση στο πλαίσιο της στρατηγικής για την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή, καθώς και ως
- βασικό στοιχείο της στρατηγικής της γεωργικής πολιτικής “από το χωράφι στο πιάτο, της στρατηγικής για υγιές έδαφος καθώς και του “Κανονισμού για την Αποκατάσταση της Φύσης”.
Σε άλλες περιοχές το κύριο μέσο προστασίας απέναντι στην κλιματική αλλαγή είναι τα δάση, στα νησιά μας είναι οι ξερολιθιές. Αν όλο αυτό το δίκτυο καταρρεύσει, θα είμαστε εκτεθειμένοι σε μεγάλους κινδύνους, τους οποίους σήμερα δεν υπολογίζουμε, αλλά τους βλέπουμε γύρω μας.
Επίσης, τα νησιά θα ερημώσουν, καθώς στις περισσότερες περιπτώσεις τα εδάφη είναι επικλινή και ο άνεμος και η βροχή μπορούν να προκαλέσουν μεγάλη διάβρωση.
Υπήρχε εμπειρία:
- Ο Άνεμος της Ανανέωσης έχει ξεκινήσει σε συνεργασία με τον Δήμο Σίφνου και το νησιωτικό δίκτυο SMILO, ένα πιλοτικό πρόγραμμα ευαισθητοποίησης, εκπαίδευσης και αποκατάστασης του δικτύου ξερολιθιών (πεζούλες) στη Σίφνο.
- Αξιοποιούμε την εμπειρία άλλων νησιών και αναζητούμε νέα συλλογική γνώση, ανταλλαγή καλών πρακτικών, σύγχρονα εργαλεία για την καταγραφή, ανάδειξη και διατήρηση αυτής της πολιτιστικά, οικονομικά, οικολογικά και κλιματικά σημαντικής δημιουργίας.
Σχεδιασμός
- Εκτός από τις συζητήσεις, Οργανώνουμε τον Οκτώβριο του 2023 (23-26 Οκτωβρίου) το εργαστήριο με πρακτική επίδειξη και συζητήσεις για τις τεχνικές κατασκευής και αποκατάστασης της ξερολιθιάς που ακολουθούνται στη Σίφνο και σε άλλα νησιά για ανταλλαγή εμπειριών και γνώσεων. Προκαλούμε Σιφνιούς τεχνίτες για να μας δείξουν το πώς αποκαθίσταται μια ξερολιθιά ή πώς χτίζεται. Επιθυμούμε επίσης τη συμμετοχή και ανθρώπων από άλλα νησιά, ενώ έχουμε προσκαλέσει και εκπροσώπους του δικτύου SMILO. Παράλληλα, θα καταγράψουμε αυτές τις τεχνικές και γνώσεις ώστε να μεταφερθούν και να μην χαθούν. Στόχος μας είναι να συμμετάσχουν πρωτοβουλίες πολιτών από άλλα νησιά και να δημιουργηθεί ένα πρώτο δίκτυο στις Κυκλάδες που θα συνδεθεί με άλλα νησιά μέσω του διεθνούς δικτύου SMILO.
- Αναζητούμε και ανταλλάσουμε πληροφορίες για χρηματοδοτικά εργαλεία που θα καταστήσουν τη στροφή προς την πράσινη κοινωνική βιωσιμότητα της Σίφνου βιώσιμη, συμπεριλαμβανομένης της μακροπρόθεσμης συντήρησης των ξερολιθιών ως μέρος της στρατηγικής για την προστασία των τοπικών μικρο-οικοσυστημάτων και της στρατηγικής προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή.
Εμπόδια στην προσπάθεια διατήρησης των ξερολιθιών μακροχρόνια
- Σήμερα δεν υπάρχουν πια οι (πολλοί) αγρότες που δημιούργησαν και συντήρησαν αυτό το υπέροχο δίκτυο.
- Η γνώση της συντήρησης και της αποκατάστασής τους, ακόμη και μεταξύ των τεχνιτών, χάνεται σταδιακά.
- Το κόστος αποκατάστασης των τοίχων από ξηρόλιθο είναι υψηλό και πολλοί άνθρωποι δεν μπορούν να διαθέσουν τους πόρους για τη συντήρηση των τοίχων από ξηρόλιθο.
