Η Νάξος με τα μάτια της Ειρήνης Λεγάκη

Η ιστορία της Νάξου στην αρχαιότητα μέσα από ομιλία της αρχαιολόγου Ειρήνης Λεγάκη της ΚΑ ΕΠΚΑ που αναδεικνύει την ιστορική συνέχεια μέσα στο πέρασμα των χρόνων 

Η Νάξος έχει συνδεθεί και με την ιστορία της Αριάδνης, της κόρης του βασιλιά Μίνωα της Κρήτης. Σύμφωνα με το μύθο, ο Θησέας,επιστρέφοντας θριαμβευτής από την Κρήτη έχοντας σκοτώσει τον Μινώταυρο, τον τερατόμορφο φύλακα του λαβύρινθου με τη βοήθεια της Αριάδνης, έκανε μία στάση στη Νάξο. Εκεί, ο θεός Διόνυσος την ερωτεύτηκε και εμφανίστηκε στον ύπνο του Θησέα, πείθοντάς τον να την εγκαταλείψει. Όταν η Αριάδνη έμεινε μόνη, εμφανίστηκε ο Διόνυσος και την έκανε γυναίκα του. Περνώντας από τους μύθους στην ιστορική πραγματικότητα, αρχαιολογικά ευρήματα στη Γρόττα και στο σπήλαιο του Ζα, μαρτυρούν τα πρώτα ίχνη κατοίκησης στο νησί, ήδη από το τέλος της 4ης χιλιετίας π.Χ.
Της Ειρήνης Λεγάκη – αρχαιολόγου στην ΚΑ ΕΠΚΑ 

Η Νάξος είναι από τα λίγα νησιά της Ελλάδας που κατοικείται από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι σήμερα χωρίς διακοπή. Από την αρχαιότητα υπήρξε το μεγαλύτερο και το πιο εύφορο νησί, αυτάρκες σε αγαθά, διάσημο για το κρασί του και τη λατρεία του στο Διόνυσο, ενώ τα διάσπαρτα μνημεία από όλες τις ιστορικές περιόδους που θα βρείτε στο νησί (αρχαίοι ναοί, κτερίσματα τάφων, εκκλησίες των πρώτων βυζαντινών χρόνων, κάστρα, πύργοι, οχυρωμένα μοναστήρια κλπ.), φανερώνουν την πλούσια ιστορία της Νάξου.
Η Νάξος υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα κέντρα του κυκλαδικού πολιτισμού και γνώρισε μεγάλη ακμή λόγω της ανάπτυξης της ναυσιπλοΐας και του εμπορίου. Τα περίφημα κυκλαδικά ειδώλια που βρέθηκαν στο νησί αποτελούν αδιάψευστους μάρτυρες του πλούτου και της δημιουργικότητας της εποχής. Στους μυκηναϊκούς χρόνους (1600 – 1100 π.Χ.) η Νάξος αποτελούσε γέφυρα επικοινωνίας μεταξύ Ανατολής και Δύσης, αποτελώντας σταυροδρόμι πολιτισμών, ενώ στα χρόνια που ακολούθησαν οι τέχνες, η αρχιτεκτονική και η γλυπτική σημείωσαν σημαντική άνθηση. Την περίοδο των Περσικών πολέμων η Νάξος, ως μέλος της Αθηναϊκής Συμμαχίας, υπέστη πολλές καταστροφές χάνοντας την παλιά της αίγλη. Μετά το τέλος των πολέμων, πέρα σε στα χέρια των Μακεδόνων, των Πτολεμαίων και έπειτα στην κυριαρχία των Ρωμαίων.
Στα χρόνια του Βυζαντίου, ανήκε στο Θέμα του Αιγαίου και γνώρισε πολλές καταστροφές και λεηλασίες από τις επιδρομές των πειρατών και των Σαρακηνών. Αποτέλεσμα των ληστρικών επιδρομών ήταν η σημαντική μείωση του πληθυσμού του νησιού, ενώ η οικονομία και ο πολιτισμός καταστράφηκαν. Οι κάτοικοι το εγκατέλειψαν αναζητώντας ασφάλεια στα γειτονικά νησιά και όσοι παρέμειναν, κατέφυγαν στο εσωτερικό της Νάξου, ιδρύοντας νέους προστατευμένους οικισμούς. Στο κάστρο του Απαλύρου, βρισκόταν η πρωτεύουσα της βυζαντινής Νάξου. Η έλευση του χριστιανισμού στο νησί συνδέεται με την κατασκευή εκκλησιώνκαι μοναστηριών όλων των ρυθμών και των τεχνοτροπιών, με εξαιρετικές τοιχογραφίες, πολλές από τις οποίες σώζονται έως τις μέρες μας.
Το 1207, με την κατάληψη της Νάξου από τον Ενετό Μάρκο Σανούδο, ξεκινά μία νέα εποχή για το νησί, καθώς μετατράπηκε σε πανίσχυρο Δουκάτο, στο
οποίο εντάχθηκαν όλα τα νησιά των Κυκλάδων. Στο λόφο, που αποτελεί τη φυσική ακρόπολη της πόλης, ο Σανούδος έχτισε το επιβλητικό Κάστρο της Χώρας με τους πολλούς πύργους, χρησιμοποιώντας τα ερείπια της αρχαίας πόλης.
Η ενετική κυριαρχία διήρκεσε ως το 1537, οπότε το νησί κατέλαβε ο Μπαρμπαρόσα και η Νάξος πέρασε στην κυριαρχία των Τούρκων, οι οποίοι διατήρησαν τη φεουδαρχία. Το νησί παρέμεινε υπό Οθωμανική κυριαρχία έως το 1829, οπότε και προσαρτήθηκε στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος μαζί με τα υπόλοιπα νησιά του Αιγαίου.
 

Ανασκαφές και αρχαιολογικά ευρήματα Ναξου.
Η παλαιότερη ανθρώπινη παρουσία στο νησί τοποθετείται στη Νεώτερη Νεολιθική περίοδο (4300-3200 π.Χ.), όπως αποδεικνύουν ο εκτεταμένος οικισμός στον Κοκκινόβραχο της Γρόττας, τα νεολιθικά στρώματα στο σπήλαιο του Ζα, καθώς και ευρήματα από άλλες θέσεις όπως τα Παλάτια «Πορτάρα», το Σαγκρί, η Μουτσούνα και ο Κανάκης.
Κατά την Πρωτοκυκλαδική περίοδο (3200-2000 π.Χ.) ο πληθυσμός αυξάνεται, όπως φανερώνει ο πολλαπλασιασμός των αρχαιολογικών θέσεων σε όλη την έκταση του νησιού, με προτίμηση στην ανατολική και νότια ακτή, από όπου οι «Μικρές Κυκλάδες» (Επάνω και Κάτω Κουφονήσι, Κέρος, Σχοινούσα, Ηρακλειά) προσφέρονται για επέκταση, λειτουργώντας παράλληλα ως δίαυλοι επικοινωνίας με το Ανατολικό και Νότιο Αιγαίο.
Οι γνώσεις μας για τη μακρά αυτή περίοδο προέρχονται κυρίως από νεκροταφεία, τα περισσότερα συλημένα ή ανεσκαμμένα στις αρχές του 20ου αι. Δυστυχώς, έως σήμερα δεν έχουν εντοπιστεί οι περισσότεροι από τους οικισμούς στους οποίους αντιστοιχούν τα νεκροταφεία αυτά, ενώ από τους εντοπισμένους οικισμούς λίγοι έχουν ανασκαφεί ή ερευνηθεί συστηματικά, με αποτέλεσμα να μην διαθέτουμε ολοκληρωμένη εικόνα της οικιστικής και αρχιτεκτονικής εξέλιξής τους.
Aπό τα ευρήματα πιστοποιείται ο πλούτος και η πρόοδος που συντελείται σε όλους τους τομείς, κυρίως κατά την Πρωτοκυκλαδική ΙΙ (2700-2300 π.Χ.), οπότε το μεγαλονήσι των Κυκλάδων εξελίσσεται σε ένα από τα σημαντικότερα εμπορικά και πολιτιστικά κέντρα της εποχής. Πλήθος κοσμημάτων, εργαλείων, αγγείων, σκευών και άλλων αντικειμένων και έργων τέχνης από διάφορα υλικά (πηλό,λίθο, μέταλλα) ταξιδεύουν σε πολλές περιοχές εντός και εκτός Κυκλάδων. Κυρίαρχη θέση ανάμεσά στους κατέχουν τα μαρμάρινα ειδώλια, που η άνθησή τους συμπίπτει με την Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδο. Την ίδια εποχή αναπτύσσεται, με σαφή πολεοδομικό σχεδιασμό, ο οικισμός της Γρόττας. Τότε έχουμε και τις πρώτες ενδείξεις για την ίδρυση ιερών: από κτήριο που αποκαλύφθηκε στην «Κορφή τ’Αρωνιού» προέρχονται ορθογώνιες πλάκες μαγικού-θρησκευτικού χαρακτήρα, με επίκρουστες παραστάσεις ανθρώπων, ζώων και πλοίων. Στην τελευταία φάση της Πρωτοκυκλαδικής περιόδου (ΠΚ ΙΙΙ: 2300-2000π.Χ.) χρονολογείται η οχυρή ακρόπολη στον Πάνορμο (Κορφάρι των Αμυγδαλιών), ενώ θεωρείται ότι τότε τειχίστηκαν και οι οικισμοί στον Σπεδό και στο Καστράκι. Η ύπαρξη οχυρώσεων μαρτυρά ταραγμένες συνθήκες κατά την τελευταία φάση της Πρωτοκυκλαδικής εποχής, που προφανώς επιβάλλουν την ανάγκη άμυνας.

Αλλαγές 

Οι ανακατατάξεις που συντελούνται τότε σε όλο το Αιγαίο δεν αφήνουν ανεπηρέαστη τη Νάξο, οι περισσότεροι οικισμοί της οποίας εγκαταλείπονται. Υλικό της επόμενης, Μεσοκυκλαδικής περιόδου (2000-1550 π.Χ.), προέρχεται από πολύ λίγες θέσεις, όπως η Μικρή Βίγλα, η Ριζοκαστελλιά, το Κάστρο και η Γρόττα. Δεν αποκλείεται, πάντως, η εικόνα αυτή να οφείλεται στα κενά της έρευνας.
Στην Υστεροκυκλαδική περίοδο και κυρίως κατά τον 14ο και 13ο αι. π.Χ.,κατοικούνται, έστω περιστασιακά, ορισμένες παλαιότερες θέσεις, (Ριζοκαστελλιά, Μικρή Βίγλα, σπήλαιο του Ζα), ή ιδρύονται νέες εγκαταστάσεις (από τη Χωστή έως τον Καλαντό). Κύριο χαρακτηριστικό της εποχής είναι η συγκέντρωση του πληθυσμού στη ΒΔ παραλία του νησιού, στη Γρόττα, η οποία εξελίσσεται στο μοναδικό ίσως κέντρο του νησιού. Η μετατόπιση αυτή του κέντρου βάρους οφείλεται μάλλον στη γεωγραφική θέση της Γρόττας, που την καθιστά σταθμό επικοινωνίας των μυκηναϊκών κέντρων της ηπειρωτικής Ελλάδας με την Ανατολή. Στα μέσα του 13ου αι. π.Χ., μετά την καταστροφή της πόλης από σεισμό ή άλλη αιτία, μία νέα πόλη επάνω στην παλαιά έχει διαφορετικό προσανατολισμό και επεκτείνεται νότια και ανατολικά. Η μυκηναϊκή ακρόπολη μετατοπίζεται στο Κάστρο και η κάτω πόλη καταλαμβάνει την παράκτια περιοχή, η οποία μετά το 1200 περ. π.Χ.τειχίζεται. Οι χωροταξικές αλλαγές σχετίζονται με τις γενικότερες μεταβολές που σημειώνονται και πάλι στην περιοχή του Αιγαίου και με τις νέες συνθήκες που δημιουργούνται με την κατάρρευση των μυκηναϊκών ανακτορικών κέντρων. Τα ευρήματα από τον οικισμό της Γρόττας και τα νεκροταφεία του, στα Απλώματα και στα Καμίνια, υποδεικνύουν εύπορη κοινωνία, με χαρακτήρα λιγότερο μυκηναϊκό σε σχέση με το παρελθόν, που ενσωματώνει στοιχεία και χαρακτηριστικά από την Αττική, την Κρήτη, τα Δωδεκάνησα και την Κύπρο.
Στους Πρωτογεωμετρικούς και Γεωμετρικούς χρόνους (1050-700 π.Χ.) το«άστυ» της Νάξου καταλαμβάνει τη θέση της σημερινής πόλης. Η θέση του οικισμού της Γρόττας χρησιμοποιείται ως χώρος ταφής, παράλληλα με τα άλλα νεκροταφεία που αναπτύσσονται στις παρυφές του άστεως (Πλίνθος, Απλώματα,Νότιο Νεκροταφείο). Ταφικοί περίβολοι για τα διάφορα γένη στη Γρόττα στη διάρκεια του 9ου αι. π.Χ. παρέχουν ενδείξεις για την απόδοση τιμών σε προγόνους ως ιδρυτών-ηρώων. Προς τα τέλη του 8ου αι. π.Χ.τύμβος καλύπτει τέτοιους περιβόλους πλάι στα κατάλοιπα του μυκηναϊκού τείχους.
Ο γεωργοκτηνοτροφικός πληθυσμός του νησιού ζει διεσπαρμένος σε μικρότερες εγκαταστάσεις στη ναξιακή ύπαιθρο («χώρα»), όπως αντανακλάται από ταευρήματα της εκτεταμένης νεκρόπολης του Τσικαλαριού με τους τύμβους και τα«απλούστερα», εγχάρακτα αγγεία, σε σύγκριση με την κεραμεική του «άστεως». Η διαφορά επιπέδου μεταξύ «άστεως» και «χώρας» υποδηλώνει κοινωνική πολυμορφία. Έχει υποστηριχθεί ότι ο αποικισμός της Νάξου της Σικελίας, το 734 π.Χ. μαζί με τους Χαλκιδείς, και της Αρκεσίνης στη γειτονική Αμοργό λίγο αργότερα, ενδεχομένως να λειτούργησαν ως μέσα εκτόνωσης κοινωνικών εντάσεων. Τέτοιες επιχειρήσεις μαρτυρούν ταυτοχρόνως μία γενικότερη ευημερία ήδη από τον8ο αι. π.Χ.Η Νάξος γνωρίζει μεγάλη ακμή στη διάρκεια της αρχαϊκής περιόδου (7ος έως και αρχές 5ου αι. π.Χ.). Το νησί πρωτοστατεί στην πλαστική και την αρχιτεκτονική: οι δύο Κούροι των Μελάνων και της Ποταμιάς, καθώς και ο «Απόλλων» ή «Διόνυσος» στον Απόλλωνα, όλοι τους ημίεργα αγάλματα που σώζονται στις θέσεις που αφέθηκαν κατά την αρχαιότητα, σε χώρους αρχαίων λατομείων, αποτελούν ιδιαίτερα τεκμήρια της εποχής.

Φωτο-1 Ο Κούρος του Διονύσου στο χωριό Απόλλωνα της Νάξου με μήκος 11μ. περίπου.

Φωτο-2 Ο Κούρος στις Μελάνες της Νάξου με μήκος 6μ. περίπου.

Υπαίθριο ιερό στο Φλεριό, ίσως των Νυμφών, με ισχυρό περίβολο, θεμέλια ορθογώνιου ναΐσκου και κατάλοιπα ανδήρων για την τοποθέτηση αναθημάτων, σχετίζεται με την λειτουργία των αρχαίων λατομείων μαρμάρου της περιοχής.
Σύμφωνα με την παράδοση, πρώτοι οι Νάξιοι τεχνίτες κατασκεύασαν οικοδομήματα εξολοκλήρου από μάρμαρο. Επίσης, στη Νάξο γεννήθηκε η μαρμάρινη ιωνική αρχιτεκτονική: στο ιερό του Διονύσου στα Ύρια τέσσερις διαδοχικοί ναοί (800-550 π.Χ.) τεκμηριώνουν τη μετάβαση από τον απλό μονόχωρο οίκο σε πιο εκλεπτυσμένες μαρμάρινες μορφές. Στο τελευταίο μνημειώδη ναό, κατάλοιπα του οποίου αντικρίζει σήμερα ο επισκέπτης, το μάρμαρο υπογραμμίζει τα κρίσιμα σημεία του οικοδομήματος (πρόσοψη, κίονες κλπ) και σε αυτό σκαλίζονται πειραματικά και διαπλάθονται οι πρώιμες μορφές του ιωνικού κίονα και γενικά του ιωνικού πρόστυλου ναού. Στον Γύρουλα, κοντά στο Σαγκρί, ένα ολομάρμαρο οικοδόμημα, που ανεγέρθηκε ως χώρος λατρείας της Δήμητρας και του Απόλλωνα επί τυραννίας Λύγδαμι περί το 525 π.Χ., δείχνει ότι οι Νάξιοι είχαν ήδη εφαρμόσει στοιχεία που αργότερα υιοθετήθηκαν στην κλασική αττική αρχιτεκτονική: τα μεγάλα θυρώματα, τις οπτικές εκλεπτύνσεις, τη δίκλινη στέγη-οροφή.

Φωτο-3 Ο ναός της θεάς Δήμητρας .

Το γνωστότερο μνημείο, «σήμα κατατεθέν»του νησιού, η «Πορτάρα» όπως έχει επικρατήσει να αποκαλείται λόγω της τεράστιας πύλης του σηκού του που στέκεται ακόμη όρθια, είναι ο μαρμάρινος ναός του Απόλλωνος Δηλίου στη νησίδα του Βάκχου (Παλάτια). Και αυτός ο ναός κατασκευάστηκε στα χρόνια της τυραννίας, γύρω στα 530 π.Χ.

Φωτο-4 Η “Πορτάρα”