Σημειώσεις του αρχαιολόγου Στέλιου Λεκάκη με θέμα τις ανασκαφές στη Στελίδα και τη σημασία που μπορεί να έχουν για τη κοινωνία της Νάξου
Σε μια ράθυμη ακόμα Νάξο από πλευράς τουριστικής κίνησης, μια ομάδα τριών ερευνητών σκαλίζουν το τοπικό αρχείο και το ζωντανό δυναμικό του νησιού σχετικά με ένα περίεργο θέμα: Την αρχαιολογική έρευνα που έχει μόλις ξεκινήσει στην περιοχή της Στελίδας, μιας ακανόνιστης προεξοχής του νησιού, στα Νοτιοδυτικά της Χώρας.
Χάρτης της Στελίδας και μια πρώτη καταγραφή τοπωνυμίων (maps.google.com)
Στη Στελίδα, Έλληνες αρχαιολόγοι από την Εφορεία Κυκλάδων, Καναδοί από το πανεπιστήμιο McMaster και συνεργάτες ακολουθούν τα ίχνη παλιότερων ερευνών και παρατηρήσεων, επιχειρώντας κάτι εξαιρετικά ενδιαφέρον: Να σπρώξουν την ιστορία του νησιού περίπου 250.000 χρόνια πίσω από ότι είναι σήμερα. Να εντοπίσουν δηλαδή στρωματογραφικές αποδείξεις για τα Παλαιολιθικά και τα Μεσολιθικά κατάλοιπα που έχουν βρεθεί σε έρευνες επιφανείας, στήνοντας μια ιστορία πολύ πρωιμότερη από αυτήν του σπηλαίου του Ζα και του Κοκκινόβραχου στη Γρόττα (c. 5000 π.Χ.), που ως τώρα θεωρούνταν οι πρωιμότερες αρχαιολογικές θέσεις στο νησί. Η έρευνα δεν είναι άλλη από εκείνη που έχει κυκλοφορήσει εκτενώς στο διαδίκτυο στα τέλη Μαΐου, όταν εγκρίθηκε από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο.
Ακολουθώντας το momentum και δρώντας εθνογραφικά, οι τρεις ερευνητές προσπαθήσαμε να καταγράψουμε την περιρρέουσα ατμόσφαιρα και να βολιδοσκοπήσουμε ιδέες, ρητορικές και συνδέσεις με το παρόν και το πρόσφατο παρελθόν. Άλλωστε, τι πιο σύγχρονο από το παρελθόν!
Η Στελίδα από Ανατολικά
Ήδη η πρώτη εσοδεία απόψεων πριν ξεκινήσουμε την έρευνα πεδίου, κυρίως διαδικτυακή αλλά και από Νάξιους της Αθήνας, ήταν ένα πολύ ενδιαφέρον δείγμα από απορία, περηφάνια, «ε και;», «τώρα μάλιστα!» αλλά και εθνικόφρονη γυμναστική στη σκιά μιας πάντα παρούσας Αμφίπολης.
Ο χρόνος μας στο νησί ήταν περιορισμένος, οπότε για την άμεση, τακτική αλλά και στρατηγική καταγραφή του απόηχου της ανακοίνωσης και της ανασκαφής επιλέχτηκαν τα εργαλεία των ημιδομημένων, πρόσωπο με πρόσωπο συνεντεύξεων-συζητήσεων, πάνω σε συγκεκριμένο πυρήνα ερωτήσεων και η παρατήρηση συμμετεχόντων, δηλαδή η συμμετοχή/συνοδεία σε δράσεις και διαδικασίες των πληροφορητών.
Και ενώ τα ευρήματά μας σωρεύονταν και φαινόταν να οδηγούν κάπου, έκτακτο ανακοινωθέν: τις πρώτες πρωινές ώρες του Σαββάτου 27/07 ο πρωθυπουργός της Ελλάδας, επικαλούμενος το Α.44 του Συντάγματος, ανακοινώνει τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος για την αποδοχή ή όχι του Σχεδίου Συμφωνίας που είχε κατατεθεί από τους Θεσμούς/Τρόικα.
Αν και αντίστοιχες περιπτώσεις είναι γνωστές στη βιβλιογραφία -η εθνογραφική έρευνα που διακόπτεται από ένα επίκαιρα δραματικό γεγονός- (βλ. για παράδειγμα, Sutton 1990) η βίωσή του ήταν κάτι ιδιαίτερο. Στο εξής όλες οι συζητήσεις μετατρέπονται σε ανάλυση και εκτίμηση της κατάστασης, ενώ όταν μπαίνεις σε έναν χώρο ή όταν ξεκινάς μια κουβέντα πάντα, κάπου, κάποιος πιο δίπλα αναφέρεται στα γεγονότα, μετερχόμενος με θαυμαστή ευκολία και εγκυρολεξία όρους όπως: Συνεδρίαση Eurogroup, Euroworking group, IOU, ΑΕΠ και άλλα σχετικά.
Η ομάδα αναδιπλώθηκε, κρατώντας τον κορμό των ερωτήσεων ίδιο, η συζήτηση όμως –με μεγαλύτερη υπομονή και όπου μπορούσε να αποφευχθεί το «εδώ καιγόμαστε, τι μας λέτε», στράφηκε σε θέματα οικονομικά και πολιτικά, που ούτως ή άλλως απασχολούσαν τους πληροφορητές.
«Την ιστορία με τη χρυσή γουρούνα και τα γουρουνάκια της την ξέρετε. Κοιτάχτε μήπως είναι εκεί που ψάχνετε τελικά και σωθούμε όλοι», ήταν η ευθεία προτροπή από μια ιδιοκτήτρια ταβέρνας στην ευρύτερη περιοχή. Το μοτίβο είναι παλιό και πολύ ενδιαφέρον: Η αξιοποίηση ενός αρχαίου θησαυρού μπορεί να οδηγήσει στη λύση μιας πιεστικής ανάγκης της κοινότητας, στενότερης ή ευρύτερης. Πριν από 80 περίπου χρόνια άλλωστε, οι «Ονειρευάμενοι» της Κορώνου -εντός μιας άλλης σφοδρής οικονομικής κρίσης- ελπίζουν ότι το άγαλμα μιας χρυσής Αριάδνης που θα εντοπιστεί και θα εκποιηθεί, θα βοηθήσει να χτιστεί ο ναός-προσκύνημα (Stewart 2012). Αν και αυτή η Αριάδνη πρέπει να είναι ένας μακρινός αντίλαλος του αγάλματος της Αφροδίτης που το 1820 είχε αναδυθεί στη Μήλο, αυτή η προσέγγιση, επιβεβαιώνει το σχήμα: ‘Συνείδηση ιδιοκτησίας των αρχαιοτήτων από τις τοπικές κοινωνίες’ και ‘αρχαιότητες ως επιπλέον πόρος της οικιακής οικονομίας ενός νοικοκυριού ή της συλλογικής οικονομίας μιας κοινότητας’ (βλ. Λεκάκης 2006) πάνω στο οποίο στηρίχτηκε και η συστηματική λαθρανασκαφική δραστηριότητα του ‘50 και του ’60. Μια από τα κάτω δημιουργική οικονομική λύση σε όλο το πρόβλημα, αξιοποιώντας πόρους που είναι πέρα για πέρα ελληνικοί και ντόπιοι (υπάρχουν άλλωστε στη γη «μας»), οι οποίοι παράλληλα μας κάνουν και περήφανους, πρώτα ως Νάξιους και έπειτα ως Έλληνες απέναντι στους «απολίτιστους» της Ευρώπης. Ένας ιδιόμορφος, χρηστικός εθνικισμός με ολίγη αρχαιότητα.
Ο Πύργος Στελίδας, τόπος της ανασκαφής
Η ιδέα της λύσης με την αξιοποίηση του ευρήματος δεν έχει μόνο αυτή την άμεσα ανταλλακτική μορφή, βέβαια. Ένα πιθανό εύρημα θα μπορούσε να δημιουργήσει ένα νέο πολιτιστικό πόλο για το νησί, πλάι στους σημαντικούς που ήδη υπάρχουν, μια ακόμα ευκαιρία τουριστικής αξιοποίησης, μια λύση δοκιμασμένη για τους επαγγελματίες της τοπικής τουριστικής βιομηχανίας, που όμως σκοντάφτει στο γεγονός ότι «δεν είναι κάτι που το δείχνεις εύκολα, όπως ο Κούρος για παράδειγμα». Μέχρι τότε «οι ξένοι ας τις πληρώνουν αυτές τις δουλειές, αφού δουλεύουν στο νησί μας!»
Η άμεση ή κατά κάποιο τρόπο έμμεση και με το βλέμμα στο τουριστικό μέλλον αξιοποίηση ανακινούσε για λίγο το ενδιαφέρον της συζήτησης. Η αισιοδοξία αυτή έβαινε όμως μειούμενη σε όλες τις συζητήσεις. Δεν ήταν μόνο η πίεση της καθημερινότητας και ο φόβος για το άγνωστο στο τέλος της εβδομάδας ήταν και μια βαθειά μελαγχολία για το μέλλον που βρίσκεται σε αδιέξοδο. «Εσύ μιλάς για μια αρχή, ενώ εδώ βιώνουμε το τέλος του κόσμου, όπως τον ξέρουμε» με επετίμησε μια πληροφορήτρια καθώς συζητούσαμε στη νυχτωμένη Χώρα, με το βλέμμα στο ήσυχο λιμάνι. Με κοίταξε, εγώ κοίταξα τη μπύρα μου και σε μια λακανική σεκάνς η μπύρα μου αντιγύρισε το βλέμμα. Από κάπου δεν πρέπει να ξεκινήσουμε, τελικά;
ΥΓ οικονομικής προοπτικής των ανασκαφών:
«Εκεί που σκάβετε, έχει καμιά σπηλιά να χώσουμε τα λεφτά, να μην τα έχουμε σπίτι. Όλα τα χωράφια στη Νάξο είναι γεμάτα». Η αγωνία των ημερών εμπλεκόμενη σε κάθε πιθανή σκέψη, ζητώντας μια διέξοδο, δεμένη εδώ και με αδρό χιούμορ.
Βλ. για παράδειγμα: https://news.in.gr/culture/article/?aid=1231409489. Η πληροφορία που διακινήθηκε τότε μάλιστα είχε και ένα αστείο λάθος: «Η κεραμική που συλλέχθηκε ήταν πολύ σπάνια» διαβάζουμε, εννοώντας όχι τη σπανιότητά της αλλά τη σπανή της! (μάλλον κακή μετάφραση του pottery was a rare find ή κάτι παρόμοιο)
Η γουρούνα και τα χρυσά γουρουνάκια είναι μια ιστορία που απαντάται σε πολλά μέρη της Ελλάδας, σε διάφορες παραλλαγές, συνήθως με πληροφορίες του τρόπου ανακάλυψής/διατήρησής του. Αντίστοιχοι θησαυροί είναι ο φαρφουρένιος μαστραπάς, ο θησαυρός του Αράπη κ.α. (βλ. για παράδειγμα το κεφάλαιο Κ’ στις Παραδόσεις του Ν. Πολίτη, που συγκεντρώνει ιστορίες τέτοιων θησαυρών).
Το 1930 επιδημία θεόσταλτων ονείρων ενσκήπτει στην περιοχή, με αφορμή την επανεύρεση της εικόνας του Ευαγγελισμού και τη μεταφορά της στο Αργοκοίλι. “Δέκτες” είναι κυρίως παιδιά του σχολείου και αντικείμενο των ονείρων η εύρεση νέας εικόνας και η δημιουργία ενός ναού-προσκυνήματος. Μια εξαιρετική ανάλυση στο Stewart 2012.
Η εθνογραφική ομάδα σε συνομιλία με τον κούρο των Μελάνων
Η έρευνα αρχαιολογικής εθνογραφίας εκπονείται από τους:
Στέλιο Λεκάκη, Δρ. Αρχαιολόγο – Σύμβουλο Διαχείρισης Πολιτιστικής Κληρονομιάς
Κλαίρη Γιαννίρη, Μουσειολόγο, Μεταπτυχιακή φοιτήτρια
Διονύση Καλογερόπουλο, Αρχαιολόγο, Μεταπτυχιακός φοιτητής
Περισσότερα για τη Στελίδα μπορείτε να διαβάσετε εδώ:
Λεγάκη, Ε., 2014. Στελίδα: Μια θέση κλειδί για τις απαρχές της ανθρώπινης παρουσίας στη Νάξο και το Αιγαίο εν γένει. Ναξιακά Γράμματα 14, 7-15
https://stelida.mcmaster.ca: Η ιστοσελίδα του έργου από το Πανεπιστήμιο McMaster
και για την εθνογραφική έρευνα: Το ΔΤ της εθνογραφικής ομάδας https://bit.ly/1FherYo (πληροφορίες: stelios.lekakis [at] gmail.com)
Βιβλιογραφία
Stewart, C., 2012. Dreaming and historical consciousness in island Greece. Χάρβαρντ
Sutton, D.E., 1998. Memories Cast in Stone: The relevance of the past in everyday life. Οξφόρδη
Πηγή: armng.wordpress.com
