Το έθιμο των κουδουνάτων είναι ένα πολυεπίπεδο έθιμο, που περικλείει ήθη, αξίες, πεποιθήσεις, αντιλήψεις και πρακτικές της απεραθίτικης κοινωνίας. Το έθιμο αυτό επιβιώνει πολιτισμικά ως σήμερα σ’ ένα νέο κοινωνικό πλαίσιο και στηρίζεται σ’ ένα νέο σύνολο πρακτικών. Λαμβάνει χώρα την περίοδο της Αποκριάς και συγκεκριμένα την Τυρνή Κυριακή στην πλατεία του χωριού.
Πριν από τον πόλεμο κουδουνάτοι ντύνονταν το Τυρνό Σαββάτο, την Τυρνή Κυριακή και την Καθαρή Δευτέρα. Είναι ένα από τα βασικότερα πολιτισμικά χαρακτηριστικά του χωριού και οργανώνεται με βάση την κοινότητα αναδεικνύοντας την συλλογική του ταυτότητα. Τηρείται αδιάλειπτα από πολύ παλιά ως σήμερα, ανεξάρτητα από δυσμενείς καιρικές συνθήκες. Ακόμα και τα αυστηρά υγειονομικά μέτρα που επιβλήθηκαν τα δύο προηγούμενα χρόνια λόγω της πανδημίας, δεν εμπόδισαν τους νέους του χωριού, να ντυθούν κουδουνάτοι, και να διαλαλήσουν, με τον εκκωφαντικό ήχο των κουδουνιών τους και τη νεανική τους ορμή, την ελπίδα για έναν καλύτερο κόσμο.
Από την αρχή της Τυρινής εβδομάδας οι βοσκοί περνούσαν στις κουδουνίστρες πολλά μαζί κουδούνια και τα έσειαν μέσα στις αυλές των σπιτιών και στα δώματα «’ια να ξεσκουριάσουσι» όπως έλεγαν. Πριν από τον πόλεμο οι περισσότεροι κάτοικοι του χωριού ήταν βοσκοί και η οικονομία του στηρίζονταν κυρίως στην εξόρυξη της σμύριδας και στην κτηνοτροφία αιγοπροβάτων. Σύμφωνα με τον Πέτρο Κρητικό την περίοδο αυτή υπήρχαν 52 μάντρες στο χωριό και πολλοί βοσκοί είχαν χιλιάρμενο, που σήμαινε, ότι ήταν κάπως εύποροι. Για τον λόγο αυτό είχαν εξέχουσα θέση στην κοινότητα.
Οι νεαροί βοσκοί, λοιπόν, τις Απόκριες διάλεγαν τα πιο «εγρικιζάμενα» τα πιο «ναμιλίδικα» δηλαδή τα καλύτερα, τα πιο εύηχα κουδούνια τους και τα έζωναν στη μέση τους. Φορούσαν το αμπαδέλλι, υφαντή κάπα με κουκούλα, που ύφαιναν οι γυναίκες στον αργαλειό με ράσινο υφάδι και στημόνι για την προστασία του βοσκού από τα κρύα του χειμώνα. Το αμπαδέλλι το δίπλωναν στη μέση τους και από πάνω έβαζαν τα κουδούνια.
Το ντύσιμο του κουδουνάτου είναι ιεροτελεστία. Απαιτεί ιδιαίτερο χειρισμό και γνώση. Από το δέσιμο των κουδουνιών εξαρτάται το πόσο καλά θα μπορεί ο κουδουνάτος να τα χτυπήσει. Δένονται σε χοντρό σκοινί με ιδιαίτερη δεξιοτεχνία. Οι κόμποι πρέπει να έχουν όλοι την ίδια φορά και να είναι από το μέσα μέρος. Αφού τοποθετηθούν στο σκοινί δένονται σφιχτά στη μέση, το σκοινί περνά χιαστί στον θώρακα και δένεται πίσω. Ο αριθμός των κουδουνιών πρέπει να είναι μονός, γιατί σύμφωνα με τις αντιλήψεις των Απεραθιτών ο μονός αριθμός είναι ο αρσενικός αριθμός γι’ αυτό και ο ευοίωνος. Ο κουδουνάτος φορεί τα βοσκίστικα παπούτσια, τους αγριοδέτες, στο κεφάλι του φέσι και το πρόσωπο του παλιά ήταν καλυμμένο για να μην γνωρίζεται. Στο δεξί του χέρι κρατεί ένα ελαφρύ ξύλο, την σόμπα, που είναι βλαστός του φυτού νάρθηκας ο κοινός (ferula comunis) και φύεται σε διάφορες περιοχές του χωριού. Οι κουδουνάτοι τρέχουν και πηδούν με συγκεκριμένο βάδισμα, προκειμένου να προκαλέσουν θόρυβο όσο γίνεται μεγαλύτερο. Ο θόρυβος αυτός αυξάνεται, όταν συγχρόνως συνοδεύεται από τους αλαλαγμούς και τις κραυγές των κουδουνάτων, όπως συνέβαινε παλιά. Οι κουδουνάτοι ντύνονται σε σπίτια σε διάφορα σημεία του χωριού και ομάδες ομάδες καταλήγουν στην πλάτσα, όπου σύσσωμη η κοινότητα περιμένει να τους δει και να τους θαυμάσει. Η θέα του λυγερόκορμου, αεράτου κουδουνάτου σου προκαλεί δέος, σε γεμίζει ένθεο ενθουσιασμό και ανατριχίλα και σε μεταφέρει σε άλλες εποχές. Προσπαθείς να τον εντοπίσεις σ’ ένα σημείο, αλλά δεν μπορείς, γιατί η μορφή του εγγράφεται αστραπιαία σε όλα τα σημεία του χώρου. Ο κουδουνάτος, βάζοντας τα κουδούνια, αισθάνεται μια μεταμόρφωση στο βαθύτερο είναι του, διακατέχεται από θεία μανία και γίνεται κοινωνός των διονυσιακών χορών και τελετών. Πλημμυρισμένος από ένθεο οίστρο εκφράζει με το χορευτικό ρυθμό του χτυπήματος των κουδουνιών του, εσώτατους κραδασμούς του θρησκευτικού βυθισμού του.
Οι κουδουνάτοι συνόδευαν και υπερασπίζονταν τη γριά, άντρα μεταμφιεσμένο που κρατούσε ρόκα κι ένα καλάθι για να βάζει μέσα τα’ αυγά που του έδιναν στα σπίτια, και την αρκούδα, άντρα μεταμφιεσμένο που είχε κρεμάσει στον λαιμό, μπούκα και φορούσε προβιές προβάτου. Την αρκούδα είχε δεμένη από τη μέση του ο αρκουδιάρης ο οποίος κρατούσε ντουμπάκι και της έπαιζε για να χορεύει. Στο ντουμπάκι έμπαιναν τα χρήματα που μάζευαν από τα σπίτια.
Το έθιμο των κουδουνάτων επιτελούσε συμβολικές λειτουργίες στη ζωή του χωριού.
Συμβολικά το έθιμο καταρχάς εκφράζει το πέρασμα από τον χειμώνα στην άνοιξη, με τη συνακόλουθη επίκληση μεταφυσικής βοήθειας για τη γονιμότητα του φυτικού και του ζωικού κόσμου. Είναι μια διαβατήρια τελετουργία που σημαδεύει το πέρασμα από μια εποχή σε μια άλλη και επιχειρεί να εξαγνίσει και να ενισχύσει μεταφυσικά όσους συμμετέχουν σ’ αυτήν, ώστε το πέρασμα να είναι επιτυχές και ευοίωνο.
Το έθιμο είναι ευετηρικό κι έχει τις ρίζες του στην προθεϊκή εποχή των γεωργών και των κτηνοτρόφων, της πρωτόγονης ανθρωπότητας, οι οποίοι επεδίωκαν να ενισχύσουν τη βλαστική δύναμη που γονιμοποίει τη γη, προκειμένου να εξασφαλίσουν την πλούσια παραγωγή των δημητριακών και των άλλων καρπών, που αποτελούσαν το κυριότερο μέσο διαβίωσης τους.
Με την παρέλευση των αιώνων ο σκοπός της ευετηρίας λησμονήθηκε. Η δύναμη που γονιμοποιεί τη γη, τα ζώα και τους ανθρώπους στη φαντασία των πρωτόγονων γεωργών εξατομικευθείσα, αναφέρει ο Δ.Οικονομίδης (Απεραθίτικα 1996 σ.336), έγινε ο θεός Φαλλήν η Διόνυσος. Η σόμπα που κρατεί ο κουδουνάτος συμβολίζει τον φαλλό, είναι δε βλαστός του φυτού νάρθηκας ο κοινός. Ο νάρθηκας ήταν αφιερωμένος και στον Διόνυσο. Οι βλαστοί του ελαφριοί και κούφιοι χρησίμευαν για να φτιάχνουν τους θυρσούς που κρατούσαν στις τελετές οι συνοδοί του Διόνυσου.
Το έθιμο των κουδουνάτων αντιστοιχεί με τα δρώμενα κατά τα εαρινά Διονύσια. Κατ’ αυτά υπήρχε το λατρευτικό έθιμο, να επιδεικνύεται και να πετάγεται το ομοίωμα μεγάλου φαλλού. Το έθιμο αυτό λεγόταν φαλλοφορία. Κατά τα εν Δήλω Διονύσια επιδείκνυαν μεγάλο φαλλό και κατά τα Μεγάλα Διονύσια που γίνονταν στην Αθήνα, εκτός του μεγάλου φαλλού της αθηναϊκής πολιτείας κάθε αποικία συμμετείχε στον επίσημο εορτασμό αποστέλλουσα και επιδεικνύουσα τον δικό της φαλλό. Είναι ακόμα γνωστό ότι στους αρχαίους υπήρχε και άσμα που εξυμνούσε τον Φαλλό (Οικονομίδης απ.παρ.σ. 336). Το έθιμο των κουδουνάτων έχει προφανώς την καταγωγή του στην διονυσιακή λατρεία, δεν είναι δε εντελώς τυχαία η σύμπτωση, ότι πέφτει στην ίδια πάνω κάτω εποχή με τα Ανθεστήρια των παλιών, που αντιστοιχούν με τα εαρινά Διονύσια, τις ίδιες δηλαδή γιορτές που γιόρταζαν οι Νάξιοι προς τιμή του Διονύσου και της Αριάδνης με σκοπό ευετηρικό.
Το καλάθι της γριάς αντιστοιχεί με τον πλεκτό κόσκινο μέσα στον οποίο έβαζαν τις απαρχές των καρπών, τσοι πρωτολάτες (πρώτος ελαύνω)όπως λέμε στ’ Απεράθου και τους πρόσφεραν στους θεούς. Αυτός ο κόσκινος ήταν κατασκευασμένος από κλαδιά ιτιάς και χρησίμευε για το καθάρισμα του σιταριού. Μέσα στο ντριμόνι (κόσκινο) έβαζαν στ’ Απεράθου τα’ αρσενικά παιδιά, (ο ‘ιος μου ο ντριμονάτος, έλεγαν) επειδή ο κόσκινος έφερνε καλοτυχία και πλούτο. Ο κόσκινος επίσης εχρησιμοποιείτο και ως λίκνον (κούνια) για τα παιδιά. Ο λικνίτης Διόνυσος είναι ο θεός της βλάστησης και της γονιμότητας των καρπών της γης, ο οποίος τον χειμώνα πέθαινε και την άνοιξη εμφανιζόταν ως παιδί.
Για τις ομάδες των κουδουνάτων ο Οικονομίδης αναφέρει ότι σύμφωνα με τη μαρτυρία ενός πληροφορητή του οι κουδουνάτοι έπρεπε να είναι δωδεκάδες ή τέσσερις τριάδες που θα ξεκινούσαν από τις τέσσερις άκρες του χωριού να καταλήξουν στην πλάτσα για να στρώσουν τον χορό. Ίσως να έχουν σχέση με τον χορό των 50 Σατίρων που ακολουθούσαν τον Διόνυσο (Οικονομίδης.ο.π338σ).
Στη μοσκαριά γίνεται και ιεροπραξία καθαρμού, αφού κάποιος από τους μασκαρεμένους κρατάει ένα σακούλι γεμάτο στάχτη και τη ρίχνει πάνω στους ανθρώπους με σκοπό την κάθαρση. Είναι γνωστή από την αρχαιότητα η καθαρτική δύναμη της στάχτης. Η αρκούδα είναι σύμβολο ευετηρίας και τα χρήματα που ρίχνουν στο ντουμπάκι του αρκουδιάρη σύμβολα πλούτου και ισχύος. Το ντουμπάκι δε είναι ο προαιώνιος συνοδός των εν παντί τόπω οργιαστικών μυσταγωγιών. Οι αλαλαγμοί των κουδουνάτων και το χτύπημα των κουδουνιών διετήρησαν βακχική λατρεία με στοιχεία εκπληκτικώς πρωτογονικά. Το συμβολικό φορτίο της λέξης κουδουνάτοι ενδυναμώνεται από ένα ηχητικό σύμβολο, που θα μπορούσε να θεωρηθεί εργαλειακό, τον οξύ ήχο των κουδουνιών. Ο ήχος ως σύμβολο που διαχέεται στην ατμόσφαιρα του χωριού, αποτελεί επιβεβαίωση της αποπομπής και της απόδιωξης κάθε κακοδαιμονίας και κάθε κακού. Δεσμεύει τις δυσμενείς ενέργειες της φύσης, την κακοτυχία, τις αρρώστιες των ανθρώπων και των ζώων. «Η λαλά μου μας ήλεε, πως οι κουδουνάτοι διώχτουσι τσ’ αρρώσκιες απ’ το χωριό» μας καταθέτει ο Πέτρος Κρητικός/ Η περικύκληση των κουδουνάτων γύρω από το χωριό είναι μαγική ιεροπραξία γνωστή από την αρχαιότητα για την προστασία του οικισμένου χώρου από τις δυνάμεις του κακού. Η συνήθεια κληροδοτήθηκε στη λαϊκή λατρεία και είχε παρεισφρήσει σε χριστιανικά λαϊκά έθιμα. Η γύρα που κάνουμε στο χωριό: το βράδυ της Μ.Παρασκευής με τον Επιτάφιο, το απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα, την Κυριακή των Βαΐων γίνεται για την αποπομπή των κακών δυνάμεων από το χωριό.
Με τη σόμπα που κρατούν οι κουδουνάτοι, χτυπούν ελαφρά τους ανθρώπους στο κεφάλι ή στην πλάτη. Το χτύπημα με τη σόμπα είναι ένα τελετουργικό χτύπημα μεταφοράς μαγικής γονιμοποιού ενίσχυσης και στους ανθρώπους. Ως γνωστόν τα άνθη και οι βλαστοί είναι πανάρχαια σύμβολα αναγέννησης.
Οι κουδουνάτοι έμπαιναν παλιότερα σ’ όλα τα σπίτια του χωριού, όπου τους περίμενε πλούσια στρωμένο τραπέζι και άφθονο κρασί. Ως γνωστόν ο χυμός των καρπών, ιδίως αυτός που προκαλεί διέγερση και νάρκωση, έχει ιερή αποστολή σε σημερινές τελετές πρωτογόνων, όπως είχε και στη μυσταγωγία αρχαίων λαών, ιδίως όταν έχει κόκκινο χρώμα. Αυτός ο οίνος διετήρησε από αρχαιοτάτων χρόνων την τελετουργική χρήση του. Παρόλο που ο Διόνυσος δεν υπήρξε μόνο δωρητής του κρασιού, αλλά ήταν και θεός της βλάστησης γενικότερα, εντούτοις ο οίνος έμεινε θεμελιακό στοιχείο της λατρείας του και ενδεχομένως και της απεραθίτικης, αφού το χωριό φημιζόταν για το ευώδες και νεκταρώδες κρασί του.
Ανάμεσα στους μασκαρεμένους ήταν δυο άντρες μεταμφιεσμένοι σε γαμπρό και νύφη. Προστατεύονταν από τους κουδουνάτους κι όταν κάποιος από τους παρευρισκόμενους έκλεβε τη νύφη οι κουδουνάτοι τον κυνηγούσαν και αφού τον συνελάμβαναν τον ξυλοκοπούσαν με τις σόμπες και έφερναν τη νύφη στο γαμπρό προκειμένου να τελεστεί το μυστήριο του γάμου. Η αναπαράσταση του γάμου αντιστοιχεί με τους γάμους του Διονύσου με τη γυναίκα του άρχοντα βασιλιά στα Ανθεστήρια γιορτή που τελούνταν στην Αθήνα προς τιμήν του Διόνυσου.
Η νεκρανάσταση επίσης είναι ένα από τα σημαντικότερα δρώμενα της Διονυσιακής λατρείας, που διασώζονταν στ’Απεράθου με την ψευτοκηδεία. Οι κουδουνάτοι συνόδευαν τον νεκρό στο νεκροταφείο, όπου αυτοί που τον μετέφεραν, γύριζαν το φέρετρο και ο νεκρός έπεφτε μπρούμυτα στο χώμα. Το ρίξιμο του νεκρού στο χώμα δε γίνεται χάριν αστειότητας. Η επαφή με τη μητέρα γη διαιωνίζει πανάρχαια ιεροπραξία γονιμικής μαγείας. Τον αναστημένο νεκρό έφερναν μετά οι κουδουνάτοι στην πλατεία του χωριού.
Στ’ Απεράθου υπήρχε και το έθιμο της καβάλας. Κατά τη διάρκεια του χτυπήματος των κουδουνιών κάποιοι από τους παρευρισκόμενους προσπαθούσαν να καβαλήσουν τους κουδουνάτους και να εξαφανιστούν. Αυτό ήταν μεγάλη προσβολή όχι για τον ένα, αλλά για το σύνολο των κουδουνάτων. Σε περίπτωση που δεν προλάβαινε κάποιος να φύγει, τον χτυπούσαν αλύπητα όλοι μαζί με τις σόμπες. Αν έφευγε τον κυνηγούσαν σ’ όλο το χωριό. Για να αποτρέψουν την καβάλα οι κουδουνάτοι κοίταζαν απειλητικά γύρω τους καλύπτοντας ο ένας τα νώτα του άλλου.
Ένα άλλο έθιμο ήταν το κόψιμο του κουδουνιού με μαχαίρι από τη μέση του κουδουνάτου χωρίς να το αντιληφθεί. Κι αυτό εθεωρείτο προσβολή για τον κουδουνάτο. Γι’ αυτό κάθε κουδουνάτος είχε κάποιους δικούς του να τον παρακολουθούν για να μην του κόψουν κανένα κουδούνι, μας λέει ο Γιώργος Ελευθερίου. Η καβάλα και το κόψιμο του κουδουνιού ήταν αφορμή για επικίνδυνους καβγάδες. «Το κόψιμο του κουδουνιού σήμαινε φονικό. Μια βολά εδιάηκε ένας να κόψει ένα κουδούνι και τον –ε-σκοτώσασι, ήφυε κοιλιοματωμένος (Γ.Γιαννούλης 2009 σ.299)».
Εκτός τούτου όμως το κουδούνι ήταν ιερό αντικείμενο για τον βοσκό και ο κουδουνάτος ήταν πολύ δεμένος με τα κουδούνια που φορούσε. Ήταν αντικείμενα με μεγάλη συμβολική αξία για τον βοσκό. Συμβόλιζαν την ιδιότητα του, αλλά και το κοπάδι, τη συνέχεια της μάντρας αφού κληροδοτούνταν από πατέρα σε γιό, την ταυτότητα του άντρα, πρόβαλαν το κύρος του βοσκού και αποτελούσαν δείκτη της οικονομικής και κοινωνικής δύναμης του. Επίσης, σαν υλικά αντικείμενα είχαν μεγάλη αξία, αφού, εκτός από την ποσότητα του χαλκού που χρησιμοποιούσαν για να τα φτιάξουν, έβαζαν και μεγάλη ποσότητα ασημιού, που ανέβαζε κατά πολύ την αξία τους. Γι’ αυτό και γίνονταν αντικείμενα κλοπής.
Το έθιμο των κουδουνάτων όπως γίνεται αντιληπτό, αποτελούσε και αποτελεί κομβικό πολιτισμικό γεγονός στην κοινωνία του χωριού{…}
{…}Μελετώντας το έθιμο των κουδουνάτων ανακαλύπτουμε έναν ολόκληρο κόσμο με τις αξίες, τις αντιλήψεις και τις πρακτικές των Απεραθιτών στο παραδοσιακό πλαίσιο της ζωής στο χωριό. Διατηρώντας στοιχεία διονυσιακής λατρείας, που ήταν τόσο διαδεδομένη στη Νάξο εξακολουθεί να είναι κεντρικό σύμβολο τοπικότητας και στοιχείο ταυτότητας των Απεραθιτών διαχρονικά.
Κείμενο στη προσωπική σελίδα της Γαλήνης Μπαρδάνη. Με μία σημαντική υποσημείωση: Η Τυρνή Κυριακή στο χωριό μου είναι λόγος ύπαρξης,σημείο αναφοράς. Δεν είναι καρναβάλι. Υπάρχει λόγος που συμβαίνουν όλα, μα πάνω απ’ όλα για μένα είναι τιμή. Είναι τιμή για όσους έρχονται και για όσους έφυγαν. Η Τυρνή Κυριακή στο χωριό μου,είναι ο μόνος λόγος που θα ‘θελα να ‘χα γεννηθεί άντρας. Αλλά από εκείνους με τα παντελόνια και κατ’ επέκταση, με τα κουδούνια.
Το απόσπασμα που ακολουθεί είναι από τον πρόλογο του περσινού ημερολογίου του Απεραθίτικου πολιτιστικού συλλόγου “Τα Φανάρια”, γραμμένο από την Ελένη Γιαννούλη.
Οι φωτογραφίες από τη προσωπική συλλογή της Γαλήνης Μπαρδάνη
