Η Νάξος, συνεχίζει να στηρίζει την οικονομία της στον αγροτικό τομέα, διατηρεί σε μεγάλο βαθμό την αγροτική της κληρονομιά. Σε όλο το νησί διατηρούνται μνημεία που χρονολογούνται από τους αρχαίους χρόνους μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα. Τα μνημεία αυτά διηγούνται με τον πιο εύληπτο τρόπο την καθημερινότητα των Ναξιωτών, κυρίως του 19ου και α΄ μισού του 20ού αιώνα, και αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι του τοπίου της Νάξου.
Ανεμόμυλοι, νερόμυλοι, μιτάτοι, πατητήρια, ασβεστοκάμινα, αλώνια, στέρνες, κρήνες, πηγάδια, μονοπάτια, γεφύρια ή τμήματα της ακίνητης οικιακής σκευής είναι τα κατάλοιπα της προβιομηχανικής κληρονομιάς, που κατακλύζουν το νησιωτικό τοπίο και τεκμηριώνουν υλικά όχι και τόσο μακρινές εποχές, που όμως χάνονται δίχως ίχνη.
Του Στέλιου Λεκάκη (*)
Η συνήθως ανώνυμη, λαϊκή, χρηστική αρχιτεκτονική αυτού του τύπου, με πλήθος πολιτισμικών προεκτάσεων και άϋλων αξιών -συνεκδοχικά τα «αγροτικά μνημεία»- σχετίζεται με τον πρωτογενή τομέα της παραγωγής, που συρρικνώνεται εντατικά από τον ηλιοτροπικό τριτογενή της παροχής υπηρεσιών αλλά και τις επιπτώσεις του στον περιορισμό χρήσεων και έκτασης της νησιωτικής γης, με την εντατική οικοδομική δραστηριότητα. Τα τελευταία χρόνια, ως αποτέλεσμα της οικονομικής ύφεσης και της επιστροφής ανθρώπων στην ενδοχώρα της Ελλάδας, των νέων αναγκών της αγροτικής παραγωγής, της τουριστικής πίεσης ή της νοσταλγικής θεώρησης ενός χαμένου πια τρόπου ζωής, παρατηρούμε ένα συστηματικό ενδιαφέρον γύρω από το αγροτικό τοπίο των νησιών και των σχετικών αγροτικών κατασκευών που φιλοξενεί.
Τι συμβαίνει όμως στη Νάξο;
Η Νάξος, ένα νησί που συνεχίζει να στηρίζει την οικονομία της στον αγροτικό τομέα έχει και διατηρεί σε μεγάλο βαθμό την αγροτική της κληρονομιά. Σε όλο το νησί διατηρούνται μνημεία που χρονολογούνται από την αρχαιότητα μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα. Τα μνημεία αυτά διηγούνται με τον πιο εύληπτο τρόπο την καθημερινότητα των Ναξιωτών, κυρίως του 19ου και α’ μισού του 20ού αιώνα, και αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι του τοπίου της Νάξου. Κατασκευασμένα με τεχνικές κατασκευής που απαιτούσαν ιδιαίτερη δεξιότητα, απειλούνται σήμερα με καταστροφή ή αλλοίωση από φυσικούς και ανθρωπογενείς παράγοντες.
Για όλα τα παραπάνω, το απόγευμα της Κυριακής 7 Αυγούστου 2016, πραγματοποίηθηκε στο Πολιτιστικό Κέντρο Φιλωτιού, μια ενδιαφέρουσα εκδήλωση με θέμα «Αγροτικά μνημεία της Νάξου», που περιελάμβανε ομιλίες (Στέλιος Λεκάκης, Μαρία Ξεφτέρη ) και δημόσια συζήτηση με τη συμμετοχή ντόπιων που ασχολήθηκαν και ασχολούνται με αγροτικά και κτηνοτροφικά επαγγέλματα. Η εκδήλωση αυτή είναι τμήμα μιας σειράς δράσεων του προγράμματος «Τοπικές Κοινωνίες & Μνημεία», της αστικής-μη κερδοσκοπικής εταιρείας MONUMENTA , που δραστηριοποιείται στο νησί από το 2007 με στόχο: «την έρευνα για τις σχέσεις των τοπικών κοινωνιών με τα μνημεία τους αλλά και την ευαισθητοποίησή τους για την προστασία και την ανάδειξη του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος του τόπου τους.»
Ανάγκη για προστασία
Μια ημερίδα πάνω σε ένα τόσο ευρύ θέμα αναπόφευκτα εστιάζεται σε πολύ συγκεκριμένα ζητούμενα που είτε εγείρονται από τις ομιλίες είτε προκύπτουν από τις παρεμβάσεις και τον διάλογο με το κοινό, το οποίο στην περίπτωση της εκδήλωσης στο Φιλώτι ξεπερνούσε τα εβδομήντα. Έτσι, τα ζητήματα που συζητήθηκαν είχαν να κάνουν περισσότερο με την τρέχουσα κατάσταση αυτών των κατασκευών, τις πρακτικές και τις δυνατότητες αποκατάστασης, τη νομική τους προστασία αλλά και τους τρόπους βέλτιστης, ατομικής δράσης για την προστασία των αγροτικών μνημείων, που βρίσκονται σε χρήση ή όχι. Ξεχωριστό ενδιαφέρον είχαν τα σχόλια για την άυλη κληρονομιά που σχετίζεται με αυτά τα μνημεία: Τραγούδια, χοροί, ιστορίες, τεχνικές, διαδικασίες και άλλα στοιχεία, τα οποία αν και μέχρι πριν λίγες δεκαετίες ήταν μέρος της καθημερινότητας, σήμερα παραπέμπουν περισσότερο σε λαογραφικές καταγραφές και αντίστοιχες εκθέσεις συλλογών.
Αναμένοντας τα πρακτικά της συνάντησης, θα μπορούσαμε ίσως να σχολιάσουμε την εμπεδωμένη ανάγκη για προστασία των αγροτικών «μνημείων» από την πλειοψηφία, με αδυναμία όμως εντοπισμού συγκεκριμένων δράσεων, τα ζωντανά βιώματα που σχετίζονται αυτά, τη σχετικά διατηρούμενη εικόνα του αγροτικού τοπίου της ενδοχώρας αλλά και την κακή κατάσταση των κατασκευών.
Το νομικό πλαίσιο προστασίας μνημείων δεν βοηθάει στην περίπτωσή μας, καθώς σε κατασκευές των τελευταίων εκατό χρόνων, οικοδομικές εργασίες (και κατεδαφίσεις) μπορούν να γίνουν χωρίς άδεια της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, αν εκείνες δεν έχουν κηρυχθεί μνημεία (Άρθρο 6, Ν.3028/2002). Παρόλα αυτά, παραδείγματα από γειτονικά νησιά, όπως τα 36 χιλιόμετρα του δικτύου μονοπατιών στην Κέα -φροντισμένα από το Τμήμα Πολιτισμού της (πρώην) Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Κυκλάδων και πιστοποιημένα με ISO- και η επίδρασή τους στη διαμόρφωση ενός λογικότερου και βιώσιμου τουριστικού προϊόντος μας αφήνουν περιθώρια ελπίδας και δράσης. Σε οποιαδήποτε περίπτωση, τα ποικίλα ζητήματα και το ενδιαφέρον των συμμετεχόντων στη δημόσια συζήτηση προτρέπουν στην επανάληψη της εκδήλωσης με περισσότερο εξειδικευμένες θεματικές, η οποία θα πραγματοποιηθεί το ερχόμενο καλοκαίρι στη Νάξο.
Τα πρακτικά των προηγούμενων ημερίδων-δημοσίων συζητήσεων του προγράμματος ΤΚΜ διατίθενται στο Παλιό Βιβλιοπωλείο στη Χώρα της Νάξου και στο βιβλιοπωλείο Πολιτεία στην Αθήνα (Ασκληπιού 1).
Στέλιος Λεκάκης
Αρχαιολόγος, Σύμβουλος Διαχείρισης Πολιστικής Κληρονομιάς
MONUMENTA – Πανεπιστήμιο Newcastle
