“Eως τη δεκαετία του ’90, το 80%-90% του νησιού ήμασταν γεωργοί και κτηνοτρόφοι. Τα παραλιακά ήταν τα παλιοχώραφα. Η σαλαμούρα. Η κάθε οικογένεια τα έδινε σε όποιον της “περίσσευε” ή ήθελε να τιμωρήσει. Μέσα σε 15-20 χρόνια άλλαξε τελείως η αξιολόγηση της κοινωνίας. Οι “τιμωρημένοι” πήραν δύναμη και αλλάζουν το νησί μας. Το ότι χτίζουν όπου να ‘ναι, το ότι βάζουν τσάπες μέσα στη θάλασσα και βγάζουν τα βράχια, το ότι ξεσκίζουν τα πάντα, είναι κατάντια για τη Νάξο.

Αυτοί πήραν δύναμη και εμείς βρεθήκαμε στο περιθώριο. Μας πήραν το νερό, ανακάλυψαν ότι τα ζώα και η καλλιέργεια τους ενοχλούν και μας κάνουν καταγγελίες. Προσπαθούν να ξεφτιλίσουν πλήρως τη γεωργική γη. Κάνουν ό,τι τους καπνίσει».

Ο Νικόλας Πιτταράς είναι ο γνωστότερος κτηνοτρόφος και τυροκόμος της Νάξου, ιδιοκτήτης της μεγαλύτερης μονάδας στο νησί με βραβευμένα προϊόντα. Ο έντονος τρόπος με τον οποίο εκφράζεται πιθανώς αδικεί το τμήμα εκείνο της κοινωνίας που στράφηκε προς τον τουρισμό.

Απηχεί όμως σε μεγάλο βαθμό την άποψη των αγροτών στο μεγαλύτερο από τα Κυκλαδονήσια και δείχνει τη σύγκρουση που προκαλεί στην τοπική κοινωνία η άναρχη τουριστική ανάπτυξη.

Καθώς η Νάξος επιβιβάζεται στο άρμα της τουριστικής μεγέθυνσης, οι γεωργοί και οι κτηνοτρόφοι βλέπουν την επιβίωσή τους να γίνεται ολοένα και δυσκολότερη, με τη λειψυδρία, τις στρεβλώσεις του συστήματος των επιδοτήσεων και τον σκληρό ανταγωνισμό από τρίτες χώρες να επιτείνουν τα προβλήματα.

Το κόστος

«Τα τελευταία χρόνια εγκαταλείπεται η παραγωγή. Εχει ανέβει πολύ το κόστος. Οποιος μπορεί τα παρατάει», λέει ο Σπύρος Σκάρκος, πατατοπαραγωγός από το χωριό Τρίποδες. Κομβικό σημείο για τη διατήρηση της παραγωγής της περίφημης πατάτας Νάξου θεωρεί την επάρκεια νερού. «Στην Πλάκα και στο Λιβάδι οι γεωτρήσεις βγάζουν υφάλμυρο νερό γιατί δεν βρέχει, να κατέβει το γλυκό νερό κάτω από τη γη. Εδώ πάνω οι γεωτρήσεις γίνονται πια σε μεγάλα βάθη και αυτό αυξάνει το κόστος. Επιπλέον κάνεις το σταυρό σου μην πάθει το μοτέρ καμιά ζημιά, γιατί μόνο το καλώδιο για να κατεβάσεις το μοτέρ ζυγίζει 6,5-7 τόνους». Ο κ. Σκάρκος δεν θέλει να γίνει πιο συγκεκριμένος ως προς τα βάθη των γεωτρήσεων – πολλοί αγρότες στο νησί λένε ότι έχουν περάσει τα 500 ή και 600 μέτρα.

Η μείωση των βροχοπτώσεων, με την παράλληλη μεγέθυνση του τουρισμού στο νησί, είχε ως αποτέλεσμα να δοθεί προτεραιότητα στην ύδρευση και όχι στην άρδευση. «Το 2019 ήταν η πρώτη χρονιά που νιώσαμε ότι ο τόπος μας γίνονταν αβίωτος. Ηρθε ο Σεπτέμβριος και έμεινε η Χώρα χωρίς νερό. Και ήρθε ο δήμος και πήρε το νερό των αγροτών», εξηγεί ο Μάριος Βαζαίος, οικονομολόγος και διευθυντής του Φεστιβάλ Νάξου.

Οι αγρότες ξεσηκώθηκαν και σταμάτησαν τη μεταφορά νερού και ο τότε δήμαρχος έφερε τα ΜΑΤ από την Αθήνα, να κυνηγούν τους αγρότες μέσα στα χωράφια. Το 2020-21, με τον κορωνοϊό και τη μείωση του τουρισμού, εξομαλύνθηκε η κατάσταση. Το πρόβλημα όμως από το 2022 επανήλθε στην επιφάνεια, με μόνο σωσίβιο σε σχέση με το 2019 την προσθήκη μιας μονάδας αφαλάτωσης. Η τιμή του νερού αυξήθηκε πολύ, με αποτέλεσμα οι αγρότες στα χωριά να μην μπορούν να φτιάξουν μποστάνια, αλλά να επιτρέπεται παράλληλα το νερό στις πισίνες. Με αφορμή τη σύγκρουση για το νερό, άρχισε για πρώτη φορά να φαίνεται ότι όλη αυτή η ραγδαία τουριστική ανάπτυξη είναι εις βάρος της κατοίκησης – μια παραδοξότητα για τη Νάξο, ένα νησί που ακόμη στηρίζεται στον αγροτικό τομέα».

Σκάρκος: “Τους ενοχλούμε” 

«Aμα υπάρχει νερό, η παραγωγή θα κρατηθεί», εκτιμά ο κ. Σκάρκος. «Πρέπει να γίνουν έργα. Αν γίνει το περιβόητο φράγμα Τσικαλαρίου, οι ειδικοί μάς λένε ότι οι γεωτρήσεις θα ξαναγεμίσουν. Υπάρχει όμως θέμα με τον κάμπο στην Πλάκα. Κάποτε φυτευόταν όλος με πατάτες, τώρα ένα ένα τα χωράφια χτίζονται. Ερχεται μια οικοδομή, κόβει τις υπόγειες γραμμές που είχαμε για την άρδευση, μας αναγκάζει να τις πάμε από αλλού. Μετά αυτοί που έχτισαν κάνουν παράπονα ότι τους ενοχλούν οι καλλιέργειες, οι σκόνες, τα ραντίσματα». «Φέτος ήταν μια καλή χρονιά από πλευράς βροχοπτώσεων, αλλά τα ρέματα είναι γεμάτα με πλατανόφυλλα. Δεν “κατέβασε” νερό», προσθέτει ο κ. Πιτταράς. «Την ίδια ώρα, οι γεωτρήσεις στεγνώνουν το νησί για να γεμίζουν πισίνες. Ας μας έδιναν έστω επεξεργασμένο νερό από τον βιολογικό καθαρισμό, για το νερό που μας έκλεψαν».

Η νέα γενιά

Η αλλαγή που συντελείται στην οικονομία της Νάξου δείχνει να είναι δομική. Ο Αντώνης Σέργης και η Αγγελική Γρατσία είναι δύο από τους οινοπαραγωγούς που ξεκίνησαν τα τελευταία χρόνια να εργάζονται για την ανασύσταση του ναξιακού αμπελώνα. «Φέτος έβαλε πατάτα ο ένας στους τρεις σε σχέση με παλιότερα. Οταν η λειψυδρία είναι συνεχής, πολλοί εγκαταλείπουν τον κλάδο», λέει ο κ. Σέργης. «Υπάρχει όμως μια σημαντική αλλαγή: οι παραγωγοί είναι λιγότεροι, αλλά έχουν μεγαλύτερες εκτάσεις που καλλιεργούν ή περισσότερα ζώα.|

Παλιά με 100 πρόβατα γινόσουν βοσκός, τώρα δεν το σκέφτεται κανείς με λιγότερα από 300, επειδή χρειάζεται οικονομία κλίμακος για να είσαι βιώσιμος. Το ίδιο ισχύει και με τον αμπελώνα, πρέπει να έχεις επαρκή έκταση. Παράλληλα έχουν έρθει και νέες τεχνολογίες στην παραγωγή και πιο μορφωμένοι αγρότες. Η σύγκρουση όμως με τον τουρισμό είναι εκεί, γιατί η αγροτική γη δεν προστατεύεται – οποιοσδήποτε μπορεί να χτίσει μέσα στα χωράφια και μετά να κυνηγάει τους αγρότες ότι ενοχλούν».

«Πριν από 25-30 χρόνια οι Ναξιώτες δεν ήθελαν τον τουρισμό. Ηταν τόσο αυτάρκεις, που τους ήταν αδιανόητο», λέει η κ. Γρατσία. «Με τα χρόνια αυτά άλλαξαν, ιδίως στις παραλιακές περιοχές, γιατί το τουριστικό μοντέλο του νησιού έχει συνδυαστεί αποκλειστικά με τη θάλασσα. Μέχρι πριν από την COVID, η ανάπτυξη αυτή ακολουθούσε κάποιον ομαλό ρυθμό, μετά ξέσπασε απότομα. Ολοι μπήκαν στο νόημα της κερδοσκοπίας».

Η παρατήρηση της κ. Γρατσία επιβεβαιώνεται από τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ για τις οικοδομικές άδειες: από 118 το 2020 οι άδειες έφτασαν τις 175 και 173 το 2023 και το 2024 (συνολικά 679 την τελευταία πενταετία). Το δε μεγαλύτερο μέρος αυτών συγκεντρώνεται στη Χώρα (120 άδειες το 2020-2024), καθώς και στις δημοτικές ενότητες Αγίου Αρσενίου, που περιλαμβάνει τον Αγιο Προκόπιο, την Αγία Αννα και τη Στελίδα (121 άδειες), Σαγκρίου που περιλαμβάνει τις περιοχές Καστράκι και Αλυκό (113 άδειες το ίδιο διάστημα) και Βίβλου, που περιλαμβάνει την Πλάκα (98 άδειες την τελευταία πενταετία). Σε άλλες δημοτικές ενότητες της Νάξου, οι οικοδομικές άδειες δεν ξεπερνούν τις 5-10.

Τα «δύο νησιά»

Η επιτάχυνση της τουριστικής ανάπτυξης της παραλιακής ζώνης μεγαλώνει το «χάσμα» με το υπόλοιπο νησί. Το Φεστιβάλ Νάξου συνδιοργάνωσε με το Πάντειο Πανεπιστήμιο (καθηγητής Νίκος Λέανδρος) το προηγούμενο Σαββατοκύριακο την 1η Συνάντηση για τη βιώσιμη ανάπτυξη στο νησί. «Η Νάξος έχει περιοχές που βρίσκονται “στα κόκκινα” και άλλες που είναι άδειες. Ο πληθυσμός στις ορεινές περιοχές έχει μειωθεί», ανέφερε ο αρχιτέκτονας Χρυσόστομος Κυπριτζής, πρόεδρος των συλλόγου μηχανικών του νησιού. «Ως αποτέλεσμα, η πεδινή Νάξος έχει πρόβλημα υπερτουρισμού και υποδομών, ενώ στα ορεινά ο αγροτικός τομέας αρχίζει να φθίνει. Το ζητούμενο είναι πώς θα “κουμπώσει” το ένα με το άλλο. Από τη μια πλευρά η παραγωγή να κάνει βήματα μπροστά στην τυποποίηση των προϊόντων και να στηριχθεί. Από την άλλη, να περιοριστεί η δόμηση στην εκτός σχεδίου και να οδηγηθεί η ζήτηση σε ζώνες γύρω από τους οικισμούς».

«Τι θα δούμε αν κοιτάξουμε τον τουριστικό μας καθρέφτη;», αναρωτιέται ο Αλέξανδρος Φραντζέσκος, ξενοδόχος. «Εχουμε υποκύψει στο μοντέλο μιας ανισοβαρούς ανάπτυξης. Η βιωσιμότητα του πρωτογενούς τομέα στη Νάξο θα σημάνει για τον τουρισμό την απώλεια της αυθεντικότητας, η οποία διαφοροποιεί τη Νάξο από τα υπόλοιπα Κυκλαδονήσια». Ο κ. Φραντζέσκος μίλησε για διαχρονική απουσία οράματος, καθώς «η φαινομενική ευημερία θολώνει την κρίση της τοπικής κοινωνίας».

Ο δήμος δεν μετείχε στη συζήτηση. Ωστόσο, ο δήμαρχος Δημήτρης Λιανός αναγνωρίζει τις ανισομέρειες: «Τον χειμώνα η Αγία Αννα και η Πλάκα είναι φαντάσματα», σημειώνει. Ταυτόχρονα θεωρεί ότι η ανάπτυξη του τουριστικού τομέα οδηγεί στον εκσυγχρονισμό του κλάδου, που είναι προς όφελος του νησιού. «Ο πρωτογενής τομέας δημιουργεί μια υπεραξία, που πρέπει να συνδεθεί με τον τουρισμό για να επιβιώσει», εκτιμά. «Οσο για την οικοδομική δραστηριότητα, δεν πιστεύω ότι δημιουργεί τέτοια πίεση που να πρέπει να τη σταματήσουμε. Υπάρχει πολύς χώρος, ιδίως στα ορεινά». Τι λείπει από τη Νάξο; «Λείπει μια γενιά επαγγελματιών που να πρωτοπορούν και να τραβούν το νησί μπροστά», καταλήγει.

«Υπάρχουν πολλά συμφέροντα που επωφελούνται από την άνοδο του real estate στη Νάξο. Δεν θα πρέπει να φτάσουμε στο απροχώρητο για να κάνουμε κάτι», λέει η κ. Γρατσία. «Ο,τι έχει συμβεί δεν είναι αναστρέψιμο. Ομως προλαβαίνουμε να χαράξουμε μια διαφορετική πορεία και πρέπει να ξεκινήσουμε με την απαγόρευση της εκτός σχεδίου δόμησης. Οσοι έρχονται εδώ, δεν αναζητούν την πολυτέλεια, αλλά την αυθεντική ζωή. Οι άνθρωποι στη Νάξο είναι δεμένοι με τη γη. Το νησί κρατάει νέο κοσμο, έχει έντονη κοινωνική συνείδηση και αρχίζει να αφυπνίζεται σιγά σιγά ως προς την ανάγκη στήριξης του πρωτογενούς τομέα και ανάσχεσης της άναρχης τουριστικής επέκτασης. Το τεράστιο κεφάλαιο της Νάξου είναι το φυσικό της περιβάλλον και μονόδρομός μας θα πρέπει να είναι να το προστατέψουμε».

«Με τη δουλειά μας»

«Εμείς οι αγρότες δεν προσεγγίζουμε τη φύση θεωρητικά, αλλά με την ψυχή μας. Είμαστε κομμάτι της φύσης. Είναι ένας λόγος να μας αγαπάτε λίγο παραπάνω», συμπληρώνει ο κ. Πιτταράς. «Η γεωργία είναι ένα λειτούργημα, βοηθάει την κοινωνία να ζήσει. Δεν θα ζήσει ο τόπος με επιδοτήσεις, αλλά με τη δουλειά μας στα χωράφια. Η Νάξος μας έχει το δικό της χώμα, τον ήλιο και τον αέρα της. Παράγει κάτι μοναδικό, αν τη φροντίσουμε».

Κείμενο: Γιώργος Λιάλιος – Καθημερινή