Σύμφωνα με την ακαδημαϊκή εγκυκλοπαίδεια Britannica ως φυσική καταστροφή ορίζεται ένα καταστροφικό συμβάν που προκαλείται από τις επιπτώσεις φυσικών και όχι ανθρωπογενών φαινομένων (π.χ. τυφώνες, πλημμύρες, σεισμοί, ανεμοστρόβιλοι κ.λπ.), που προκαλούν μεγάλες απώλειες ανθρώπινων ζωών, την καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος, της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και των δημόσιων υποδομών.

Του Κωνσταντίνου Μπαλωμένου (*)

Επίσης, το Υπουργείο Εσωτερικής Ασφάλειας (Department of Homeland Security) των ΗΠΑ, στον ορισμό του για τη φυσική καταστροφή, εκτός από τα ανωτέρω, προσθέτει μια ακόμη σημαντική παράμετρο. Την απειλή που δύνανται να προκαλέσουν τα εν λόγω καταστροφικά συμβάντα για την εσωτερική ασφάλεια ενός κράτους.

Επιπρόσθετα, στο σημερινό ασταθές, έντονα ανταγωνιστικό και συνεχώς μεταβαλλόμενο υβριδικό διεθνές περιβάλλον ασφάλειας, όπου κυριαρχούν οι ενεργειακοί ανταγωνισμοί, οι περιφερειακές συγκρούσεις, η τρομοκρατία, η μετανάστευση, η κλιματική αλλαγή, οι ανατρεπτικές (disruptive) τεχνολογίες, η κατάρρευση των πολυμερών θεσμών, η γεωπολιτικοποίηση των στρατηγικών πόρων, τα όπλα μαζικής καταστροφής και ο υβριδικός πόλεμος, μια φυσική καταστροφή δύναται να αποτελέσει το μέσο για την ευθεία απειλή της εθνικής ασφάλειας και ανεξαρτησίας ενός κράτους.

Ειδικότερα, ένας υβριδικός δρών μπορεί να εκμεταλλευτεί τις επιπτώσεις μιας φυσικής καταστροφής και τις τρωτότητες που θα προκληθούν στο κράτος που θα πληγεί από αυτή την φυσική καταστροφή (π.χ. αποδιοργάνωση στη λειτουργία του κράτους, ευρύτατες ανθρώπινες, υλικές ή περιβαλλοντικές απώλειες, έλλειψη πόρων για την αντιμετώπιση της καταστροφής κ.λπ.), ώστε να προχωρήσει σε περαιτέρω αποσταθεροποίηση της πληγείσας χώρας και να απειλήσει την εθνική της ασφάλεια και κυριαρχία.

Λαμβάνοντας υπόψη τα ανωτέρω, γίνεται κατανοητό, ότι βασική προϋπόθεση για την επιβίωση από ένα ακραίο φυσικό φαινόμενο όπως ένας πολύ μεγάλος σεισμός στην ευρύτερη περιοχή της Σαντορίνης, της Αμοργού και της Ανάφης είναι η ύπαρξη μιας ανθεκτικής κοινωνίας (Community Resilience).

Ειδικότερα, για την εξασφάλιση της ανθεκτικότητας απαιτείται η κινητοποίηση όλου του κράτους, καθώς και η συμμετοχή και συνεισφορά όλων των κοινωνικών και εθνικών δυνάμεων. Επίσης, απαιτείται ο σχεδιασμός ενός ισχυρού μηχανισμού διακυβέρνησης και παρακολούθησης της διαχείρισης της φυσικής καταστροφής ή κρίσης στη βάση της Ολιστικής Προσέγγισης (Whole of Government Approach).

Στο πλαίσιο αυτό, απαιτείται διυπουργικός συντονισμός, που θα αποσαφηνίσει τις λειτουργικές διαδικασίες κάθε κυβερνητικής υπηρεσίας και θα δύναται να αξιοποιήσει το σύνολο των κοινωνικών και εθνικών δυνάμεων (κρατικοί – ιδιωτικοί φορείς, κοινωνικοί φορείς, μη κυβερνητικές οργανώσεις, εθελοντές κ.λπ), ώστε να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικά οι επιπτώσεις της εν λόγω φυσικής καταστροφής ή κρίσης.

Υπό την ανωτέρω οπτική, οφείλουμε να αξιολογήσουμε θετικά την έως τώρα αντίδραση της Πολιτείας και του κρατικού μηχανισμού σε αυτή την έντονη σεισμική ακολουθία που παρατηρείται στην ευρύτερη περιοχή της Σαντορίνης.

Ειδικότερα, για πρώτη φορά στην Ελλάδα γίνεται προληπτική κινητοποίηση και διαχείριση μιας πιθανής φυσικής καταστροφής. Η πολιτική ηγεσία της χώρας σχεδιάζει και χαράσσει πολιτική διαχείρισης μιας πιθανής ακραίας φυσικής καταστροφής, σύμφωνα με τις υποδείξεις των ειδικών και της επιστημονικής κοινότητας και όχι με όρους πολιτικού οφέλους και επικοινωνιακής εργαλειοποίησης της κρίσης.

Ο συντονισμός για την αντιμετώπιση μιας πιθανής ακραίας φυσικής καταστροφής επίσης, γίνεται σε διυπουργικό επίπεδο και σημαντικές δυνάμεις του κρατικού μηχανισμού βρίσκονται ήδη στο πεδίο, για κάθε ενδεχόμενο και για την έγκαιρη διαχείριση των επιπτώσεων από την εκδήλωση ενός έντονου σεισμικού φαινομένου.

Αξιοσημείωτο επίσης, είναι το γεγονός ότι υπάρχει άψογη συνεργασία μεταξύ του κεντρικού κρατικού μηχανισμού και των τοπικών και περιφερειακών αρχών και του τοπικού πληθυσμού.

Τέλος, οι διαχειριστές της κατάστασης κατά την έως τώρα επικοινωνία τους με τα ακροατήριά τους μιλούν την ίδια γλώσσα και ακολουθούν την στρατηγική «επικοινωνώ με ενιαία φωνή» (One Voice Communication). Ειδικότερα, οι εν λόγω διαχειριστές επικοινωνούν με σαφήνεια και συνέπεια, χωρίς αντιφάσεις ή ασαφή και αλληλοσυγκρουόμενα μηνύματα, με αποτέλεσμα να έχει αποφευχθεί η διασπορά σύγχυσης και πανικού προς τα ειδικά κοινά (stakeholders), που εμπλέκονται άμεσα ή έμμεσα με την κρίση.

Παρά την έως τώρα επιτυχή διαχείριση της επικίνδυνης κατάστασης στη Σαντορίνη και τα γύρω νησιά, απαιτείται περαιτέρω εγρήγορση και να τεθεί σε ετοιμότητα όλος ο κρατικός μηχανισμός σαν να βρισκόμαστε μπροστά σε εν εξελίξει κρίση με ακραίες επιπτώσεις.

Ειδικότερα, θα πρέπει να ενταθεί η προετοιμασία και η λήψη προληπτικών μέτρων σε όλη τη χώρα, διότι αν εκδηλωθεί ακραίος σεισμός από το ρήγμα της Αμοργού δεν θα πληγούν μόνο η Σαντορίνη, η Αμοργός και τα γύρω νησιά, αλλά και η Αθήνα και πολλές ακόμη περιοχές της χώρας.

Συγκεκριμένα, απαιτείται:

• Προσεισμικός έλεγχος κτιρίων δημόσιας και κοινωφελούς χρήσης (νοσοκομεία, δημόσιες υπηρεσίες, εκπαιδευτικά ιδρύματα, κ.λπ.) με σκοπό την πρώτη αποτίμηση της σεισμικής τους ικανότητας και λήψης μέτρων σε περίπτωση στατικών προβλημάτων τους για την εξεύρεση εναλλακτικών επανδρωμένων κτιρίων όπου θα λειτουργήσουν προσωρινά, ώστε να ξεπεραστεί η κρίση και να επανέλθει η κανονικότητα.
• Ασκήσεις ετοιμότητας για την ασφαλή εκκένωση των δημόσιων κτιρίων και υπηρεσιών σε περίπτωση εκδήλωσης σεισμού κατά την ώρα λειτουργίας τους.
• Φύλαξη και προστασία των κρίσιμων υποδομών όχι μόνο στα νησιά των Κυκλάδων όπου υπάρχει το πρόβλημα, αλλά σε όλη τη χώρα. Θα πρέπει να εξασφαλιστούν εναλλακτικά δίκτυα και κρίσιμες υποδομές που θα καλύψουν τις λειτουργίες των πρωταρχικών δικτύων και υποδομών σε περίπτωση που αυτά, δεχτούν κάποιο πλήγμα και τεθούν εκτός λειτουργίας.
• Προσδιορισμός χώρων καταφυγής των πολιτών και χώροι καταυλισμών σε περίπτωση εκδήλωσης ακραίου σεισμικού φαινόμενου, όχι μόνο στην Σαντορίνη και τα γύρω νησιά των Κυκλάδων, αλλά σε όλη τη χώρα. Για την αποφυγή πανικού και δημιουργίας κοινωνικού χάους, ο κάθε πολίτης θα πρέπει να ξέρει που θα πρέπει να πάει για να προστατευτεί σε περίπτωση ακραίου σεισμικού φαινομένου.
• Την εξασφάλιση αρκετών διαθέσιμων θαλάσσιων (πλοία, σκάφη κ.λπ) και αεροπορικών μέσων για την άμεση εκκένωση των νησιών που πιθανόν να πληγούν από έναν ισχυρό σεισμό σε συνδυασμό με την πιθανή έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης ή την εκδήλωση κάποιου τσουνάμι και την απομάκρυνση πολιτών σε ασφαλή μέρη. Στο πλαίσιο αυτό, θα πρέπει να προβλεφθεί από ποιες λιμενικές υποδομές θα απομακρυνθούν οι πολίτες σε περίπτωση καταστροφής των υπαρχουσών.
• Την προετοιμασία για την αντιμετώπιση περιστατικών εκτεταμένης θαλάσσιας περιβαλλοντικής ρύπανσης.
• Διασφάλιση της Δημόσιας Υγείας και της περίθαλψης των πληγέντων όχι μόνο για τις πληγείσες περιοχές, αλλά για όλη τη χώρα. Ειδικότερα, απαιτείται να τεθούν σε ετοιμότητα κάποια μεγάλα Νοσοκομεία της Αττικής, καθώς και ένα Νοσοκομείο ανά Περιφέρεια της χώρας.
• Να τεθούν σε ετοιμότητα όλα τα αποθηκευτικά κέντρα του Υπουργείου Εργασίας, Κοινωνικής Ασφάλισης & Κοινωνικής Αλληλεγγύης για τη διάθεση σκηνικού υλικού και κλινοσκεπασμάτων για την προσωρινή στέγαση των σεισμόπληκτων, εφόσον απαιτηθεί και επίσης, να υπάρξει μέριμνα για την συνέχιση της λειτουργίας των δικτύων της εφοδιαστικής αλυσίδας στις πληγείσες περιοχές.
• Τέλος, το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας εκτός από την υπάρχουσα συμβολή του στην έως τώρα διαχείριση της κατάστασης και την εφαρμογή του Σχεδίου «ΞΕΝΟΚΡΑΤΗΣ» στις περιοχές που θα τεθούν σε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης, λόγω της πιθανής εκδήλωσης φυσικής καταστροφής, καλό θα είναι να θέσει άμεσα σε εγρήγορση και επιφυλακή το σύνολο των Ενόπλων Δυνάμεων. Στόχος αυτής της προληπτικής ενέργειας, είναι το ενδεχόμενο αντιμετώπισης κάποιου επίδοξου Υβριδικού Δρώντα (π.χ. Τουρκία) που θα θελήσει να επωφεληθεί από τις έκτακτες συνθήκες που θα διαμορφωθούν από μια ακραία φυσική καταστροφή στις Κυκλάδες, ώστε να απειλήσει την εθνική μας κυριαρχία προκαλώντας μια εθνική κρίση.

Εκτός από ένα μηχανισμό διαχείρισης κρίσεων που θα λειτουργεί στη βάση της Ολιστικής Προσέγγισης (Whole of Government Approach), για την επιτυχή διαχείριση και αντιμετώπιση μιας ακραίας φυσικής καταστροφής απαιτείται και η ανθεκτικότητα των πολιτών και του συνόλου των κοινωνικών δυνάμεων.

Συγκεκριμένα, μέσω της αύξησης της ευαισθητοποίησης των πολιτών σε σχέση με τους κινδύνους από μια φυσική καταστροφή και την ενθάρρυνσή τους να αναπτύξουν ικανότητες που θα τους επιτρέπουν να κινούνται αυτόνομα και να λαμβάνουν ατομικά μέτρα ασφαλείας κατά την περίοδο κρίσεων ή μιας φυσικής καταστροφής, εξασφαλίζεται η επιτυχής διαχείριση του ακραίου φαινομένου και των επιπτώσεών του.

Μέσω της εξασφάλισης ανθεκτικότητας των πολιτών, διασφαλίζεται η ετοιμότητά τους για την πρώτη αντίδραση, όσο και κατά τη διάρκεια αντιμετώπισης μιας κρίσης ή φυσικής καταστροφής. Η διαδικασία αυτή βασίζεται στην προσέγγιση «Whole of Society», όπου θέτει τους πολίτες και όλες τις κοινωνικές και εθνικές δυνάμεις στον πυρήνα του εθνικού μηχανισμού για τη διαχείριση εκτάκτων αναγκών, φυσικών καταστροφών και κρίσεων.

Κοντολογίς, κατά την αντιμετώπιση μιας φυσικής καταστροφής, οι άνθρωποι στην πληγείσα περιοχή θα πρέπει να ξέρουν πώς να αντιδράσουν για να προστατεύσουν τη ζωή και τα περιουσιακά στοιχεία τους, καθώς και τη ζωή και τα περιουσιακά στοιχεία των άλλων μελών της κοινότητας. Δεδομένου ότι αρχικά η αντιμετώπιση των καταστροφών πραγματοποιείται πάντα σε τοπικό επίπεδο, όλα τα τμήματα του πληθυσμού (σε όλες τις περιοχές της χώρας), πρέπει να διαθέτουν επαρκή γνώση του τρόπου πρόληψης και αντιμετώπισης των καταστροφών και της ετοιμότητας έναντι αυτών.

Η ευαισθητοποίηση του κοινού σχετικά με τους κινδύνους και η επαρκής γνώση του τρόπου πρόληψης, ετοιμότητας και αντίδρασης σε φυσικές καταστροφές αποτελεί κρίσιμο παράγοντα για την επιτυχή διαχείριση του ακραίου φυσικού φαινομένου διότι μειώνει σημαντικά τις αρνητικές συνέπειες των φυσικών καταστροφών.

Σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης ή κρίσης γεννιέται η ανάγκη της διάδοσης των αναγκαίων πληροφοριών με πρωταρχικό σκοπό την προστασία του πληθυσμού. Οι διαχειριστές τέτοιων καταστάσεων καλούνται να παράσχουν έγκυρη και έγκαιρη πληροφόρηση, στους πολίτες, ώστε να τους βοηθήσουν να προετοιμαστούν κατάλληλα και να κάνουν ορθολογικές επιλογές για την μείωση των κινδύνων και τη διασφάλιση της ασφάλειας και της ακεραιότητάς τους.

Η μέριμνα για την ενημέρωση και την προστασία του κοινού συνήθως αποτελεί τον καλύτερο τρόπο για την ανάπτυξη μιας θετικής σχέσης με το κοινό, την οικοδόμηση της εμπιστοσύνης με τις Αρχές που διαχειρίζονται τη φυσική καταστροφή και την αποδοχή των αποφάσεών τους.

Λαμβάνοντας υπόψη τα ανωτέρω, θα πρέπει να επισημανθεί ότι οι διαχειριστές της κατάστασης του έκτακτου κινδύνου από την παρατεταμένη σεισμική δραστηριότητα στην περιοχή της Σαντορίνης, της Αμοργού και της Ανάφης έχουν επιτύχει μερικώς το στόχο τους σε αυτό το πεδίο.

Συγκεκριμένα, έχουν επιτύχει την ευαισθητοποίηση του τοπικού πληθυσμού στα νησιά που αντιμετωπίζουν τον κίνδυνο, αλλά και γενικότερα, στους κατοίκους όλων των Κυκλαδων σχετικά με τους κινδύνους που ελλοχεύουν, έχει ενισχυθεί η ετοιμότητά τους, έχει αναπτυχθεί άριστη συνεργασία με τα τοπικά στελέχη και τους επικεφαλής των νησιών που αντιμετωπίζουν την έκτακτη ανάγκη, αλλά δεν συμβαίνει το ίδιο με τον υπόλοιπο πληθυσμό της χώρας.

Παρά τις επισημάνσεις των ειδικών και τη συνεχής ενημέρωση της κοινής γνώμης για τη διαμορφωθείσα κατάσταση στα εν λόγω νησιά, δεν έχει γίνει αντιληπτή η επικινδυνότητα της κατάστασης και το μέγεθος των επιπτώσεων από την εκδήλωση ενός πολύ ισχυρού σεισμού στη Σαντορίνη, την Αμοργό και την Ανάφη, για όλο τον ελληνικό λαό.

Ειδικότερα, παρατηρείται σημαντική μερίδα πολιτών (κυρίως τους χρήστες των Social Media) να αναφέρουν ανακρίβειες, να διασπείρουν ψευδείς ειδήσεις και να παραπληροφορούν τον κόσμο σχετικά με την πραγματική κατάσταση της σεισμικής έξαρσης στην ευρύτερη περιοχή της Σαντορίνης.

Επίσης, παρατηρείται ότι στην ατζέντα των αντιπολιτευόμενων πολιτικών δυνάμεων της χώρας και την πλειοψηφία των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης, άλλα ζητήματα έχουν προτεραιότητα (π.χ. η εργαλειοποίηση του ατυχήματος των Τεμπών και η πολιτική του εκμετάλλευση) και ασκείται έμμεση κριτική, στους διαχειριστές της έκτακτης ανάγκης στη Σαντορίνη, ότι η όλη προληπτική διαχείριση είναι για λόγους αποπροσανατολισμού από την ατζέντα της καθημερινότητας.

Η εν λόγω κατάσταση είναι άκρως επικίνδυνη και θα πρέπει όλοι να καταλάβουν (πριν είναι πολύ αργά), ότι σε περίπτωση εκδήλωσης ενός ακραίου σεισμού στην Σαντορίνη, οι επιπτώσεις πιθανόν να είναι πρωτόγνωρες, θα πλήξουν τους πάντες και η ακραία κατάσταση που θα διαμορφωθεί δεν θα αντιμετωπιστεί μέσω του λαϊκισμού, της ανευθυνότητας, της πολιτικής εργαλειοποίησης για απόκτηση μικροκομματικών κερδών και της μετάθεσης ευθυνών (blame game).

Σε ακραίες καταστάσεις όπως αυτές που βιώνουμε σήμερα στη Σαντορίνη και τα κοντινά σε αυτήν νησιά, απαιτείται εθνική συναίνεση και ενεργοποίηση και συμμετοχή όλων των κοινωνικών και εθνικών δυνάμεων.

Απαιτείται επίσης, στήριξη των διαχειριστών της κατάστασης και των στελεχών του κρατικού μηχανισμού που βρίσκονται στο πεδίο. Δεδομένης της έως τώρα θετικής προληπτικής αντίδρασης του κράτους (για πρώτη φορά στην Ελλάδα), αλλά και της θετικής ανταπόκρισης των τοπικών κοινωνιών των νησιών που πλήττονται, ας ελπίσουμε ότι στο τέλος, θα πρυτανεύσει η λογική και το εθνικό συμφέρον από όλους μας.

Με την ενεργοποίηση όλων των κοινωνικών δυνάμεων, την σωστή αξιοποίηση όλων των εθνικών πόρων και την βοήθεια του καλού Θεού των Ελλήνων, ας ελπίσουμε να ξεπεραστεί και αυτή η φουρτούνα και να επανέλθουν η Σαντορίνη και τα υπόλοιπα νησιά μας στην πρότερη φυσιολογική τους λειτουργική κατάσταση.

(*) Κωνσταντίνος Π. Μπαλωμένος

Πολιτικός Επιστήμονας – Διεθνολόγος / Πρώην Γενικός Διευθυντής – Γενικής Διεύθυνσης
Πολιτικής Εθνικής Άμυνας και Διεθνών Σχέσεων (ΓΔΠΕΑΔΣ) / Υπουργείου Εθνικής Άμυνας (ΥΠΕΘΑ)