Τα χοιροσφραΐσματα είναι, όπως αναφέρει ο Αυδίκος, ένα “πολυεπίπεδο έθιμο”, που περικλείει ήθη, έθιμα, άξίες, πεποιθήσεις, πρακτικές και αντιλήψεις της απεραθίτικης κοινωνίας.
Κείμενο: Ελένη Γιαννούλη (#)
Το έθιμο αυτό επιβιώνει πολιτισμικά ως τις μέρες μας σ΄ένα νέο κοινωνικό πλαίσιο και στηρίζεται σ΄ ένα νέο σύνολο διαφορετικών πρακτικών. Όμως τα χοιροσφραΐσματα με τη παλιά τους μορφή έχουν εντελώς εκλείψει.
Τα χοιροσφραΐσματα είναι μια ιδιωτική θυσία-τελετουργία που γίνεται συνήθως τον χειμώνα πριν τα Χριστούγεννα και την άνοιξη, την περίοδο της Αποκριάς. Επιτελούσαν οικονομικές πρακτικές και συμβολικές λειτουργίες στη ζώη του χωριού.
Οικονομικά η εκτροφή του χοίρου ήταν απαραίτητη για τη συντήρηση και την αναπαραγωγή της οικογένειας αφού όλα τα μέρη του χρησιμοποιούνταν για την κάλυψη ποικίλων αναγκών της: από την παροχή λίπους και κρέατος που παστωνόταν για να καταναλωθεί μέσα στο χρόνο, ως τη φούσκα (ουροδόχο κύστη) που με κατάλληλη επεξεργασία γινόταν παιχνίδι για τα παιδιά.
Συμβολικά τα χοιροσφραΐσματα καταρχάς εκφράζουν το πέρασμα από τον χειμώνα στην άνοιξη, (οι εποχές του έτους ήταν καθοριστικές για την τέλεση των θυσιών) με την συνακόλουθη επίκληση μεταφυσικής βοήθειας για τη γονιμότητα του φυτικού και του ζωικού κόσμου. Ο χοίρος ως γνωστόν όπως μαρτυρούν η λατρεία και οι παραδόσεις διαφόρων λαών αντιπροσώπευε τον Βλαστικό και Γονιμικό Δαίμονα. Τα χοιροσφραΐσματα είναι, λοιπόν, μια διαβατήρια τελετουργία που σημαδεύει το πέρασμα από μια περίοδο σε μια άλλη και επιχειρεί να εξαγνίσει και να ενισχύσει μεταφυσικά όσους συμμετέχουν σε αυτήν, έτσι ώστε το πέρασμα να είναι επιτυχές και ενοίωνο.
Η λέξη, εξάλλου, χοιροσφραΐσματα από μόνη της, ετυμολογικά και γλωσσολογικά, παραπέμπει στο «σφράγισμα» του χοίρου που πρόκειται να σφαγεί κάνοντας το σημείο του σταυρού με το μαχαίρι κάτω απο το λαιμό του ζώου. Το γεγονός αυτό παραπέμπει στον χώρο του ιερού και υπό την έννοια αυτή το χοιροσφράισμα ερμηνεύται ως θυσία του ζώου, στο πλαίσιο της έλευσης της άνοιξης και ως μια ενδόμυχη αίτηση για καλή σοδειά και γονιμότητα της φύσης.
Τα χοιροσφραΐσματα γινόταν το Προφωνό Σαββάτο, την κρεατινή Κυριακή και την κρεατινή Δευτέρα. Ο καθαρά θυσιαστικός ρόλος του χοίρου δηλώνεται από το γεγονός ότι οι Απεραθίτες, όπου και να εξέτρεφαν τον χοίρο τους τον έφερναν τις Απόκριες να τον σφάξουν στο κατώφλι του σπιτιού τους για το καλό. Το αίμα που αναβλύζει από τον λαιμό του, έχει μεγάλη θετική επίδραση. Η ροή του δεν προκαλεί καμιά αποστροφή. Είναι καλο, είναι γούρι και επιδρά ευεργετικά. Είναι εγγυητής για την υγεία και τη γονιμότητα της γης και των ζώων.
Μ’ αυτό έκαναν ένα σταυρό πάνω από την πόρτα της εισόδου του σπιτιού τους. Ο χοίρος αποκτά ιερά χαρακτηριστικά μέσω της τελετής του χοιροσφραίσματος με την οποία οι Απεραθίτες επεδίωκαν να εξευμενήσουν τα πνεύματα της φύσης, προκειμένου να ευοδωθεί η καλή σοδειά. Ως εγγυητής υγείας και γονιμότητας το αίμα που έβγαινε απο το λαιμό του χοίρου τρωγόταν από τους Απεραθίτες, στα χρόνια πριν από τον πόλεμο. Το άφηναν και έπηζε, το αλεύρωναν και το τηγάνιζαν.
Το έθιμο αυτό ήταν κυριολεκτικά ένα πάνδημο έθιμο και γινόταν σ’ ένα κλίμα εορταστικό , γέλιου , πειραγμάτων και τραγουδιού. Οργανώνονταν με βάση την οικογένεια , αλλά αναδείκνυε, σαν τελετουργία , τη συλλογική ταυτότητα. Επιβίωνε στ’ Απεράθου μέχρι τη δεκαετία του ’80 , οπότε εξέλιπε σιγά σιγά λόγω της γενικότερης αλλαγής των κοινωνικοοικονομικών συνθηκών στο χωριό.
Από το 1986 ο Απεραθίτικος Πολιτιστικός Σύλλογος « Τα Φανάρια» , σε ανάμνηση των παλιών χοιροσφραΐσμάτων που αποτελούσαν κομβικό έθιμο και τελετουργία στη ζωή του χωριού διοργανώνει γιορτή την κρεατινή Κυριακή με κατανάλωση χοιρινού κρέατος και γλέντι με παραδοσιακά όργανα στην πλατεία του χωριού.
Το έθιμο ζεί τη δεύτερη ύπαρξη του φολκλορισμού, της οργανωμένης αναβίωσης και της πολιτισμικής σκηνοθεσίας. Λειτουργεί σαν θέαμα και όχι ως τελετουργία ή τελετουργικό δρώμενο.
(*) Η Ελένη Γιαννούλη είναι διδάκτωρ Λαογραφίας με καταγωγή από την Απείρανθο
