«Μπροστά στη ράχη της Σέριφος, όταν ανεβαίνει ο ήλιος, τα πυροβόλα όλων των μεγάλων κοσμοθεωριών παθαίνουν αφλογιστία» γράφει ο Οδυσσέας Ελύτης. «Κάθε νησί των Κυκλάδων και ένα ποίημα» θα συμπλήρωνε κάποιος, αδυνατώντας ωστόσο να γράψει τους στίχους. Πράγματι, λόγω της υπερβολικής χρήσης της τεχνολογίας, ο προφορικός και γραπτός λόγος έχουν απλοποιηθεί, οι άνθρωποι επικοινωνούν με συνθήματα ή επικοινωνούν ελάχιστα και αυτό επηρεάζει υπό τη μορφή χιονοστιβάδας ολόκληρο το φάσμα του σύγχρονου πολιτισμού.
Οι μαθητές του Γυμνασίου-ΛΤ Σερίφου την 13η Μαΐου 2025 έστειλαν στην κοινωνία των Κυκλάδων το δικό τους μοναδικό μήνυμα για την επίδραση των μηχανών πληροφορικής στις δεξιότητες προφορικού-γραπτού λόγου, την επιρροή τους στις κοινωνικές σχέσεις και την αλλοτρίωση του ανθρώπου, το διαδικτυακό bullying, τους κινδύνους στο διαδίκτυο, τον εθισμό στα βιντεοπαιχνίδια, τα κοινωνικά δίκτυα και κινητά τηλέφωνα.
Αυτή τη φορά, οι εκπαιδευτικοί του Γυμνασίου-ΛΤ Σερίφου, ορμώμενοι από τους προβληματισμούς των μαθητών, περιγράφουν τις δικές τους ανησυχίες. Για την αλόγιστη χρήση της τεχνολογίας και τις συνέπειες για τους μαθητές και τα παιδιά, που αποτελούν τα περισσότερο ευαίσθητα μέλη της κοινωνίας μας. Ακόμα, για την εισαγωγή της τεχνολογίας στα σχολεία και για το χαρακτήρα που τείνει να λάβει η δευτεροβάθμια εκπαίδευση στην Ελλάδα και σε παγκόσμιο επίπεδο. Με σύνθημα «Τι εκπαίδευση θέλουμε για τα παιδιά μας;» προτείνουν λύσεις για μια ισορροπημένη χρήση της τεχνολογίας και ένα σχολείο με πυρήνα τον άνθρωπο για τον άνθρωπο. Το θέμα είναι ιδιαίτερα επίκαιρο αφού τελευταία γίνεται λόγος για την είσοδο της τεχνητής νοημοσύνης στα σχολεία.
Το άρθρο γράφηκε στα πλαίσια της Δράσης SERIFOS-SUPERCOMPUTER PROJECT για την Αξιολόγηση Σχολικής Μονάδας 2024-25. Ας παρακολουθήσουμε τους εκπαιδευτικούς της Σερίφου να αναπτύσσουν τις σκέψεις και τις προτάσεις τους σε ένα άρθρο που στέλνει πολλά μηνύματα και έχει κύριο στόχο η κορυφή της πυραμίδας να επαναξιολογήσει τη θέση της τεχνολογίας στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση του 21ου αιώνα.
Το παρόν άρθρο αφορά τις συνέπειες της υπερβολικής χρήσης της σύγχρονης τεχνολογίας στην εκπαίδευση των μαθητών. Τις τελευταίες δεκαετίες είμαστε μάρτυρες του κατακλυσμού των τεχνολογιών πληροφορικής (υπολογιστές, διαδίκτυο κλπ) σε ολόκληρη την ανθρώπινη δραστηριότητα. Τελευταία, ακούμε από τα πιο επίσημα χείλη για την απώλεια στο εγγύς μέλλον εκατομμυρίων θέσεων εργασίας από την τεχνητή νοημοσύνη (ΤΝ) και το παγκόσμιο βασικό εισόδημα.
Ταυτόχρονα, ο πρώτος cyborg αστυνομικός είναι κάπου γεγονός, αλλού κάποιοι μαθητές μαθαίνουν αγγλικά από ένα ρομπότ ενώ σε μια από τις πολυπληθείς χώρες του κόσμου κάμερες και ανιχνευτές κυμάτων εγκεφάλου καταγράφουν τους μαθητές εν ώρα μαθήματος. Εταιρείες-κολοσσοί ήδη «τρέχουν» την ΤΝ στην πολεμική βιομηχανία ενώ για το απώτερο μέλλον σύγχρονος διάσημος και αισιόδοξος θεωρητικός φυσικός προβλέπει ότι σε 150 χρόνια περίπου οι άνθρωποι θα ενσωματωθούν εκούσια με τα ρομπότ αφού αυτά θα έχουν αποκτήσει… ασύλληπτες δυνατότητες! Αλήθεια, τι κόσμο και τι εκπαίδευση θέλουμε για τα παιδιά μας;
Με πρώτη το πυρηνικό ολοκαύτωμα και δεύτερη τη κλιματική κρίση, η τεχνητή νοημοσύνη είναι η τρίτη μεγαλύτερη υπαρξιακή απειλή που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα. Δεν είναι λόγια δικά μας αλλά του γενικού γραμματέα του ΟΗΕ κυρίου Αντόνιο Γκουτέρες το 2024. Και φυσικά, οι προειδοποιήσεις τουλάχιστον των αλλότριων κυρίων Stephen Hawking και Geoffrey Hinton για την ΤΝ δε θα πρέπει να υποτιμηθούν. Ενώ κατά τον δικό μας Πλάτωνα: «Πασά τε επιστήμη, χωριζομένη δικαιοσύνης και της άλλης αρετής, πανουργία τις, και ου σοφία φαίνεται». Αλλά ας μείνουμε στην επίδραση των τεχνολογιών στους μαθητές και τη σχέση μεταξύ τεχνολογίας και εκπαίδευσης.
Εικόνα 2: Ο ηλεκτρονικός εξοπλισμός του μουσείου πληροφορικής του Γυμνασίου-ΛΤ Σερίφου.
Όποτε ο άνθρωπος σχεδιάζει το μέλλον, καλό είναι να βλέπει το παρελθόν, ώστε να μην κάνει λάθη. Κάπως έτσι οι μαθητές μας εμπνεύστηκαν το δικό τους μικρό μουσείο πληροφορικής, ένα πραγματικό κόσμημα για το σχολείο μας. Δίπλα στον υπερσύγχρονο τεράστιο ολόμαυρο διαδραστικό πίνακα συνέθεσαν, ωσάν αντίβαρο ισορροπίας, ένα πολύχρωμο μωσαϊκό από λειτουργικό ηλεκτρονικό εξοπλισμό μιας άλλης εποχής. Ποιος δε θυμάται με νοσταλγία τις ογκώδεις οθόνες σωλήνα καθοδικών ακτίνων (CRT), τα Windows XP ή τα Windows 98, τις μαγνητικές δισκέτες floppy ή τα παλιά ποντίκια PS/2 με την μπίλια; Δεν είναι απομεινάρια του παρελθόντος. Είναι κομμάτια της νεότερης ιστορίας μας. Πράγματι, μια γενιά ανθρώπων δούλεψε βιοποριστικά με τα μηχανήματα αυτά και έθρεψε τίμια τα παιδιά της ή και συνεισέφερε στην παγκόσμια πνευματική κληρονομιά.
Εικόνα 3: Πανοραμική εικόνα του μουσείου πληροφορικής του Γυμνασίου-ΛΤ Σερίφου.
Ας δούμε καταρχάς μερικές συνέπειες της υπερβολικής χρήσης της τεχνολογίας από τους μαθητές:
• Η υπερβολική χρήση της τεχνολογίας κάνει τους ανθρώπους λιγότερο έξυπνους. Μελέτες έχουν δείξει ότι μετά τo 1975 ο μέσος δείκτης νοημοσύνης IQ έχει μειωθεί ή ότι δεν αυξήθηκε όπως αναμενόταν. Το συμπέρασμα αυτό αναφέρεται ως επιβράδυνση και αντιστροφή του φαινομένου Flynn.
• Η ταχεία εναλλαγή των εικόνων και ο μεγάλος όγκος δεδομένων και ερεθισμάτων που λαμβάνει ο εγκέφαλος από το διαδίκτυο και τα κοινωνικά δίκτυα έχει οδηγήσει σε δυσκολία συγκέντρωσης και σε συμπτώματα διάσπασης προσοχής των μαθητών. Επιπλέον, τα παραπάνω έχουν επίδραση και στη μνήμη εργασίας, δηλαδή τη μνήμη για την άμεση και βραχύβια αποθήκευση των πληροφοριών. Συνέπεια των ανωτέρω είναι ο βαθμός συμμετοχής και απόκρισης των μαθητών στο μάθημα να μειώνεται ή να απαιτεί περισσότερο χρόνο και προσπάθεια.
• Τον ελεύθερο χρόνο τους οι μαθητές τον περνούν μπροστά στην οθόνη χωρίς να χρησιμοποιούν τη φυσική γλώσσα ή τη γλώσσα του σώματος, Το βιβλίο έχει υποκατασταθεί από τον υπολογιστή ή το κινητό και τα ελληνικά με τα «greeklish». Συνέπειες των παραπάνω είναι η αλλοτρίωση, η λεξιπενία, η αδυναμία διατύπωσης και ανάλυσης προτάσεων, η αδυναμία κρίσης και σκέψης έως και το τραύλισμα στην εκκίνηση της ομιλίας. Βεβαίως, σε συλλογικό επίπεδο αυτά τα γνωστικά προβλήματα μακροχρόνια έχουν βαθιές κοινωνικοπολιτικές προεκτάσεις.
• Η έκθεση στον τεράστιο όγκο πληροφοριών και η ελευθερία περιπλάνησης στο διαδίκτυο οδηγεί σε κορεσμό της περιέργειας, του ενθουσιασμού με το άγνωστο και της δίψας για μάθηση στο σχολείο. Οι μαθητές αναζητούν και χρειάζονται ισχυρότερα κίνητρα για να προσελκυσθούν και να αγαπήσουν τα μαθήματα. Επιπλέον, η αναπόφευκτη σύγκριση από τους μαθητές μεταξύ της ελεύθερης μηχανής αναζήτησης και της υποχρεωτικής ακρόασης του εκπαιδευτικού έχει αποκαθηλώσει τον εκπαιδευτικό από το βάθρο της αυθεντίας όπου υψωνόταν στο παρελθόν ως η πηγή διάχυσης της επιστημονικής γνώσης.
• Μερικοί ανήλικοι ή και ενήλικοι παίζουν βιντεοπαιχνίδια εκ των οποίων κάποια περιέχουν σκληρές εικόνες ή υποβάλλουν τους παίκτες σε βίαιους ρόλους. Η κάκιστη αυτή συνήθεια καταργεί τη ψυχοσωματική ευεξία και οδηγεί σε εθισμό, σε επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές μίμησης, σε πνευματική λήθη και κοινωνική απομόνωση.
Εικόνα 4: Κώδικας πολλαπλασιασμού πινάκων Α και Β α) σε Fortran 90 και β) σε Matlab.
Από τις 2 Αυγούστου 2026 θα εφαρμοσθεί το νομοθετικό πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την ΤΝ. Η ΤΝ μπορεί να βοηθήσει αναμφισβήτητα την επιστημονική έρευνα.
Συγκεντρωτικά, οι θέσεις και προτάσεις μας για το ρόλο της τεχνολογίας στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση είναι οι εξής:
• Στην εκπαίδευση, η ΤΝ μπορεί να βοηθήσει στην εξατομικευμένη μάθηση, την εκπαίδευση σε δυσπρόσιτες περιοχές και να προσαρμοσθεί για μαθητές με ειδικές ανάγκες. Ωστόσο, θα πρέπει να αποτελέσει εργαλείο αφήνοντας τον πυρήνα της εκπαίδευσης όπως τον γνωρίζουμε. Εξάλλου, το σχολείο δεν υπηρετεί μονάχα την παροχή γνώσεων και την ανάπτυξη δεξιοτήτων για τη μελλοντική επαγγελματική αποκατάσταση αλλά στοχεύει και πρέπει να στοχεύει στην εθνική συνείδηση, τις κοινωνικές-ηθικές αξίες, τη συλλογική ιστορική μνήμη, τις αρχές της δημοκρατίας και της ελευθερίας. Οι στόχοι αυτοί δε θεμελιώνονται πάνω στη γνώση αλλά πάνω στην εμπειρία και την αίσθηση της συμμετοχής σε ένα σύνολο ανθρώπων και η ΤΝ ουδέποτε θα μπορέσει να τους προσεγγίσει.
Εικόνα 5: Γραφική διεπιφάνεια χρήστη (GUI) στο MATLAB που παράγεται από κώδικα 120 γραμμών.
• Οι εκπαιδευτικές πολιτικές σε χώρες της βόρειας Ευρώπης με τους υπολογιστές και τις οθόνες είχε ακριβώς τα αντίθετα αποτελέσματα με τα επιθυμητά. Χώρες όπως η Σουηδία και η Φινλανδία εγκαταλείπουν τις οθόνες των τάμπλετ και επανέρχονται στο μολύβι και το χαρτί. Πράγματι, επιστημονικές έρευνες έχουν δείξει ότι: «όταν οι μαθητές γράφουν με το χέρι, οι περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με την κινητική και οπτική επεξεργασία πληροφοριών, συντονίζονται με περιοχές σημαντικές στον σχηματισμό της μνήμης, ενεργοποιώντας συχνότητες που σχετίζονται με τη μάθηση». Δεν είναι τυχαίο που και σήμερα οι μαθητές μας προτρέπονται να ακούν τον εκπαιδευτικό και ταυτόχρονα να βλέπουν τον πίνακα και να αντιγράφουν στο τετράδιο.
• Ο Albert Einstein αναφέρει «Η εκπαίδευση είναι η εκπαίδευση του μυαλού για να σκέφτεται». Η χρήση της τεχνολογίας στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση θα πρέπει να υπόκειται σε αυτή την αρχή. Για παράδειγμα, η ανάπτυξη κώδικα για τον κλασσικό προγραμματισμό ρομποτικών συστημάτων που διδάσκεται σήμερα εκπαιδεύει το μυαλό να σκέφτεται με ένα μαθηματικό τρόπο. Με την εφαρμογή της ΤΝ στην εκπαίδευση ελλοχεύει ο μεγάλος κίνδυνος για τους μαθητές να πιστέψουν ότι δε χρειάζεται να μάθουν προσλαμβάνοντας και αφομοιώνοντας γνωστικό περιεχόμενο, αφού ολόκληρη η γνώση είναι αποθηκευμένη σε μια συσκευή και είναι άμεσα και ελεύθερα προσπελάσιμη, αρκεί να μάθουν μονάχα να ρωτούν την ΤΝ. Έτσι όμως οι μαθητές δε θα αναπτύξουν τη φυσική τους νοημοσύνη και ανώτερες πνευματικές ικανότητες. Κατά την άποψή μας, αν τελικά εισαχθεί η ΤΝ στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, θα πρέπει να λαμβάνεται ιδιαίτερη μέριμνα ώστε οι μαθητές να αναπτύσσουν τη φυσική τους νοημοσύνη, να μάθουν να σκέφτονται, ακόμα και να αποστηθίζουν όπου χρειάζεται. Τελευταία, ακούγεται ότι κάποιοι άνθρωποι έχουν εθιστεί στην ΤΝ ώστε να έχουν χάσει την πίστη τους στις δικές τους αποφάσεις και τη δική τους διαδικασία σκέψης, ενώ επιπλέον ο εγκέφαλός τους αδρανεί.
• Για τα βιντεοπαιχνίδια: προτείνονται παιχνίδια τύπου ″simulator″. Η κατηγορία αυτή των παιχνιδιών (π.χ. car mechanic simulator, bus mechanic simulator, flight simulator, κλπ) έχει σαφώς εκπαιδευτικό προσανατολισμό και θεωρούμε ότι η ολιγόωρη χρήση τους μπορεί να βοηθήσει τους μαθητές να αναπτύξουν κάποιες επαγγελματικές δεξιότητες, Και βέβαια, οι μαθητές ενθαρρύνονται να ασχοληθούν με το σκάκι, τον αθλητισμό ή την τέχνη.
Εικόνα 6: Ο Συντονιστής της Δράσης δοκιμάζει το Car Mechanic Simulator στο Play Station.
• Για το διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης: Στους μαθητές μας θέσαμε την ερώτηση σε ερωτηματολόγιο: «Με ποιους τρόπους πιστεύετε ότι μπορεί να περιοριστεί ο χρόνος που ένας έφηβος περνά στα social media και στον υπολογιστή του». Οι περισσότεροι μαθητές απάντησαν ο έφηβος να αρχίσει ένα χόμπυ ή να περνά περισσότερο χρόνο με τους φίλους του, ενώ η απάντηση που σχετιζόταν με τον περιορισμό από τους γονείς ήταν η λιγότερο δημοφιλής. Θεωρούμε ότι σε αυτές ακριβώς τις διεξόδους, δηλαδή φιλία, εξωστρέφεια, αθλητισμός και χόμπυ, πρέπει να προσανατολίσουμε όλοι μας, σχολείο-οικογένεια-κοινότητα, τους μαθητές μας. Πραγματικά, σε άλλη ερώτηση προέκυψε ότι οι μαθητές μας, και κατά προέκταση οι περισσότεροι μαθητές, χρησιμοποιούν τον υπολογιστή κυρίως για διασκέδαση (κοινωνικά δίκτυα, αναζήτηση πληροφοριών, παιχνίδια) και πολύ λιγότερο για δουλειές γραφείου. Άρα, η αντιστάθμιση θα πρέπει να γίνει με άλλου τύπου διασκέδαση. Εν τέλει, ο διάλογος των εκπαιδευτικών και της οικογένειας με τους μαθητές μπορεί να βοηθήσει στα ζητήματα αυτά.
• Για το χαρακτήρα της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης: Σημείο αναφοράς της εκπαίδευσης πρέπει να είναι ο άνθρωπος και η κοινωνία, οι ηθικές αξίες και η ελευθερία. Η τεχνολογία πρέπει να υπηρετεί τον άνθρωπο και όχι το αντίστροφο. Τέλος αλλά πολύ σημαντικό, η φυσική παρουσία του εκπαιδευτικού με τους μαθητές στη σχολική αίθουσα υπό κανόνες και απρόσκοπτα από συστήματα καταγραφής είναι θεμέλιο της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Είναι ο μοναδικός τρόπος για την ψυχοκοινωνική ανάπτυξη των μαθητών ως αυριανοί υπεύθυνοι πολίτες με υποχρεώσεις και δικαιώματα σε μια δημοκρατική και ευνομούμενη κοινωνία.
Θα κλείσουμε το άρθρο με μια πρόταση του κ. Ζαχαρία Σκούρα, Καθηγητή Γενετικής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, σε συνέντευξη που παραχώρησε στο Αθηναϊκό-Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων. Μεταξύ των σημαντικών στοχασμών του, ο κ. Καθηγητής είπε: «Θλιβερή η Τεχνητή Νοημοσύνη στην κοινωνία που δε σκέφτεται». Εμείς συμφωνούμε και επαυξάνουμε λέγοντας ότι «αυτό θα κριθεί τα επόμενα είκοσι χρόνια στη μάχιμη εκπαίδευση μέσα στις σχολικές αίθουσες και τα αμφιθέατρα των ανώτατων ιδρυμάτων!».
Οι εκπαιδευτικοί του Γυμνασίου-ΛΤ Σερίφου:
Δρ. Παναγιώτης Αλούκος (ΠΕ04.01, Συντονιστής Δράσης) / Δήμητρα Μπούρτζινου (ΠΕ02, Διευθύντρια) / Σωκράτης Παχούλης (ΠΕ04.05) / Μαρία Συμεώνογλου (ΠΕ06) / Βασίλειος Σουγλές (ΠΕ01)
