“Όρος Διός Μηλωσίου” (Διός προστάτη των προβάτων), η γνωστή επιγραφή έθετε το όριο που έβοσκαν τα πρόβατα έξω από το σπήλαιο που ανατράφηκε ο Ζευς (ο Ζας), ζώα αφιερωμένα στον προστάτη θεό. Όρια περιοχών και όρους χρήσης θέτει σήμερα το Ευρωπαϊκό Οικολογικό Δίκτυο περιοχών Natura 2000.
Του Μιχάλη Φραγκίσκου (*)
Στη σπηλιά όμως σήμερα δεν ζει ο Ζας, ούτε οι παραδόσεις των Αριών, αλλά το είδος του εντόμου σπηλαίου Dolichopoda naxia (Δολιχόποδη της Νάξου) ενδημικό της Νάξου, που καταγράφεται στο Κόκκινο Βιβλίο Απειλούμενων Ζώων της Ε.Ε. Γι αυτό και ανατρέποντας την μυθολογία, την ιστορία, την παράδοση της Νάξου, απαγορεύεται η βόσκηση στη περιοχή έξω από το σπήλαιο, όπως και οι άλλες δραστηριότητες. Γιατί ο σημερινός προστάτης θεός είναι η διατήρηση της βιοποικιλότητας του πλανήτη.
Το Δίκτυο Natura 2000 είναι Ευρωπαϊκό Οικολογικό Δίκτυο περιοχών, που φιλοξενούν φυσικούς τύπους οικοτόπων και οικοτόπους ειδών σημαντικών σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Οι Χώρες είναι υποχρεωμένες να εκπονήσουν Ειδικές Περιβαλλοντικές Μελέτες, να εκδώσουν Προεδρικά Διατάγματα Προστασίας και Σχεδίων Διαχείρισης για τις Περιοχές του Δικτύου Natura 2000.
Πριν λίγο καιρό ολοκληρώθηκε και δόθηκε επί τέλους σε διαβούλευση η Ειδική Περιβαλλοντική Μελέτη (ΕΠΜ) περιοχών του Δικτύου Natura της Ομάδα 8β, που περιλαμβάνει και την Περιφερειακή Ενότητα Νάξου. Ο σκοπός της μελέτης είναι να διαμορφώσει και να θεσμοθετήσει το καθεστώς προστασίας – διατήρησης των περιοχών Natura, με επιμέρους στόχους: τη διατήρηση στοιχείων του φυσικού περιβάλλοντος, τη διατήρηση στοιχείων του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος, την υποστήριξη της ανάπτυξης ήπιων ανθρώπινων δραστηριοτήτων, την ανταπόκριση της χώρας στις κοινοτικές δεσμεύσεις, την έκδοση Προεδρικών Διαταγμάτων και Σχεδίων Διαχείρισης.
Στο Δήμο Νάξου υπάρχουν τέσσερεις περιοχές NATURA 2000: η ΕΖΔ – GR4220014 – ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΚΑΙ ΝΟΤΙΑ ΝΑΞΟΣ, η ΖΕΠ – GR4220026 – Όρη Νάξου, η ΖΕΠ – GR4220021 – Ηρακλειά κτλ και η ΕΖΔ – GR4220013 – Μικρές Κυκλάδες, θαλάσσια ζώνη.
Η περιοχή μελέτης περιλαμβάνει αξιόλογους χερσαίους και θαλάσσιους τύπους οικοτόπων που πρέπει να προστατευθούν. Στις περιοχές ενδιαιτούν σπάνια, ενδημικά, απειλούμενα είδη ζώων και φυτών με ιδιαίτερο βιογεωγραφικό ενδιαφέρον.
Ενδεικτικά στην ΕΖΔ GR4220014 – Κεντρική και νότια Νάξο, εμφανίζονται 17 χερσαίοι και παράκτιοι οικοτόποι της Οδηγίας 92/43/ΕΚ, δύο τύποι οικοτόπων προτεραιότητας, οι παράκτιες αλυκές και οι θίνες των παραλιών με κέδρους. Υπάρχει σημαντική ποικιλότητα σε είδη χλωρίδας και πανίδας, με αρκετά είδη πολύ σημαντικά που περιγράφονται στο Κόκκινο Βιβλίο Απειλούμενων Ζώων, και θαλάσσια ζωή εξίσου σημαντική.
Αντίστοιχα στη GR4220026 – ΝΑΞΟΣ, εμφανίζονται 74 πολύ σημαντικά είδη ορνιθοπανίδας που περιγράφονται στο Κόκκινο Βιβλίο της Πανίδας της Ελλάδας.
Αλληλεπιδράσεις με ευρύτερη περιοχή
Συνδυασμός φυσικών παραγόντων και ανθρώπινων δραστηριοτήτων επιδρούν στις προστατευόμενες περιοχές του δικτύου Natura 2000, άλλα οι σημαντικότερες πιέσεις κατά τη μελέτη προέρχονται εκτός των περιοχών.
Οι συγκρούσεις μεταξύ της διατήρησης του φυσικού περιβάλλοντος και των οικονομικών δραστηριοτήτων στη Νάξο περιγράφονται εκτενώς στη μελέτη. Ενδεικτικά αναφέρει: Στις αμμώδεις παραλίες και αμμοθίνες οι τουριστικές δραστηριότητες αλλοιώνουν τους οικότοπους και τα ενδιαίτημα, ιδιαίτερα το ενδιαίτημα ωοτοκίας του είδους προτεραιότητας Caretta caretta. Απειλές αποτελούν και οι βιολογικοί εισβολείς που αλλάζουν τη δομή και σύνθεση των οικοσυστημάτων. Τα θαλάσσια είδη, Monachus monachus, Tursiops truncatus, Caretta caretta και Chelonia mydas, απειλούνται από τα αλιευτικά εργαλεία, ηθελημένη θανάτωση, από το τουρισμό, ψυχαγωγικές, απειλές που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή.
Οι φρυγανικές εκτάσεις και καλλιέργειες τα δάση πλατυφύλλων, οι απόκρημνες βραχώδεις εκτάσεις, οι ακατοίκητες νησίδες, δέχονται πιέσεις/απειλές από την διάλυση του αγροτικού τοπίου, την εγκατάλειψη παραδοσιακών χρήσεων γης, όπως οι σπορές σε αναβαθμίδες, την εγκατάσταση και λειτουργία αιολικών πάρκων, τη διάνοιξη και χρήση δρόμων την ανάπτυξη υποδομών τουρισμού κ.α..
Ομαδοποίηση προστατευόμενων περιοχών & Προτεινόμενο Θεσμικό πλαίσιο για την Προστασία
Η μελέτη ομαδοποίησε τις περιοχές και δημιούργησε ευρύτερες ομάδες προστατευόμενων περιοχών που ονομάζονται Σύνθετες Περιοχές Προστασίας της Βιοποικιλότητας του Δικτύου Natura. Η ομάδα που αφορά τη Νάξο είναι η «Σύνθετη Περιοχή Προστασίας Βιοποικιλότητας Περιφερειακής Ενότητας Νάξου (ΣΠΠΒ-02).
Η μελέτη οριοθετεί τέσσερις κατηγορίες ζωνών κλιμακούμενης προστασίας ανά Σύνθετη Περιοχή Προστασίας της Βιοποικιλότητας, Ζώνες Απόλυτης Προστασίας της Φύσης (ΖΑΠΦ) , Ζώνες Προστασίας της Φύσης (ΖΠΦ), Ζώνες Διατήρησης Οικοτόπων και Ειδών (ΖΔΟΕ) και Ζώνες Βιώσιμης Διαχείρισης Φυσικών Πόρων (ΖΒΔΦΠ).
Η ΣΠΠΒ ΠΕ Νάξου (ΣΠΠΒ-02) περιλαμβάνει και τις τέσσερις κατηγορίες ζωνών:
Τρεις Ζώνες Απόλυτης Προστασίας της Φύσης (3 στο Δήμο, καμία στη Νάξο)
Πενήντα Ζώνες Προστασίας της Φύσης (34 στο Δήμο, 17 στη Νάξο)
Εννέα Ζώνες Διατήρησης Οικοτόπων και Ειδών, (6 στο Δήμο, 3 στη Νάξο)
Σαράντα Ζώνες Βιώσιμης Διαχείρισης Φυσικών Πόρων, (30 στο Δήμο, 18 στη Νάξο)
Επτά Περιφερειακές Ζώνες (6 στο Δήμο, 4 στη Νάξο) και Δώδεκα Οριοθετημένοι οικισμοί (12 στο Δήμο, 7 στη Νάξο).
Προτεινόμενες Επιτρεπόμενες χρήσεις / Ρυθμίσεις
Από τη μελέτη ορίζονται γενικοί περιορισμοί για τις χρήσεις γης.
Ως προς τη δόμηση, οι όροι που προτείνονται έχουν ήδη υπερκαλυφθεί από εθνικούς νόμους (πχ κατάργηση παρεκκλίσεων αρτιότητας και οικοδομησιμότητας), από τους δασικούς χάρτες και από το Τοπικό Πολεοδομικό Σχέδιο και την καταγραφή των δρόμων. Νέος θετικός περιορισμός για τις περιοχές εκτός ΖΟΕ (όπου ισχύει ο περιορισμός) είναι η απόσταση της δόμησης από την γραμμή αιγιαλού μετά τα 100 μέτρα, η δόμηση σε γήπεδα με κλίση κάτω του 35%, η απαγόρευση αλλοίωσης και καταστροφής μονοπατιών.
Επιτρέπεται η συντήρηση και ανάδειξη των υφιστάμενων μονοπατιών καθώς και η προστασία του περιβάλλοντος χώρου. Επιβάλλεται η αρμονική ένταξη των κτιρίων στο τοπίο και η διατήρηση της φυσικά διαμορφωμένης επιφανείας του εδάφους.
Ειδικότερα για κάθε μία ομάδα ζωνών της Σύνθετης Περιοχής Προστασίας Περιφερειακής Ενότητας Νάξου, η μελέτη προτείνει ιδιαίτερες επιτρεπόμενες χρήσεις:
Οι χρήσεις που προβλέπονται στις Ζώνες Προστασίας της Φύσης είναι μόνο η επιστημονική έρευνα, η συντήρηση και βελτίωση του αντίστοιχου απαιτούμενου υφιστάμενου οδικού δικτύου Η συντήρηση και ανάδειξη των υφιστάμενων μονοπατιών, καθώς και η προστασία του περιβάλλοντος χώρου. Μόνο πινακίδες ενημέρωσης με κατασκευές μικρού όγκου και ελαφρού τύπου. Φάροι. Επιπλέον επιτρέπεται η συντήρηση των μικρών ναών. Η χρήση των μονοπατιών και για άλλους λόγους. Η ήπια θαλάσσια αναψυχή (κολύμβηση, ιστιοσανίδα, καταδύσεις, υποβρύχια φωτογράφηση κ.λπ.).
Οι χρήσεις που προβλέπονται στις Ζώνες Διατήρησης Οικοτόπων και Ειδών σχετίζονται με την κτηνοτροφία, όπως αποθήκες, εργαστήρια κτλ, αλλά και αναψυκτήρια, εστιατόρια, στάθμευση, αλλά και η θήρα. Επιτρέπεται μόνο η συντήρηση, βελτίωση και ασφαλτόστρωση υφιστάμενου δικτύου και διάνοιξη μόνο αγροτικών και δασικών δρόμων. Επιτρέπονται Εγκαταστάσεις ΑΠΕ με μελέτες φέρουσας ικανότητας. Επιτρέπεται η συντήρηση των υφιστάμενων κατοικιών.
Οι χρήσεις που προβλέπονται στις Ζώνες Βιώσιμης Διαχείρισης Φυσικών Πόρων είναι η προστασία της γεωργικής γης ως πεπερασμένος φυσικός πόρος, η βιωσιμότητα των δραστηριοτήτων του πρωτογενή τομέα και το μοναδικό αγροτικό τοπίο που παίζει σημαντικό ρόλο στη διατήρηση σημαντικών ειδών πανίδας που ενδιαιτούν. Επιτρέπεται η κατοικία, τα τουριστικά καταλύματα σύμφωνα με τη μελέτη φέρουσας ικανότητας, συμβατά με την κλίμακα και με το τοπίο της περιοχής και χρήσεις που σχετίζονται με την ήπια αναψυχή, αναψυκτήρια, εστιατόρια, στάθμευση. Επιτρέπονται και έργα υποδομών. Οδοί ήπιας κυκλοφορίας, κίνησης μηχανοκίνητων οχημάτων, μονοπάτια, ποδηλατόδρομοι, πεζόδρομοι. Εγκαταστάσεις ΑΠΕ μόνο φωτοβολταϊκά, με όρους λαμβάνοντας υπόψη τις μελέτες φέρουσας ικανότητας.
Οι χρήσεις που προβλέπονται στις Αμμώδεις ακτές Νάξου είναι η ήπια θαλάσσια αναψυχή, συντήρηση των ναών και των μικρών προβλητών, η αλιεία, η έρευνα – συλλογή φυτών, βοτάνων, ασπόνδυλων και Βενθικών οργανισμών, οι πινακίδες ενημέρωσης με κατασκευές μικρού όγκου και ελαφρού τύπου, τα αντιδιαβρωτικά έργα και στήριξης εδαφών. Δεν επιτρέπονται κατασκευές, καταλύματα, ο αγροτικός τομέας. Δεν προβλέπονται πεζόδρομοι, ποδηλατοδρόμοι, οδοί μηχανοκίνητων και χώροι στάθμευσης.
Τονίστηκε κατά την κεντρική παρουσίαση στη Νάξο, ότι οι περιορισμοί αφορούν τις νέες χρήσεις, ενώ οι παλαιές θα συνεχίζουν να ισχύουν, χωρίς να διευκρινίζεται ποια είναι η εποχή αφετηρίας των νέων, αφού η μελέτη είναι μεταχρονολογημένη. Τι νόημα έχει αυτό για δρόμους που η κίνηση των οχημάτων δεν είναι σταθερή και συγχρόνως κατευθύνονται προς στις προστατευόμενες περιοχές, με καταγραμμένες τις πιέσεις τους από τη μελέτη; Είναι απαράδεκτο να συνεχίζεται η εισροή, η διέλευση, η περιφορά και η στάθμευση μέσα σε Ζώνες Προστασίας της Φύσης ή στη ζώνη «Αμμώδεις ακτές Νάξου», επειδή ο δρόμος προϋπάρχει νομίμως ή παρανόμως!! Από την ομάδα «Κεδροδάση και αμμοθίνες», ενώ παντού οι υφιστάμενοι δρόμοι εξυπηρετούν τη χρήση «προστασία και διαχείριση του περιβάλλοντος», ειδικά και μόνο στο Αλυκό – Αγία Άννα, εξυπηρετούν και την λειτουργία των επιτρεπόμενων δραστηριοτήτων δηλαδή και την ήπια θαλάσσια αναψυχή. Και μάλιστα με δυνατότητα συντήρησης και βελτίωσης. Η πρόσβαση στις ακτές για θαλάσσια αναψυχή γίνεται με αυτοκίνητα που τελικά σταθμεύουν πάνω στις αμμοθίνες κάτω από τους κέδρους ή περιφέρονται να βρουν σκιερή θέση στάθμευσης. Επομένως ανεξάρτητα από την παλαιότητα του δρόμου πρέπει να απαγορεύεται η είσοδος αυτοκινήτων για αναψυχή και να μη συντηρείται ο δρόμος προς τούτο.
Παράδοξο είναι ότι σε όλες τις Ζώνες Διατήρησης Οικοτόπων και Ειδών της Νάξου επιτρέπονται και οι ανεμογεννήτριες, ενώ στις μικρότερης προστασίας Ζώνες Βιώσιμης Διαχείρισης Φυσικών Πόρων επιτρέπονται μόνο τα ηλιακά, εκτός από το Πυργάκι και την Αγιασσό που επιτρέπονται και ανεμογεννήτριες. Εννοείται ότι στις Ζώνες Προστασίας της Φύσης δεν επιτρέπονται ΑΠΕ.
Η θήρα επιτρέπεται σχεδόν παντού εκτός των εκτάσεων που καλύπτουν τα ΚΑΖ με όρους και περιορισμούς που δύνανται να εξειδικεύονται στο οικείο Σχέδιο. Το ίδιο και η βόσκηση επιτρέπεται σχεδόν παντού υπό όρους που δύνανται να εξειδικεύονται στο οικείο Σχέδιο Διαχείρισης. Περιοχές καλλιεργειών στις δύο κοιλάδες της Απειράνθου παραδίδονται στη βόσκηση. Στο θέμα της χωροταξίας του διαχωρισμού των χρήσεων θα δώσει λύσεις η μελέτη του ΤΠΣ.
Επίσης η μελέτη δεν ασχολείται με τη προστασία και διαχείριση του πολύτιμου πόρου για την πανίδα και τη χλωρίδα, την κτηνοτροφία και γεωργία, δηλαδή του νερού.
Μεγάλο μέρος του ορεινού οδικού δικτύου βρίσκεται σε προστατευόμενες περιοχές που απαγορεύεται η ασφαλτόστρωση και η διάνοιξη νέων, άλλα επιτρέπεται η συντήρηση γενικά, χωρίς να διευκρινίζεται τι ισχύει τελικά. Υπάρχουν δρόμοι που για λόγους ασφαλείας χρήζουν βελτίωσης ακόμα και παρακάμψεων. Η μελέτη αποκλείει ορθώς την οδική παραλιακή σύνδεση της ΝοτιοΑνατολικής Νάξου, δηλαδή Καλαντού Πανόρμου.
Ένα θέμα που ανέδειξε η μελέτη είναι η μη ολοκληρωμένη προστασία των αμμοθινών στη Ζώνη Αμμώδεις ακτές Νάξου. Ο λόγος είναι η ελλιπής και λανθασμένη χάραξη της NATURA στη περιοχή των αμμοθινών στην Πλάκα. Το όριο της NATURA διχοτομεί σε πολλά σημεία τις αμμοθίνες με αποτέλεσμα το Ανατολικό τους μέρος να βρίσκεται εκτός NATURA, επομένως εκτός αντικειμένου μελέτης και εκτός προστασίας. Η πρόταση για τη λύση του θέματος είναι η προσθήκη της περιοχής ως όγδοη Περιφερειακή Ζώνη της ΕΠΜ και να ορίσει όρους χρήσης (προφανώς τους ίδιους με τη Ζώνη Αμμώδεις ακτές Νάξου), όπως ακριβώς κρίθηκε απαραίτητο να προστεθούν οι επτά Περιφερειακές Ζώνες και ορίστηκαν οι όροι χρήσης τους.
Γενικά παρατηρείται ότι η μελέτη δεν βρίσκεται κάτω από το κλίμα των πιέσεων του υπερτουρισμού στις δυτικές ακτές. Ισοπέδωση αμμοθινών, ξύλινες κατασκευές, καταλήψεις χώρων για ομπρέλοξαπλώστρες, φωτισμοί, ηχορύπανση και εξόρυξη ακτολίθων. Και όλων των επαγόμενων δραστηριοτήτων, όπως υπερδόμηση, υπεράντληση και υπερκατανάλωση νερού, στερημένου από τα οικοσυστήματα. Το τουριστικό προϊόν της Νάξου στη πραγματικότητα ενσωματώνει την κολύμβηση στις δυτικές παραλίες, επομένως αφήνει ένα αρνητικό αποτύπωμα πάνω στους οικοτόπους προτεραιότητας, που προστίθεται στο ανθρακικό αποτύπωμα των αυτοκινήτων που περιφέρονται πάνω τους. Αυτό το κλίμα απουσιάζει από τη μελέτη.
Παρόλα αυτά η μελέτη με την αποδοχή των παρατηρήσεων μετά τη διαβούλευση μπορεί να προσφέρει σε αυτό που έχει ανάγκη η Νάξος και το Νότιο Αιγαίο, σε αυτό που έχουν ανάγκη οι επόμενες γενιές να συνεχίσουν την οικονομική δραστηριότητα στον τουρισμό και στην πρωτογενή παραγωγή στο ίδιο περιβάλλον, με τη διατήρηση του ιδιαίτερου χαρακτήρα και των μοναδικών οικολογικών αξιών του τόπου μας, μπορεί να προσφέρει σε αυτό που έχει ανάγκη σήμερα ο πλανήτης, στη διατήρηση της βιοποικιλότητας.
(*) Ο Μιχάλης Φραγκίσκος είναι διδάκτορας Μηχανικού ΕΜΠ, Περιφερειακός Σύμβουλος Νοτίου Αιγαίου
