Η περίπτωση των Εβραίων της Νάξου, παρά την ελλειπτικότητα των πηγών, αποτελεί ένα έξοχο παράδειγμα εβραϊκού παλίμψηστου, μέσα από την μελέτη της πιο συναρπαστικής εβραϊκής ταυτότητας – αυτής των Μαράνος (ή πιο ορθά Κονβέρσος): των Εβραιο-Ισπανών, οι οποίοι, προκειμένου να αποφύγουν θρησκευτικές (πολιτισμικές) διώξεις υπό την απειλή της Ιεράς Εξέτασης (15ος-16ος αι.), επέλεξαν να ασπαστούν την χριστιανική (καθολική) πίστη, τηρώντας ωστόσο κρυφά την ιουδαϊκή (κρυπτοεβραίοι).
Κείμενο – φωτογραφία: Γιώργος Λιόλιος
Αυτή η διπλή ταυτότητα που θα τους συνοδεύει έκτοτε, αφενός θα αποτελέσει μεγάλο σκάνδαλο στον εβραϊκό κόσμο (ίσως μεγαλύτερο και από το κίνημα των Ντονμέδων), και αφετέρου θα ορίσει «νέα» σύνορα στην εβραϊκή ταυτότητα, επηρεάζοντας βαθειά την φιλοσοφική σκέψη και την «ταυτοτική» επιχειρηματολογία, από τον Σπινόζα ως τον Φραντς Κάφκα και τον Βάλτερ Μπένγιαμιν – αυτό που εύστοχα θα χαρακτηριστεί ως «μαρανική εμπειρία».
Αν η Ιστορία των Εβραίων από την αρχαιότητα είναι ταυτόσημη με τις διαρκείς μετακινήσεις από τόπο σε τόπο, στην περίπτωση των Μαράνος θα βρει η ταυτότητα αυτή (του νομάδα) την πλήρη έκφραση της.
Οι τυπικά «αλλαξοπιστήσαντες» Εβραίοι, μετακινούνται συνέχεια. Eσωτερικά: από τη μία ταυτότητα (αυτή του Καθολικού Χριστιανού) στην άλλη (αυτή του Εβραίου), και εξωτερικά: από την Ισπανία και την Πορτογαλία ως τις Κάτω Χώρες, από τη Μασσαλία και το Λιβόρνο ως τις ακτές της Βόρειας Αφρικής, τη Σμύρνη, τη Θεσσαλονίκη και κυρίως την Κωνσταντινούπολη.
Η Μεσόγειος είναι ο φυσικός-ζωτικός τους χώρος και με εξαιρετική άνεση διασχίζουν τις θάλασσες, αναζητώντας μια «πατρίδα» που ποτέ δεν θα αποκτήσουν, είτε μέσα τους είτε έξω τους.
Από τον Αξώτη Εβραίο καπετάνιο Ευνόμιο (5ος-7ος αι.), που προσαράζει με το πλοίο του στα Γράμματα της Σύρου και χαράσσει στα ελληνικά την ικεσία του για την εύπλοια του ιδίου και των συμπλοίων του Ναξίων, έως τον Νάξιο Qostandini του 15ου αι., η εβραϊκή ορατότητα θα χρειαστεί να διανύσει πολύ δρόμο.
Η Νάξος θα αποτελέσει μια «μαρανική» στάση στο Αρχιπέλαγος, τόσο για τους αόρατους Άλλους του Βυζαντίου, όσο και κυρίως για τους Μαράνος.
Μια αόρατη κοινότητα που εξαφανίστηκε εν μια νυκτί στα τέλη του 18ου αι. Ό,τι εβραϊκό έχει απομείνει σήμερα στη Νάξο, είναι «η εβραϊκή πόρτα».
Μια πύλη του Μπούργου σε μια «μαρανική μνήμη»: μπαίνοντας απ΄ αυτήν είσαι Εβραίος, βγαίνοντας μπορείς να συστήνεσαι Καθολικός.
# Ο Γιώργος Λιόλιος είναι νομικός, ερευνητής και συγγραφέας. . Ασχολείται συστηματικά με την έρευνα της ιστορίας του εβραϊσμού της Ελλάδας.
