Ἀγαπητές, ἀγαπητοί αναγνώστες του Naxospress δεχθήτε, παρακαλώ, και τις δικές μου αποκριάτικες ευχές, επ’ αφορμῄ των ημερών που διερχόμαστε.
Κείμενο: Μανόλης Σέργης
Με την ίδια αφορμή, επιτρέψτε μου να διατυπώσω κάποιες συντομότατες (πασίγνωστες στην «πολιτεία» των λαογράφων και όσων μελετούν επιστημονικά τον λαϊκό μας πολιτισμό), αλλά πιθανώς άγνωστες σε κάποιους/-ες άλλους/-ες αναγνώστες/-τριές μου. Ελπίζω να τους/τις βοηθήσω να ξεδιαλύνουν κάποια ερωτήματά τους σχετικά με την Αποκριά στο νησί μας. Ας μού συγχωρεθεί το «απλό» (όχι απλοϊκό) «δασκαλίστικο» ύφος.
1. Τα έθιμα των Απόκρεων στη Νάξο δεν είναι ναξιακά, επιχωριάζουν και στη Νάξο, αλλά η ναξιακή ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ αποτυπώθηκε τόσο στην εξωτερική τους εικόνα όσο και στην «ψυχική» επιτέλεσή τους. Κάποια από αυτά είναι πανελλαδικά, πανελλήνια, παμβαλκανικά, πανευρωπαϊκά και ΟΛΑ πανανθρώπινα. Η ιδέα του θανάτου του γερο-χειμώνα και της μετάβασης στην αναγεννητική άνοιξη (η βασική έννοια των Απόκρεων), η ιδέα της μετάβασης από μια χρονική περίοδο σε μια άλλη, η αγωνία του αρχαϊκού ανθρώπου για ένα ευοίωνο μέλλον, για την επίτευξη της ευγονίας, της γονιμότητας γης και ανθρώπων, της επίτευξης δηλαδή των όρων για μια ασφαλή διαβίωσήτου, ήταν πανανθρώπινη ανάγκη, που εκφράστηκε στους λαούς του κόσμου με διαφορετικούς τρόπους-παραλλαγές. Οι «ναξιώτες» κουδουνάτοι είναι πανελλήνιοι, παμβαλκανικοί, πανευρωπαϊκοί, πανανθρώπινοι. Έχουν χρωματισθεί όμως με το ναξιώτικο χρώμα, με το ήθος και τα χαρακτηριστικά ψυχικά γνωρίσματα των ανθρώπων μας. Οι μεταμφιεσμένοι μας Απεραθίτες αντιπροσωπεύουν τους αναστημένους νεκρούς όλων των «πρωτόγονων» λαών του κόσμου που πίστευαν στην ιδέα «θάνατος-ανάσταση», στην προγονολατρία, στην ιδέα ότι οι νεκροί πρόγονοι (οι κυρίαρχοι του Κάτω Κόσμου, οι ρυθμιστές της ευφορίας της γης), ετούτες τις ΔΙΑΒΑΤΗΡΙΕΣ ημέρες του χρόνου βρίσκονται επί γης, αφού τα όρια των δύο κόσμων (Πάνω και Κάτω) είναι ανοικτά, άρα πρέπει να τους καλωσορίσουμε, να τους υποδεχθούμε, να τους εξευμενίσουμε, να διώξουμε μαζί τα κακά πνεύματα που επιβουλεύονται το μέλλον μας (με τους θορύβους των κουδουνιών τους), με τη σόμπα τους (φαλλικό σύμβολο της γονιμότητας, αφού παραπέμπει στο ανδρικό μόριο), με τα βωμολοχικά άσματα. Ο λαϊκός άνθρωπος κάποιες συγκεκριμένες στιγμές της ζωής του (στους γάμους π.χ., στις Απόκριες) βωμολοχούσε επί σκοπόν (λεκτικές τελετουργίες ονομάζουμε τις βωμολοχίες αυτές, διότι συμπλήρωναν τις λαϊκές τελετουργίες τις σχετικές με την γονιμότητα, την τεκνογονία, την αύξηση της γεωργικής παραγωγής ή των κοπαδιών).
2. Τα «Δικαστήρια» με τις εικονικές δίκες (γνωρίζω πως παρασταίνονταν στο Φιλώτι, στην Κόρωνο, κ.α.) είναι πανελλήνια, πανελλαδικά, παμβαλκανικά, πανευρωπαϊκά. Δυστυχώς, δεν βρίσκονται πλέον στις επιλογές των τοπικών διαχειριστών του ναξιακού πολιτισμού, για να αναβιώσουν, με όλες τις αναπότρεπτες μεταβολές τους. Παλαιότερα ήταν πολύ αγαπητή διασκέδαση, γεγονός που κρίνω πως οφείλεται στην αναζήτηση του δικαίου/της δικαιοσύνης, που απασχολεί ανέκαθεν τη λαϊκή φαντασία, αλλά και στο ότι μια δίκη έχει ένταση, αγωνία και αποκαλύψεις, άρα ικανοποιεί και την περιέργειά μας. «Εκδικάζονταν» σ’ αυτά συνήθως ηθικές παρεκτροπές ανδρών. Το μοτίβο είναι περίπου αυτό: Κάποιος αποπλανά μια νεαρή, την καθιστά έγκυο, ακούγονται όλα τα «ου φωνητά» τα σχετικά με την «πράξη», τελικά καταδικάζεται να την παντρευτεί. Στο Φιλώτι γνωρίζω ότι κύριο θέμα τους ήταν η ζωοκλοπή και η τιμωρία των δραστών της. Στη Νάξο σήμερα (τονίζω) προβάλλονται κατά κόρον κατά τις αποκριάτικες εκδηλώσεις οι Κορδελάτοι (Κορδελάδες – Φουστανελάδες – Λεβέντες) και οι Κουδουνάτοι. Ίσως έχουν ήδη καταντήσει πιο «εμπορικοί», ίσως πιο εύκολοι στην αναπαράστασή τους…
Επίσης, χάθηκε παντελώς από το νησί η (πανελλαδικά τουλάχιστον) γνωστή «Καμήλα» (τη θυμάμαι και στο χωριό μου, την έχω περιγράψει στο βιβλίο μου με τα Λαογραφικά και Εθνογραφικά από το Γλινάδο Νάξου). Όσο κι αν μάς φαίνεται παράξενο η καμήλα θεωρείται από τη Λαογραφία ως θηλυκή οντότητα, με κάποια αόριστη γονιμοποιητική σημασία, όπως έχει αποδείξει ο Βάλτερ Πούχνερ.
Επίσης, εμφανίζεται όλο και ολιγότερο δίπλα στους Κορδελάτους η σχεδόν παμβαλκανική και πανελλαδική «Αρκούδα» με τον «Αρκουδιάρη» της. Σε παλαιότερη εργασία μου, έχω αποδείξει ότι η αρκούδα ήταν το ιερό ζώον της Βραυρωνίας Αρτέμιδος. Η θεά δεν ήταν προστάτις μόνον του κυνηγιού όπως την γνωρίζουμε, αλλά και του τοκετού, κουροτρόφος (προστάτις των νεογνών), άρα συνδεδεμένη με τη δημιουργία της ζωής, με τη διαιώνιση του είδους, την ευγονία. Σας θυμίζω επίσης την εορτή ΑΡΚΤΕΙΑ, στο πλαίσιο της οποίας οι γονείς αφιέρωναν στηνἐν λόγῳ θεά κορίτσια ηλικίας 7 έως 10 ετών, τα οποία την υπηρετούσαν επί ένα έτος. Στο διάστημα αυτό οι νεαρές ονομάζονταν «Άρκτοι» και ελάμβαναν μέρος σε διάφορες τελετουργίες ντυμένες αρκούδες. Η Αρκτείασυμβόλιζε τη μετάβαση από την παιδική ηλικία στην ενηλικίωση, προετοίμαζε μυητικά τα κορίτσια να εισέλθουν (μεταβούν) στην κατάσταση των υποψήφιων να παντρευτούν γυναικών…
Εξαφανίστηκαν επίσης ο «Γάμος» (κωμική παρωδία της γαμήλιας τελετουργίας, αυτής με την οποία νομιμοποιείται η διαιώνιση του ανθρώπινου είδους), η συμβολική αροτρίωση της γης, που έχω βρει σε μια παλαιότερη ναξιακή πηγή (το υνί-φαλλός οργώνει τη γη-γυναίκα, πάλι η ευφορία γης ανθρώπων).
Οι «μοσκάροι» (βλ. παρακάτω για τις μεταμφιέσεις) που ντυνόμασταν αρκετά βράδια των Απόκρεων (και όχι μόνο την τελευταία τους Κυριακή) έχουν οριστικά εκλείψει, μαζί τους το γέλιο, το πείραγμα, η ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής.
3. Οι Κορδελάτοι (Κορδελάδες – Φουστανελάδες – Λεβέντες), όπως έχω αναλύσει στο βιβλίο μου γι’ αυτούς (Μελέτες Ναξιακής Λαογραφίας, τ. Α΄) αποτελούν μια πολυσχιδή σύνθεση θεατρικών αποκριάτικων στοιχείων που συναντούμε όχι μόνον στον ελλαδικό, αλλά και στον πλησίον μας βαλκανικό χώρο (για να μείνουμε στα καθ’ ημάς): Μεταμφίεση, μπαϊράκι, αρπαγή γυναικών, παρουσία «αρκούδας», αποκριάτικης υφής συνοδών μορφών, κωμικών ή μη, κ.λπ.
4. Οι Ναξιώτες που θα επισκεφθούν τις εκδηλώσεις με Κορδελάτους /Λεβέντες (κι όπως αλλιώς ονομάζονται) στο Αγερσανί, στις Τρίποδες, στον Κινίδαρο, στις Εγγαρές, στο Φιλώτι ή με Κουδουνάτους στ’ Απεράθου δεν θα συμμετάσχουν φυσικά σ’ αυτές για να εκδιώξουν τον χειμώνα και να επιτύχουν ένα αίσιο μέλλον για την οικογένειά τους, όπως προείπα.
Ας το αντιληφθούμε επιτέλους ότι τα έθιμα-δρώμενά μας (όλα, εξαιρούνται τα σχετικά με τη θρησκευτική μας ζωή) απώλεσαν προ πολλού (από τα πρώτα μεταπολεμικά έτη) την παλιά τους λειτουργικότητα, διότι απλούστατα άλλαξαν οι συνθήκες του βίου μας. Τα έθιμα υπήρχαν ἐν όσῳ διατηρούνταν οι ΑΝΑΓΚΕΣ και οι ΣΥΝΘΗΚΕΣ που τα δημιούργησαν. Ο ορθολογισμός και η νεωτερικότητα έθεσαν δηλαδή στο περιθώριο τις αιτίες που κάποτε γεννούσαν έθιμα (εθιμικές συμπεριφορές). Την τελευταία Κυριακή των Απόκρεων θα μεταβούμε στα χωριά που (ενδεικτικά) προανέφερα για να ΔΙΑΣΚΕΔΑΣΟΥΜΕ (τρώγοντας, πίνοντας και χορεύοντας) ή με τη θέα αυτών των εντυπωσιακώνπαραστάσεων. Θα πάμε για να συναντήσουμε φίλους μας, για να επανασυνδεθούμε με την ποίηση των εθίμων του παρελθόντος, για να μετατεθούμε προσωρινά στο παρελθόν που χάσαμε, για να γνωρίσουν τα παιδιά μας (έστω και στη μορφή που αναπαριστάνονται αυτές οι εθιμικές εκδηλώσεις) το πολιτισμικό μας παρελθόν, για να γνωρίσουμε νέους/νέες φίλους/-ες, για να επιδείξουμε πιθανώς το καινούργιο μας φόρεμα… Θα δούμε τις μεταλλαγμένες μορφές αυτών των δρωμένων και θα απολαύσουμε τις νέες τουςλειτουργικότητες (ή λειτουργίες), αυτές που μόλις παραπάνω αναφέρθηκαν, τις καθαρά ψυχαγωγικές. Οι μεταλλαγές στην εξωτερική μορφή των δρωμένων (και η απώλεια της εσωτερικής τους σημασίας-ουσίας) μάς κάνει να τις ονοματίσουμε πλέον φολκλοριστικές. Αυτή είναι η αλήθεια, πικρή για μερικούς. Ας το κατανοήσουμε όμως χωρίς συναισθηματισμούς: Ο ΦΟΛΚΛΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΣΗΜΕΡΑ ΕΙΝΑΙ Η ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΑΥΡΙΟ, με δεδομένο ότι δεν παράγονται πλέον νέα έθιμα που να έχουν την ταυτότητα των παλιών (εθίμων). Ο λαογράφος όμως πρέπει αυτές τις ημέρες των προετοιμασιών για τις παραστάσεις της Κυριακής να κάνει ΕΠΙΤΟΠΙΑ ΕΡΕΥΝΑ ΜΕ ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ, για να καταγράψει και να ερμηνεύσει τα δρώμενα. Δυστυχώς, δεν συμβαίνει αυτό. Παλιό το κακό: Ό,τι συμβαίνει στον καιρό μας δεν το καταγράφουμε. Ευτυχώς τουλάχιστον βιντεοσκοπούνται μερικές παραστάσεις, αλλά δεν αρκεί…
5. Κάποιοι αναζητούν την ΑΥΘΕΝΤΙΚΗ αναπαράσταση αυτών των δρωμένων. Στο βιβλίο μου για τους Κορδελάτους που εμνημόνευσα πιο πάνω καταδεικνύω με επιχειρήματα ότι ΑΥΘΕΝΤΙΚΗ αναπαράσταση δεν υφίσταται, είναι αδύνατον να επιτευχθεί. Ο λαϊκός μας πολιτισμός ήταν σε μεγάλο τμήμα του (έθιμα, δρώμενα) ΣΚΗΝΟΘΕΤΗΜΕΝΟΣ με κάποιο τρόπο, όντως ποιητικόν, από τον ίδιο τον λαό. Σήμερα τη φολκλοριστική ανασκηνοθεσία του έχουν αναλάβει ΑΛΛΟΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΕΣ της παράδοσης, οι Σύλλογοι και οι Πολιτιστικοί Οργανισμοί των Δήμων. Δηλαδή, στην πλειονότητά τους, άτομα άσχετα με τόσο σοβαρά ζητήματα… Που όμως, όπως ήδη ετόνισα, αυτοί οι άνθρωποι γίνονται οι δημιουργοί του νέου λαογραφικού σύμπαντος. Οι λαογράφοι δεν είναι «τροχονόμοι» της εξέλιξης των εθίμων (κάποιοι τους αποδίδουν ακόμη και σήμερα αυτόν τον ρόλο, διαφωνώ)∙ αφήνουν τους νέους διαχειριστές ελεύθερους, τις εξελίξεις να επέλθουν αβίαστες∙ ούτε κρίνουν το παραγόμενο «νέο προϊόν» καταθέτοντες αξιολογικές κρίσεις γι’ αυτό, συνήθως αρνητικές…
6. Αποκριά σημαίνει ανάποδος / ανεστραμμένος κόσμος (mundusdiversus) Είναι η περίοδος που για λίγο διάστημα ανατρέπονται (αναποδογυρίζουν) τα πάντα, είναι μια ΑΝΤΙΔΟΜΗ όπως την χαρακτηρίζει ο λαογράφος V. Turner, δηλαδή μια περίοδος που το ανάποδο παλεύει την δομή, την κανονικότητα όλου του υπόλοιπου χρόνου.Ιδού, ως πρώτο παράδειγμα, γιατί αυτές τις ημέρες αντιστρέφονται οι αξιολογήσεις περί το ΠΑΝΩ και το ΚΑΤΩ ΣΩΜΑ, αφού το εκθειαζόμενο καθ’ όλο το προηγούμενο και το επόμενο έτος ΠΑΝΩ ΣΩΜΑ (νους, ψυχή) τώρα υποχωρεί υπέρ του ΚΑΤΩ ΣΩΜΑΤΟΣ. Θυμηθήτε τους φαλλούς, τα αιδοία γενικώς, τα «αισχροτράγουδα» και τα «αισχρόλογα», τη συνεχή αναφορά στη γενετήσια πράξη, τη «διαφθορά» των κοριτσιών, κ.λπ.
Με τη μεταμφίεση αλλάζουμε προσωρινά ταυτότητα: Ο άνδρας γίνεται γυναίκα και το αντίστροφο, ο φτωχός πλούσιος, ο άσημος βασιλιάς ή πολιτικός, ο καταπιεσμένος κυρίαρχος. Το γέλιο, η σάτιρα των ισχυρών κυριαρχούν, των πολιτικών ιδίως και όσων (ατόμων ή καταστάσεων) μάς ταλαιπωρούν στην καθημερινότητά μας. Τέτοιες παραστάσεις δυστυχώς, ενώ σε άλλα μέρη της Ελλάδος επιβιώνουν με επιτυχημένες επιλογές, στη Νάξο δεν θυμάμαι τα τελευταία χρόνια. Ίσως να παρήλασαν κάποια άρματα με σατιρικό περιεχόμενο στο αστικό καρναβάλι της Χώρας. Όπου όμως επιβιώνουν τέτοιες «σκηνές», επιβιώνει και η μακρόχρονη παράδοση του γέλιου, της σάτιρας, της αντιστροφής του κόσμου. Την τροφοδοτούν τα σύγχρονα φυσικά θέματα, της επικαιρότητας, που ευλόγως αρέσουν.
7. Αγαπητοί συμπατριώτες, ας καταλάβουμε επιτέλους ότι οι τοπικοί μας πολιτισμοί (ο ναξιώτικος, ο τηνιακός, ο κρητικός, κλπ.) είναι, ευτυχώς διαφορετικοί, διακρίνονται εσωτερικά αλλήλων. Το κατάφεραν αυτό εξ επίτηδες οι δημιουργοί τους πρόγονοί μας. Φρόντισαν με μικροεπινοήσεις να ξεχωρίσουν από τον γείτονά τους, να οικοδομήσουν ξεχωριστή ταυτότητα μέσα από την μικροδιαφορά. Οι Κορδελάτοι με τις διαφορετικές ονομασίες τους π.χ. (μένω μόνο σ’ αυτήν την διαφορά) ξεχώριζαν από ναξιακό χωριό σε χωριό όπου επιχωρίαζαν. Βεβαίως εμείς οι Ναξιώτες, οσάκις βρεθούμε σε μια ναξιακή κοινή σύναξη, άρα ευκαιριακά και για κάποιο σκοπό, εκθειάζουμε τον ΚΟΙΝΟ ΝΑΞΙΑΚΟ ΜΑΣ (ΛΑΪΚΟ) ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ, ενώ αρνούμαστε να παραδεχθούμε όσα λέμε στην καθημερινή μας συναναστροφή ή όσα γράφουμε (π.χ. στο φ/β) για την υπεροχή του δικού μας χωρικού-τοπικού πολιτισμού έναντι του άλλου του γειτονικού μας χωριού. Ας θυμηθούμε και τους αμοιβαίους αλληλοχαρακτηρισμούς τους (πραγματικούς ή συμβολικούς) που υφίστανται μεταξύ των χωριών μας και οι οποίοι επανέρχονται οσάκις προκύψουν ουσιώδη ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ μεταξύ τους... Άκουσα προσφάτως από κάποιον χωρικό ότι το δικό τους μπαϊράκι των Απόκρεων είναι το πρώτο που δημιουργήθηκε στη Νάξο ή ότι είναι και το καλύτερο… Ας μην αναφερθώ στον «πολιτιστικό ιμπεριαλισμό» κάποιων κατοίκων ενός χωριού μας…
Αυτά τα ολίγα. Και του χρόνου!!!
# Μανόλης Γ. Σέργης (Ομότιμος Καθηγητής του Δ. Π. Θράκης)
Φωτογραφίες: Ευαγγελία Βενιέρη – Γαλήνη Μπαρδάνη
