Στόχος του παρόντος άρθρου δεν είναι να παρουσιάσω τα επιχειρήματα των υπερασπιστών της «παραδοσιακής» ταφής και αυτών της νεωτερικής αποτέφρωσης, αλλά ό,τι δηλώνεται στον τίτλο του: Να εντοπίσω στοιχεία της παράδοσης που υφίστανται στη νεωτερική της μορφή, με δεδομένο ότι για να καταστεί κάτι παράδοση, θα πρέπει να έχει παρατηρηθεί μετάβαση σε κάτι άλλο προς το οποίο και συγκρίνεται. Η παράδοση είναι επινόηση της νεωτερικότητας, η έννοια της υφίσταται στο πλαίσιο της νεωτερικότητας.
Κείμενο του Μανόλη Σέργη (*)
Λόγῳ περιορισμένου χώρου, παρουσιάζω τις σκέψεις μου επιγραμματικά. Βασίστηκαν σε επιτόπια έρευνα, με συμμετοχική παρατήρηση σε αποτεφρώσεις οικείων και φιλικών μου προσώπων στο μοναδικό Κέντρο Αποτέφρωσης Νεκρών (ΚΑΝ), στη Ριτσώνα. Μέχρι σήμερα η μόνη σχετική με την αποτέφρωση των νεκρών λαογραφική εργασία είναι αυτή του Ευ. Αυδίκου, στο βιβλίο του Λαϊκή πίστη και κοινωνική οργάνωση (Πεδίο, 2013). Το περιεχόμενό της όμως είναι διαφορετικό από αυτό του δικού μου σύντομου άρθρου.
Η νεωτερικότητα και η παράδοση δεν αλληλοαποκλείονται. Παράδοση και νεωτερικότητα δεν είναι «λάδι-νερό», για να χρησιμοποιήσω μια λαϊκή εικόνα προς πληρέστερη κατανόηση όσων έπονται. Σε πρόσφατη (αδημοσίευτη ακόμη) εργασία μου απέδειξα άλλη μια φορά ότι το παρελθόν (η παράδοση) επιβιώνει ποικιλοτρόπως μέσα στο σύγχρονο (νεωτερικό) τεχνολογικό παρόν. Η πρώτη (αποδεικνύω ότι) επινοεί διαρκώς στρατηγικές προσαρμογής στις νέες πολιτισμικές και οικονομικές συνθήκες, αποδέχεται το νέο, δημιουργεί τη συνέχεια σε έναν διαρκώς μεταβαλλόμενο κόσμο. Προτείνω μάλιστα σ’ αυτήν την εργασία έναν όρο που δύναται να αποδώσει τις παραπάνω σχέσεις επαρκώς: Νεωτερική παραδοσιακότητα.[1]
Με δεδομένο ότι η αποτέφρωση των νεκρών εκφράζει τη νεωτερικότητα, στα επόμενα καταγράφω πώς και σε ποια σημεία διασώζεται η εθιμική πολιτισμική παράδοση όσον αφορά στην τελευταία φάση της εκφοράς του νεκρού. Διευκρινίζεται ότι παράδοση εδώ εννοώ αυτήν που κατέλιπε μέχρι το 1970 (συμβατικό όριο) η προβιομηχανική κοινωνία, και την οποία αποκαλώ εδώ (Α) αλλά και αυτήν που έχει δημιουργήσει την τελευταία 50ετία ο αστικός χώρος και την οποία αποκαλώ (Β).
Εννέα παρατηρήσεις διατυπώνω επί του θέματός μου:
- Ο χώρος του ιερού ναού έχει αντικατασταθεί από την «μη ιερά» «αίθουσα αποχωρισμού» στο ΚΑΝ. Λευκοί τοίχοι, απουσία συμβόλων, απουσία ιδεών και ιδεολογημάτων που επιβάλλουν σε έναν ιερό τόπο (όπως είναι οι ναοί) οι εικόνες, τα θρησκευτικά σύμβολα, οι μελωδίες (βλ. παρακάτω). Είναι γνωστός ο λειτουργικός ρόλος των εικόνων ως αναπόσπαστου τμήματος της έκφρασης της πίστης, ως μιας μορφής προσευχής και «μέσου» προσευχής, ως γέφυρας του πιστού με το Θείο. Παραστάσεις από αποτεφρώσεις νεκρών του αρχαιοελληνικού μας βίου ή από άλλους πολιτισμούς κρίνω πως θα ήταν δυνατόν να κοσμούν τους «ουδέτερους» τοίχους, φιλοσοφικά αποφθέγματα περί θανάτου, λαϊκοί στίχοι (λαϊκή φιλοσοφία με το παραπάνω θέμα) θα μπορούσαν να είχαν τη θέση τους ανάμεσα στις παραστάσεις.
Η διάταξη των καθισμάτων και του τραπεζίου πάνω στο οποίο τοποθετείται το φέρετρο, η μεταξύ τους απόσταση καθιστά το κορυφαίο γεγονός του αποχωρισμού «απρόσωπο». Η απόσταση αυτή ταυτίζεται στη σκέψη μου με την ατομικότητα, τη μοναξιά, την εσωστρέφεια, στοιχεία όλα της νεωτερικότητας (εικ. 1). Βεβαίως, ουδείς παράγων εμποδίσει ένα νέο κέντρο αποτέφρωσης να άρει αυτήν την συνθήκη, τοποθετώντας στο μέσον της αίθουσας το φέρετρο και τα καθίσματα/στασίδια των συμμετεχόντων στην τελετή σε κυκλική διάταξη περί αυτό.
- Αν και τα μοιρολόγια στην «παραδοσιακή» κοινωνία ακούγονταν κυρίως κατά την έκθεση του νεκρού και πιο λίγα κατά την εκφορά του, ο τρόπος αυτός με τον οποίο εκδηλωνόταν ο πόνος της απώλειας δεν αποκλείεται θαρρώ από τη νεωτερική συνθήκη. Βεβαίως, όπως έχω εκτενώς γράψει αλλού, ένα μεγάλο γεγονός της σύγχρονης «ιστορίας του θανάτου» είναι η απόρριψη ή η κατάργηση του πένθους. Η σύγχρονη πλέον ελληνική κοινωνία τείνει να θεωρήσει την εκδήλωση του πένθους ως μια ανάρμοστη συμπεριφορά! Θυμηθήτε δική σας εμπειρία από μια χαροκαμένη μάνα που άρχισε το μοιρολόι της σε αστική εκκλησία. Όλοι σχεδόν οι οικείοι έσπευσαν να την αποτρέψουν από τη συνέχισή του… Οφείλουμε να κλαίμε ιδιωτικά… Ο καταναγκασμός των οικείων είναι άτεγκτος.[2]
- Οι ελάχιστοι επικήδειοι λόγοι της παράδοσης (Α), αλλά και οι περισσότεροι της (Β), όπως τις ονόμασα, επιβιώνουν και στην καύση, μάλιστα θα μπορούσα να ισχυρισθώ ότι ο αριθμός τους αυξήθηκε. Θα ισχυριζόμουν μάλιστα ότι επιχειρούν κατά τινα τρόπο να υποκαταστήσουν τα υμνολογικά και ευχετικά κείμενα, τα Θεοτοκία της «παραδοσιακής» Εξοδίου Ακολουθίας. Ας θυμηθούμε τα «… καὶ εἶδον τὰ ὀστᾶ τὰ γεγυμνωμένα καὶ εἶπον· ἆρα τίς ἐστι, βασιλεὺς ἢ στρατιώτης, ἢ πλούσιος ἢ πένης, ἢ δίκαιος ἢ ἁμαρτωλός;».
Μουσική προβλέπεται στο σύγχρονο τελετουργικό της αποτέφρωσης. Στις περιπτώσεις που παρευρέθηκα ακούστηκαν από κλασική μουσική μέχρι έντεχνο λαϊκό τραγούδι, ακόμη και λαϊκότροπο. Πιθανώς κάποια από αυτά να ήταν αγαπημένα ακούσματα των εκλιπόντων ή επελέγησαν από τους οικείους τους, αντιπροσωπευτικά πάντως του μουσικού ήθους και της αισθητικής των νεκρών. Έχω (και έχετε) παραστεί μάρτυς/-ρες σε πολλές κηδείες (Α και Β κατηγορίας παράδοσης) που οι εκλιπόντες οδεύουν στην τελευταία κατοικία τους συνοδείᾳ της αγαπημένης τους μουσικής και των αντίστοιχων τραγουδιών.
Η νεκρώσιμη ακολουθία αποτελεί παράδειγμα μελωδικού κηρύγματος, που εκφράζει την ελπίδα για την προσδοκία της μελλοντικής αναστάσεως των κεκοιμημένων. Μέσα από τα τροπάρια, τους ύμνους, τα κοντάκια η Εκκλησία ενισχύει τη θεωρία της για τον θάνατο και τη μετέπειτα ζωή, αλλά κυρίως διδάσκει την επιβαλλόμενη στάση έναντι του φοβερού και ανεξήγητου μυστηρίου, μέσα από την αναστάσιμη προοπτική της, και εμμέσως τρόπους ζωής! Πάντως, σύμφωνα με την εγκύκλιο της Ι. Σ. της Εκκλησίας της Ελλάδος, επιτρέπεται στους Μητροπολίτες να δώσουν άδεια για τέλεση τρισάγιου σε περιπτώσεις που ο θανών δεν έχει δηλώσει τη βούλησή του να αποτεφρωθεί. Επιτρέπουν, δηλαδή, να ακουσθεί ο θρησκευτικός λόγος σε μια «μη θρησκευτική» τελετή όταν δεν υπάρχει σχετική δήλωση και το ζητούν οι συγγενείς του εκλιπόντος. Σε πολλές περιπτώσεις γνωρίζω πάντως ότι πραγματοποιείται και Εξόδιος Ακολουθία.[3]
Η άρνηση πάντως μερικών Μητροπολιτών αναγκάζει κάποιους πιστούς να επινοούν πρακτικές εξαπατήσεως της Εκκλησίας και αυτοεξευτελισμού τους, ειδικά στην Αθήνα που γνωρίζω: Προφασίζονται ότι τάχα επιθυμούν να τελέσουν τρισάγιο για να παρευρεθούν και να αποχαιρετήσουν τον νεκρό οι «αθηναίοι» συγγενείς και φίλοι του, με την προοπτική ότι θα τελεσθούν «κατά το γράμμα της Εκκλησίας» όλα τα υπόλοιπα σχετικά περί την Εξόδιο Ακολουθία στο χωριό της καταγωγής του, όπου αμέσως μετά τη σύντομη τελετουργία θα μεταφερθεί!!! Αντί για το χωριό, ο νεκρός καταλήγει στη Ριτσώνα…
- Η ταφή του νεκρού σώματος σημαίνει καταστροφή της σωματικής ύλης, πλην των οστών στις (Α) και (Β) περιπτώσεις της παράδοσης. Τα κόκκαλα είναι παγκόσμια σύμβολα αναγέννησης, πηγή ζωής, οικογενειακής και συλλογικής / κοινοτικής ύπαρξης.[4] Τα οστά των προγόνων τους κουβαλούσαν μαζί τους οι ξεριζωμένοι πρόσφυγες, θα άρχιζε εκ νέου η ζωή τους μ’ αυτά∙ «λευκά κόκαλα» επιδίωκαν να ιδούν κατά την εκταφή των οικείων τους οι άνθρωποι τού «παραδοσιακού» μας πολιτισμού διά των τελετουργιών στις οποίες προέβαιναν∙ η Ελευθερία των Ελλήνων είναι βγαλμένη από τα ιερά κόκαλα των αγωνιστών της κλπ. κλπ.
Βεβαίως, τα οστά κατέληγαν σε κιβώτιο ενός κοιμητηρίου ή στο κοινό κοινοτικό χωνευτήρι όπως θυμάμαι να ισχύει στο χωριό μου μέχρι το 1990. Τώρα όμως (λόγῳ της υψηλής θερμοκρασίας που αναπτύσσεται κατά την καύση, περί τους 850ο Κελσίου) κι αυτά γίνονται πλέον τέφρα. Όμως θυμίζω ότι η τέφρα ήταν εξ ίσου ιερή με τα οστά στον «παραδοσιακό» μας πολιτισμό (και όχι μόνον σ’ αυτόν): Θυμηθήτε την τέφρα του Χριστοκούτσουρου που διασκορπιζόταν ως ζείδωρος δύναμις στα κτήματα και τα δένδρα για να καρποφορήσουν. Ή τον αναγεννώμενο εκ της τέφρας του φοίνικα (της σημαίας του Δημ. Υψηλάντη) αλλά και εκείνον της Χούντας…
Θεμελιώδης αρχή της νεωτερικότητας είναι η αυτονομία και η αυτοδιάθεση του υποκειμένου. Η αποτέφρωση παρέχει ευελιξία στο πώς θα μεταχειρισθούμε το σώμα μας, αλλά και τις στάχτες μας. Μπορούμε όμως να τις ενσωματώσουμε κι αυτές (σε μικρή ποσότητα) σε ένα αντικείμενο μνήμης (είδα κάποια τέτοια στο ΚΑΝ, κοσμήματα, «καρδιές», βραχιόλια), σε κάποιο δοχείο (μικρό ή μεγάλο, φθηνό ή πανάκριβο, υπάρχει μεγάλη ποικιλία τους στο εκθετήριό του, εικ. 2), να τις σκορπίσουμε ή να τις θάψουμε στον κήπο μας ή σε έναν τάφο. Το Κέντρο πάντως διαθέτει και τεφροφυλάκειο, όπως τα γνωστά μας οστεοφυλάκεια. Μάλιστα, στον χώρο με τις τεφροδόχους ενετόπισα και μία που έφερε στο μέσον της μία άγκυρα. Ήταν αυτή που επιλέγουν όσοι επιθυμούν να θάψουν την στάκτη των οικείων τους στη θάλασσα, καταποντίζοντάς την στο βυθό της. Ο καπετάνιος του πλοίου που θα αναλάβει το έργο οφείλει να εκδώσει πιστοποιητικό ταφής, δίδει τις συντεταγμένες του σημείου της καταποντίσεως, ώστε οι οικείοι να πραγματοποιούν όποια αναμνηστήρια τελετουργία επιθυμούν στον εντοπισμένο ηλεκτρονικά πλέον τόπο. Άρα, η κατάργηση του τάφου με την αποτέφρωση, του τόπου που αποτελούσε στις παραδόσεις (Α) και (Β) τον τελικό τόπο επανένωσης των μελών της οικογένειας, μπορεί τελικά να αποτραπεί. Επιπλέον: Πλην του θέματος της υγιεινής περί ένα νεκροταφείο, μήπως η εικόνα της απόλυτης επιχείρησης κερδοσκοπίας πέριξ αυτού δεν είναι εύκολα αποδεκτή πλέον από τον Νεοέλληνα της παράδοσης (Β); Η εμπειρία της εκταφής είναι εύκολη υπόθεση για τον ίδιο;
- Δεν λείπουν οι εξωτερικές υπομνήσεις του πένθους κατά την αποτέφρωση. Η μαύρη ενδυμασία των γυναικών συγγενών, τα ίδιου χρώματος περιβραχιόνια των ανδρών. Τα εσωτερικά χαρακτηριστικά του πένθους βεβαίως παραμένουν (και θα παραμείνουν ες αεί) τα ίδια, όσον ο θάνατος θα είναι η οδυνηρότερη στιγμή στον ανθρώπινο βίο. Γενικά, η εξόδιος τελετή στο ΚΑΝ κάνει τον θάνατο πιο αθέατο, λείπουν οι πολλές υπομνήσεις του που μάς θυμίζει η ταφή.
- Δεν γνωρίζω αν κάποια άνθη ή κλάδοι φυτών «γεμίζουν» τα κενά του φερέτρου, γιατί αυτό παραμένει καθ’ όλη την τελετή κλειστό. Αλλά αυτά είχαν άλλη λειτουργικότητα στον «παραδοσιακό» πολιτισμό μας (και όχι φυσικά μόνον στον δικό μας), ασχέτως αν είχε αυτή προ αιώνων λησμονηθεί: Ήταν σύμβολα αναγέννησης, σύμβολα της ανανέωσης της ζωής διά του θανάτου (θυμηθήτε τα λουλούδια του Επιταφίου). Βεβαίως, δεν αντιλαμβάνομαι γιατί το «Δεῦτε τελευταῖον ἀσπασμόν, δῶμεν ἀδελφοί τῷ θανόντι» να μην συνδυάζεται με μια τελευταία οπτική επαφή των οικείων με τον νεκρό τους, με ένα άγγιγμά του. Τους αείμνηστους φίλους που έτυχε να αποχαιρετήσω στη Ριτσώνα τούς αποχαιρετήσαμε κατά τον τύπο της παράδοσης (Β): Ασπαστήκαμε την επί του φερέτρου εικόνα και τούς ψιθυρίσαμε τους αγαπητικούς αποχαιρετιστήριους λόγους…
Ανθοδέσμες, επίσης, προσφέρονται στους νεκρούς, όπως στην παράδοση (Β), αφού πωλούνται σε συγκεκριμένο χώρο του ΚΑΝ. Αντιλαμβάνεσθε ότι στην περίπτωση αυτήν έχει απολεσθεί, επαναλαμβάνω, παντελώς η έννοια της παρουσίας ανθέων στη νεκρική τελετουργία. Ένα τριαντάφυλλο, επίσης, προσφέρουν οι του Κέντρου στους/στις παρευρεθέντες/-είσες, για να το αποθέσουν επί των φερέτρων.
Η επιλογή πάντως των φυτών που κοσμούν τον γύρω από το κεντρικό κτήριο χώρο του ΚΑΝ είναι θαρρώ επιτυχής: Στον κήπο του (memorial garden) βρίσκω δέντρα και φυτά συνδυασμένα με συμβολισμούς από τον «κύκλο της ζωής», όπως ελιές, μουριές, μυρτιές, αμυγδαλιές, σχίνα κ.ά. Πρόσεξα ιδίως τις τριανταφυλλιές του. Στις ρίζες τους έχουν ταφεί άνθρωποι διά της στάκτης τους. Αυτή δίνει ζωή στον κήπο. Προανέφερα στην παράγραφο 4 τη λαϊκή πίστη ότι ο νεκρός εθεωρείτο ζωήρυτος δύναμις. Θυμηθήτε τον κόκκο του σταριού που θάβεται, πεθαίνει, αλλά από την «ουσία» του δημιουργείται νέα ζωή, ένα νέο στέλεχος σταριού… Αυτό δεν μπόρεσε να ερμηνεύσει ο οικουμενικός άνθρωπος στους αιώνες: Πώς συμβαίνει το μυστήριο με τον ταπεινό κόκκο και να μην συμβαίνει το ίδιο με το τελειότερο δημιούργημα επί της γης; Ιδού η επινόηση τής μετά θάνατον ζωής από όλους σχεδόν τους πολιτισμούς…
- Στο πολυτελές αναψυκτήριο του ΚΑΝ συγγενείς και φίλοι μετά τις εξόδιες τελετές συλλυπηθήκαμε τους οικείους των τεθνεώτων, αφού γευθήκαμε τον καφέ, τα κονιάκ και άλλα αφεψήματα, όπως συμβαίνει επακριβώς στη σύγχρονη αστική κηδεία ή συνέβαινε με εντελώς διαφορετικό τρόπο στην παράδοση (Α).
- Εμποδίζει κάτι τους οικείους των αποτεφρωθέντων να τελέσουν τα «παραδοσιακά» μνημόσυνα, τις γνωστές μας μνημονικές πρακτικές που συντηρούν ζωντανή επί τρία έτη τη μνήμη του νεκρού; Στο ίδιο το ΚΑΝ (στα τεφροφυλάκεια, στον κήπο του), γιατί όχι και σε κατ’ οίκον μνημόσυνα, όπως αυτά π.χ. που τελούσαν (και τελούν) με θαυμαστό τελετουργικό τρόπο οι του Πόντου («λημόνεμαν τ’ αποθαμένων»).[5] Ή, αν πρόκειται για κάποιο «επώνυμο» άτομο, τι μας εμποδίζει να το θυμηθούμε με ένα φιλολογικό ή πολιτικό μνημόσυνο, που θα οργανώσουν, π.χ. ο Δήμος της καταγωγής ή της κατοικίας του, ένας πολιτιστικός Σύλλογος, κάποιος πνευματικός οργανισμός ή ένας ιδιώτης φίλος του;
- Ακροτελεύτια παρατήρηση: Όπως παρατηρήσατε, πρότεινα σε κάποιες περιπτώσεις κάποιες δράσεις που πιθανώς να ενισχύουν την παρουσία της παράδοσης εντός της νεωτερικότητας. Πρότεινα κάποιες παρεμβάσεις σε αυτά που επέλεξαν να καθιερώσουν ως έθιμα της καύσης οι ιθύνοντες το ΚΑΝ της Ριτσώνας. Αυτοί, λοιπόν, είναι οι επινοητές των εθίμων της αποτέφρωσης, που σε λίγα χρόνια θα γίνουν ισχυρή παράδοση μέσα στη νεωτερικότητα.
[1] «Λαογραφική θεώρηση του σύγχρονου ‘‘πολιτισμού της ελιάς’’ στη Θράκη (…)».
[2] Πρβλ. Μ. Γ. Σέργης, Διαβατήριες τελετουργίες στον μικρασιατικό Πόντο, Αθήνα 2007, 299 κ.ε.
[3] Πρβλ. όσα γράφονται στο https://www.kathimerini.gr/society/1046624/proti-fora-apotefrosi-nekron-stin-ellada/
[4] Πρβλ. Ευ. Αυδίκος, «Τα κόκαλα ως μοτίβο αναγέννησης: Από τα παραμύθια στις ιστορίες για αποτεφρώσεις», στο παραπάνω βιβλίο του, 273 κ.ε.
[5] Μ. Γ. Σέργης, Διαβατήριες τελετουργίες στον μικρασιατικό Πόντο, ό.π., 255-256.
(#) Μανόλης Γ. Σέργης Ομότ. Καθηγητής του Δ. Π. Θράκης
