Πριν μερικές μέρες με αφορμή τη διαδικτυακή ανάρτηση φωτογραφίας ενός νεαρού τουρίστα που ανυψώνει μαρμάρινο μέλος του αρχαϊκού ναού του Απόλλωνα στη Νάξο (Πορτάρα), ακολούθησαν στο νησί μια σειρά πρωτοφανή γεγονότα, που απασχόλησαν την κοινή γνώμη.
Του Μιχάλη Φραγκίσκου (*)
Ενώ ο Δήμος Νάξου δεν αντέδρασε στη φωτογραφία βεβήλωσης του μνημείου, η Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων (ΕΦΑ) απούσα μέχρι τότε, ασχολούμενη με άλλες επείγουσες προτεραιότητες για τις αρχαιότητες στο νησί, ως όφειλε, επιβάλλει άμεσα τους όρους προστασίας στο κυρίως μνημείο και στα διάσπαρτα μαρμάρινα μέλη. Τοποθετεί εργοταξιακή περίφραξη με συρματόπλεγμα και δρομολογεί μελέτη μετατροπής του μνημείου σε οργανωμένο αρχαιολογικό χώρο. Επίσης επισκευάζει το περιμετρικό μονοπάτι θέασης του ναού. Ο υπόλοιπος χώρος της νησίδας Βάκχος – Παλάτια παραμένει ελεύθερος για τους επισκέπτες.
Ο Δήμος θεωρεί ότι η περίφραξη δεν αρμόζει αισθητικά στο μνημείο και με κοινοποίηση καταγγελίας του στην Εισαγγελία Νάξου, προκαλείται η σύλληψη της υπεύθυνου αρχαιολόγου και των εργαζομένων στην περίφραξη. Σε έκτακτο δε Δ.Σ. αποφασίζει την προσφυγή με ένδικα μέσα κατά της ΕΦΑ, ισχυριζόμενος ότι με την περίφραξη προβαίνει σε αλλοίωση του μνημείου.
Με τα γεγονότα αυτά έρχεται στην επιφάνεια με έντονο τρόπο το θέμα της τουριστικοποίησης των ανοιχτών αφύλακτων μνημείων, οι κίνδυνοι που διατρέχουν από την μεγάλη επισκεψιμότητα – υπερτουρισμό. Αναδεικνύεται η αντίθεση μεταξύ αρχαιολογίας (ως επιστήμης – προστασίας) και των τουριστικών συμφερόντων όπως προασπίζονται ή εκφράζονται καθαρά από τους τουριστικούς Δήμους και τις Περιφέρειες.
Είναι γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια η νησίδα Βάκχος – Παλάτια στη Νάξο, λειτουργεί λιγότερο ως αρχαιολογικός χώρος του αρχαϊκού ναού και περισσότερο ως μαγευτικό σκηνικό φωτογράφισης του ηλιοβασιλέματος, προσφέροντας στον επισκέπτη βιωματικές εμπειρίες. Αυτό καταγράφει η μεγάλη ψαλίδα ανάμεσα στην μικρή πρωινή και στη μεγάλη απογευματινή επισκεψιμότητα.
Ο τουρισμός δηλαδή μεταλλάσσει σταδιακά έναν αρχαιολογικό χώρο, τόπο με μυθολογικά και ιστορικά βιώματα για τους κατοίκους, σε ένα επιτυχημένο εμπορικό σύνθετο αξιοθέατο, επενδυμένο με διάφορα τουριστικά, φαντασιακά αφηγήματα. Η ορθογώνια στροφή της φωτογραφικής εστίασης από την Δήλο προς τη Δύση, την Πάρο καταγράφει «γεωμετρικά» τη μεταβολή.
Με τη μορφή του σύνθετου φυσικού – αρχαιολογικού αξιοθέατου, το ηλιοβασίλεμα στα Παλάτια έχει καταστεί ένα τουριστικό προϊόν της Νάξου. Αποτελεί μέρος της υψηλής τιμής των τουριστικών πακέτων της Νάξου και έχει δημιουργήσει ένα οικονομικό οικοσύστημα γύρω του.
Η Πορτάρα από ιστορική ταυτότητα της Νάξου, μετατρέπεται στην τουριστική ταυτότητα της, δίνοντας στο νησί την αναγνωρίσιμοτητά του ως διεθνής προορισμός. Ο Δήμος πρωτοστατεί παρουσιάζοντας στις διεθνείς εκθέσεις και διαφημίσεις την Πορτάρα συχνά σε κατάσταση ηλιοβασιλέματος. Παρόμοια την παρουσιάζουν οι φορείς και επαγγελματίες του τουρισμού στις διαφημίσεις τους.
Ο Δήμος δεν ασχολήθηκε ποτέ με τη διαχείριση του απογευματινού πλήθους επισκεπτών, των επιπτώσεων τους στη νησίδα και στο μνημείο. Δεν αντέδρασέ στην χρησιμοποίηση της Πορτάρας σε χυδαίες διαφημίσεις. Ούτε παλαιότερα αντέδρασε στις υλικές παρεμβάσεις που έγιναν μέσα στον ναό και τη διεθνή προβολή της βεβήλωσης του, από το Ινδικό Bollywood.
Όλα τα παραπάνω συνθέτουν την πραγματική αλλοίωση που έχει υποστεί το μνημείο, την απαξίωση του ως αρχαιολογική αξία, τη μετάλλαξή του σε τουριστική «υπεραξία».
Όταν ο Δήμος Νάξου αναφέρεται σε αλλοίωση μνημείου δεν εννοεί τον αρχαϊκό ναό που έκτισε ο Λύγδαμις, αλλά την αλλοίωση του τουριστικού αξιοθέατου της Πορτάρας που έχτισε ο Δήμος με κόπο και κόστος στη διεθνή τουριστική αγορά. Θίγεται και προσφεύγει ακριβώς για αυτό.
Ο λαϊκισμός εκμετάλλευσης των βιωματικών αισθημάτων των κατοίκων, των μικρών και μεγάλων τουριστικών συμφερόντων στο όνομα της αλλοίωσης του μνημείου, δημιουργεί από τον Δήμο ένα νέο μνημείο, μνημείο υποκρισίας.
Είναι απαραίτητο να αναγνωριστεί από τον Δήμο, πολίτες και φορείς τουρισμού, ο θεσμικός και επιστημονικός ρόλος της Αρχαιολογίας και να εκτιμηθεί θετικά το πλούσιο έργο προστασίας, διάσωσης και ανάδειξης μνημείων στα νησιά του Δήμου, το μεγάλο έργο της νησίδας των μουσείων στο Κάστρο Νάξου, έργα που πρέπει να συνεχιστούν χωρίς εκφοβισμούς.
Από την άλλη η ΕΦΑ παρόλο που δεν υποχρεούται, πρέπει να θέσει σε διαβούλευση την μελέτη μετατροπής σε «οργανωμένο αρχαιολογικό χώρο», σεβόμενη την τοπική κοινωνία που βιώνει αδιάλειπτα ως σήμερα τα Παλάτια – Πορτάρα ως ιερό τόπο και αποτελούν την ιστορική της ταυτότητα.
Η μελέτη για τα Παλάτια πρέπει να δώσει μία βιώσιμη λύση, που θα εξασφαλίζει την ακεραιότητα του μνημείου, τη στελέχωση με προσωπικό, τη δυνατότητα βιωματικής μετάδοσης και πρόσληψης αξιών, τη συνέχιση της ενεργής ανοιχτής σχέσης του με την τοπική κοινωνία. Το μνημείο μπορεί να λειτουργήσει αρμονικά μέσα σε στο πλαίσιο ενός άλλου μοντέλου ήπιου πολιτιστικού τουρισμού.
(*) Ο Μιχάλης Φραγκίσκος είναι Γραμματέας Περιφερειακού Συμβούλου Νοτίου Αιγαίου, Διδάκτορας Μηχανικός ΕΜΠ
Αρθρο που δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα των Συντακτών (18/08/2025)
