Κατά μήκος της διαδρομής που συνδέει την ορεινή Απείρανθο με το παραλιακό λιμάνι της Μουτσούνας, οξειδωμένες μεταλλικές κολώνες υψώνονται στον ορίζοντα. Πρόκειται για τα υπολείμματα ενός άλλοτε επιβλητικού εναέριου σιδηροδρόμου, μιας μηχανικής κατασκευής που αφηγείται μια ιστορία βιομηχανικής άνθισης στο κυκλαδίτικο νησί.
Κείμενο – Φωτογραφίες: Δημήτρης Σταθόπουλος (tornosnews.gr)
Τα κατάλοιπα αυτά μαρτυρούν την εποχή όπου η σμύριδα, ένα ορυκτό που απαντάται στο υπέδαφος της Νάξου, αποτελούσε σημαντική πηγή εισοδήματος για τους κατοίκους και την εθνική οικονομία. Το μετάλλευμα, γνωστό για την εξαιρετική του σκληρότητα, αξιοποιήθηκε επί δεκαετίες ως πρωταρχικό συστατικό στην κατασκευή αντιολισθητικών επιφανειών και ως υλικό λείανσης για μέταλλα, γυαλί, ξύλο και διάφορα πετρώματα. Ωστόσο, η τεχνολογική πρόοδος έχει περιορίσει δραστικά τη ζήτησή του, καθώς συνθετικά υλικά έχουν πλέον αντικαταστήσει τις παραδοσιακές του χρήσεις.
Ο μοναδικός θησαυρός της ελληνικής γης
Στην τοποθεσία Αργοκοίλι, μεταξύ των οικισμών Απείρανθος και Κόρωνος, εντοπίζεται το μοναδικό κοίτασμα σμύριδας στην ελληνική επικράτεια. Η ναξιώτικη σμύριδα θεωρείται παγκοσμίως κορυφαίας ποιότητας. Από την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας, η εξόρυξη και εμπορία του πολύτιμου αυτού υλικού αποτελούσε προνόμιο των κατοίκων έξι ορεινών κοινοτήτων της Νάξου – ένα δικαίωμα που διατηρείται μέχρι σήμερα, παρά την περιορισμένη πλέον εξόρυξη.
Από την αρχαιότητα στη σύγχρονη ιστορία
Η “Ναξία Πέτρα”, όπως ήταν γνωστή στην αρχαιότητα, χρησιμοποιήθηκε για την παραγωγή εργαλείων και τη λάξευση του φημισμένου ναξιακού μαρμάρου. Τα περίφημα κυκλαδικά ειδώλια, κατασκευασμένα από το τοπικό μάρμαρο και σμιλευμένα με τμήματα σμύριδας, αποτελούν κορυφαία δείγματα του ευρωπαϊκού πολιτισμού.
Οι πρώτες γραπτές αναφορές για τη βιομηχανική αξιοποίηση του υλικού χρονολογούνται μεταξύ 1625 και 1700, όταν οι Ενετοί άρχοντες του νησιού κατείχαν το δικαίωμα εκμετάλλευσης. Από το 1721, με την κατάργηση των φεουδαρχικών προνομίων, η αρμοδιότητα μεταβιβάστηκε στις τοπικές κοινότητες, οι οποίες παραχωρούσαν σε εμπόρους τα δικαιώματα εξόρυξης.
Το 1824, η Προσωρινή Διοίκηση της επαναστατημένης Ελλάδας ανέλαβε τον έλεγχο του πόρου από τις κοινότητες, αναλαμβάνοντας η ίδια την έκδοση αδειών έναντι αμοιβής. Με την εγκαθίδρυση του ελληνικού κράτους, η σμύριδα εξελίχθηκε σε κύριο εξαγωγικό προϊόν, παράλληλα με τον καπνό και τη σταφίδα. Η εξόρυξη και διάθεσή της αποτέλεσε κρατικό μονοπώλιο.
Στους κατοίκους των χαρακτηρισμένων “σμυριδοχωρίων” παραχωρήθηκε το αποκλειστικό δικαίωμα συλλογής και εξόρυξης του υλικού, με αντάλλαγμα προκαθορισμένη αμοιβή ανά παραδιδόμενη ποσότητα. Καθώς τα επιφανειακά αποθέματα εξαντλήθηκαν προοδευτικά, ανοίχτηκαν υπόγειες στοές που έφταναν σε βάθος έως 250 μέτρα.
Οικονομική σημασία και κληρονομιά
Αξιοσημείωτο είναι ότι το 1898, τα έσοδα από την εμπορία της σμύριδας χρησιμοποιήθηκαν ως εγγύηση για τα δάνεια του ελληνικού κράτους. Κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, λόγω της στρατηγικής σημασίας του υλικού για τις πολεμικές βιομηχανίες, οι εργαζόμενοι στην εξόρυξη απαλλάσσονταν από τη στρατιωτική θητεία.
Ο εναέριος σιδηρόδρομος: Ένα μνημείο βιομηχανικής κληρονομιάς
Ο εναέριος σιδηρόδρομος που διασχίζει την ανατολική πλευρά του νησιού, συνδέοντας τα ορεινά μεταλλεία με το λιμάνι της Μουτσούνας, κατασκευάστηκε το 1925. Αυτό το πρωτοποριακό για την εποχή του έργο, ένα είδος τελεφερίκ, αποτελούνταν από πέντε σταθμούς φόρτωσης, 72 χαλύβδινους πυλώνες με ύψος έως 50 μέτρα, κεκλιμένα επίπεδα και εγκαταστάσεις μηχανοστασίων. Η διαδρομή μήκους 15 χιλιομέτρων επέτρεπε τη μεταφορά έως 15 τόνων σμύριδας ανά ώρα.
Το 1982, η λειτουργία του συστήματος διακόπηκε, αφήνοντας τα βαγονέτια μετέωρα κατά μήκος της διαδρομής, σαν παγωμένες χρονοκάψουλες μιας άλλης εποχής. Το 1989, ο εναέριος σιδηρόδρομος χαρακτηρίστηκε διατηρητέο μνημείο της σύγχρονης βιομηχανικής ιστορίας της Ελλάδας.
Παρά τον χαρακτηρισμό του, δεν έχουν πραγματοποιηθεί ουσιαστικές ενέργειες για τη διάσωση της κατασκευής. Οι πυλώνες φθείρονται σταδιακά και οι κάδοι μεταφοράς καταστρέφονται, θέτοντας σε κίνδυνο ένα σημαντικό κεφάλαιο της τοπικής ιστορίας. Η αποκατάσταση και αξιοποίησή του θα μπορούσε να συμβάλει στην ισορροπημένη τουριστική ανάπτυξη της ορεινής και ανατολικής Νάξου.
Διατηρητέα μνημεία αποτελούν επίσης οι γερανοί (“μπίγες”) στην προβλήτα της Μουτσούνας και τα διοικητικά κτίρια της περιοχής.
Μία από τις πιο γραφικές διαδρομές για τους επισκέπτες του ανατολικού τμήματος του νησιού καταλήγει στον ειδυλλιακό κόλπο της Μουτσούνας, όπου οι σιδηροτροχιές των βαγονέτων, οι εγκαταστάσεις εκφόρτωσης και το άγαλμα του σμυριδεργάτη στην αυλή του ζυγιστηρίου και του διοικητικού κτιρίου, μαρτυρούν τη βιομηχανική ιστορία της περιοχής.
