«Δροσιανή» δεν είναι επωνυμία της Παναγίας. Ο ναός οφείλει το όνομά του στο κτήμα Δροσιά στα όρια του οποίου αναγέρθηκε.
Ο ναός, αφιερωμένος στο Γενέσιο της Θεοτόκου (8 Σεπτεμβρίου), αποτελεί το μοναδικό κατάλοιπο του μοναστηριού Παναγίας της Δροσιανής, που χάρισε στο χωριό το όνομά του. Είναι πιθανό πως στην αρχή το μνημείο χτίστηκε σαν μαυσωλείο. Τόσο η τοιχοδομία όσο και οι αρχιτεκτονικές του μορφές δεν αφήνουν αμφιβολία ότι το κτίριο της Δροσιανής εντάσσεται στην παλαιοχριστιανική εποχή. Οι τοιχογραφίες του ναού χρονολογούνται από το α’ μισό του 7ου αιώνα.
«Προφανώς αποτελούν επαρχιακή έκφραση ρευμάτων προερχομένων από την Πόλη και καθώς στην Πρωτεύουσα λείπουν έργα ζωγραφικής αναγόμενα σ’ αυτή την εποχή η σημασία του διακόσμου της Δροσιανής είναι φανερή». Καταλαβαίνουμε την σημασία που έχει ο ναός, όχι μόνο ως μνημείο για τουριστική επίσκεψη, αλλά και ως ιστορική μαρτυρία για τη Νάξο της παλαιοχριστιανικής/πρωτοβυζαντινής εποχής.
Οπότε; Διήμερο εορταστικών εκδηλώσεων… Σάββατο 7 και Κυριακή 8 Σεπτεμβρίου όπως άλλωστε γίνεται όλα αυτά τα χρόνια θα πραγματοποιηθούν οι καθιερωμένες εορταστικές εκδηλώσεις για το “Γενέσιον της Υπεραγίας Θεοτόκου”
Τι περιλαμβάνει το πρόγραμμα;
# Σάββατο 7 Σεπτεμβρίου, 19:00: Μέγας Πανηγυρικός Εσπερινός μετά Λιτής, Αρτοκλασίας και θείου Κηρύγματος, κατά το Μοναστηριακό Τυπικό.
# Κυριακή 8 Σεπτεμβρίου, 07:30: Όρθρος και Πανηγυρική Θεία Λειτουργία.
Με βάση δε την σχετική πρόσκληση: Ο εορτασμός της Παναγίας εδώ στη Μονή, είναι ιδιαίτερος και συγκινητικός. Μας θυμίζει τη Θεοφύλαχτο Βασιλεύουσα, την πόλη της Παναγίας, την πόλη της Υπερμάχου Στρατηγού με τα Ιερά Αγιάσματα, τους θρύλους, τις εμφανίσεις και τα θαυμαστά γεγονότα. Προέκταση αυτής της θεοφύλαχτης πόλης, το μικρό Βυζάντιο, η Μονή, το χωριό της Παναγίας με την Κυρά μας την Παναγία τη Δροσιανή, προστάτιδα και έφορο, αυτού του ευλογημένου τόπου.
Η Παναγία η Δροσιανή είναι ένα ιστορικό Βυζαντινό μοναστήρι, στη βόρεια άκρη της κοιλάδας της Δρυμαλίας, είναι από τα αρχαιότερα των Βαλκανίων (4ος ή 6ος αιώνας).
Κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας το μοναστήρι και ο πέριξ αυτού χώρος αποτελούσε ιδιαίτερο τιμάριο του οίκου Μπελόνια.
Μετά την κατάληψη της Νάξου από τους Τούρκους ο τελευταίος Φράγκος Δούκας της Νάξου και Αιγαίου Πελάγους Ιωάννης Δ΄ Κρίσπης με έγγραφο που εξέδωσε το 1555 εκχώρησε το μοναστήρι στην ελληνική ορθόδοξη εκκλησία.
Από το Μοναστήρι αυτό το μεγαλύτερο μέρος του ήταν θαμμένο και μόλις τη δεκαετία του 70 έγιναν οι ανασκαφές από την αρχαιολογική υπηρεσία όπου και αποκαλύφθηκε πλήρως. Μέχρι τότε το μόνο μέρος που ήταν ορατό ήταν η κυρίως εκκλησία που ήταν και η πλέον πρόσφατη.
Η εκκλησία είναι στην ουσία ένα σύμπλεγμα από τέσσερις εκκλησίες. Είναι Βυζαντινού ρυθμού και όλοι οι χώροι του, εσωτερικά και εξωτερικά είναι σε σχήμα σταυρού.
Πολλοί οι θρύλοι για το πως κτίστηκε και το πως επελέγη η τοποθεσία.
Οι παλαιότεροι κάτοικοι του χωριού μεταφέρουν ότι αν και αρχικά είχε επιλεγεί άλλο μέρος για το κτίσιμο της εκκλησιάς η εικόνα της Παναγίας μεταφερόταν κάθε βράδυ στο συγκεκριμένο μέρος.
Η ονομασία «Δροσιανή» εικάζεται ότι προήλθε από το ότι οι κάτοικοι του χωριού σε μια πολύ μεγάλη περίοδο ανομβρίας απευθύνθηκαν στην Παναγία με λειτουργίες και τάματα για να την παρακαλέσουν να βρέξει έτσι ώστε να μην ξεραθούν τα δέντρα και οι μπαξέδες και να ζήσουν οι κάτοικοι που κατ’ εξοχήν είναι αγρότες.
