Η πρώτη περίοδος ερευνών στο Κάστρο Απαλίρου ως φρούριο
Η πρώτη μας σύντομη περίοδος εργασιών στην τοποθεσία πραγματοποιήθηκε τον Οκτώβριο του 2010 και ο αρχικός μας στόχος ήταν να τεκμηριώσουμε και να χαρτογραφήσουμε αυτό που τότε πιστεύαμε ότι ήταν οι κύριες δομές στην τοποθεσία, τις οχυρώσεις και την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου….Γνωρίζαμε από προηγούμενες επισκέψεις ότι υπήρχαν περισσότερες δομές που έπρεπε να τεκμηριωθούν, αλλά εμείς περιμέναμε ότι η μελέτη των οχυρώσεων θα ήταν τα πιο σημαντικά αποτελέσματα που θα μπορούσαμε να αποκτήσουμε από έναν τόπο σαν αυτόν.
Η ίδια η τοποθεσία έκανε προφανές ότι επρόκειτο κυρίως για φρούριο, που κατασκευάστηκε κατά τη διάρκεια μιας περιόδου ανασφάλεια. Η χαρτογράφηση και η τεκμηρίωση των υαλοπετασμάτων ήταν επομένως η πρώτη εργασία το μεγαλύτερο μήκος που περικλείεται από τους τοίχους είναι 320 μέτρα από βορρά προς νότο, ενώ το μεγαλύτερο πλάτος είναι 100 μ. ανατολικά προς δυτικά. Το χαμηλότερο σημείο της τοποθεσίας είναι 386 μ. και το υψηλότερο 435 μ., καθιστώντας την εσωτερική τοπογραφία του φρουρίου απόκρημνο και βραχώδες.
Οι άμυνες στο Κάστρο Απαλίρου αποτελούνται από ένα ενιαίο παραπέτασμα πάχους 2 μέτρων, που αποτελείται από χαλαρά μπάζα στερεωμένα μαζί με κονίαμα/τσιμέντο. Τα τείχη είναι σαφώς μια ενιαία κουρτίνα, αν και μερικές από τις στέρνες, καθώς και μερικά σπίτια, έχουν τακτοποιηθεί σε γραμμές πίσω από τις οχυρώσεις, κάνοντας σχεδόν μια δεύτερη γραμμή άμυνας σε μερικά μέρη.Εδώ υπάρχουν οκτώ πύργοι, ημικυκλικοί και ορθογώνιοι, και μόνο ένας με πύλη, που βλέπει ακριβώς δυτικά. Τα τείχη είναι κατασκευασμένα για να χρησιμοποιούν αποτελεσματικά τους βράχους.
Οι πύργοι είναι μικροί και πιθανότατα είχαν σκοπό να δημιουργήσουν πλατφόρμες από τις οποίες να πυροβολούν σε μια επίθεση που έγινε στο τοίχος. Υποθέτουμε ότι το ύψος των τοιχώνν πρέπει αρχικά να ήταν τέσσερα έως έξι μέτρα. Μεγάλο μέρος του υλικού έχει καταρρεύσει και μεγάλο μέρος έχει αφαιρεθεί, πιθανώς για την κατασκευή περιφράξεων, αναβαθμίδων και άλλων κατασκευών σε μεταγενέστερες περιόδους.
Υπάρχουν δύο ορατές φάσεις στις άμυνες ή, ίσως, θα ήταν καλύτερα να πούμε, μία φάση με μεταγενέστερη προσθήκη ή βελτίωση. Ο πιθανός πύργος/εξέδρα πυροβολικού στα βόρεια, που είναι το πιο ορατό από κάτω τμήμα του Κάστρου Απαλίρου, ήταν μεταγενέστερη προσθήκη.
Εκτός από τις άμυνες, συμπεριλάβαμε και νέα και πλήρη τεκμηρίωση και χαρτογράφηση της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου. Αυτή η μεγάλη και σημαντική εκκλησία έχει αρκετές οικοδομικές φάσεις και τουλάχιστον 5 παρεκκλήσια, εκτός από μια κατασκευή στα βορειοανατολικά του με ακόμα αβέβαιη λειτουργία.
Τα καλύτερα διατηρημένα κτίρια στο Κάστρο Απαλίρου στο Σαγκρί της Νάξου δεν είναι, ωστόσο, ούτε οι οχυρώσεις ούτε η εκκλησία, αλλά μια σειρά από μεγάλες στέρνες, ιδιαίτερα στο βόρειο μισό της πόλης. Το 2010-11 χαρτογραφήσαμε και τεκμηριώσαμε αυτές τις ζωτικές δομές για την πόλη. Βρίσκονται στην κορυφή ενός λόφου, ο μόνος τρόπος συλλογής νερού θα ήταν η συλλογή της βροχής κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Οι επιβλητικές στέρνες στο βόρειο μισό της πόλης είναι αυτόνομες και φαίνεται να έχουν κοινόχρηστη παροχή νερού, καθώς δεν υπάρχουν κτίρια συνδεδεμένα με αυτά. Συνδέονταν προφανώς και με ένα σύστημα λεκάνης απορροής που εξασφάλιζε επαρκή ποσότητα νερού κατά τη διάρκεια του έτους, στο οποίο θα επανέλθουμε παρακάτω.
Στο τέλος της πρώτης περιόδου ερευνών μας, τον Οκτώβριο-Νοέμβριο του 2010, είχαμε καταφέρει να καλύψουμε αρκετά από αυτά που στοχεύαμε. Ο χάρτης που μπορέσαμε να δημιουργήσουμε στο τέλος της εργασίας ήταν η πρώτη ακριβής τεκμηρίωση έγινε ποτέ στο Κάστρο Απαλίρου και μας έδωσε επίσης μια κατεύθυνση να ακολουθήσουμε τα επόμενα χρόνια.
Η δεύτερη σεζόν: τα σπίτια
Όταν επιστρέψαμε στη Νάξο το 2011, είχαμε μια μακρά λίστα περιοχών και μετρήσεων για έλεγχο και ενημέρωση, αλλά είχαμε επίσης προγραμματίσει να στρέψουμε την προσοχή μας προς το κεντρικό του Κάστρου, όπου είχαμε δει ότι υπήρχαν μια σειρά από κατασκευές, πολλές από αυτά διατηρήθηκαν σχετικά καλά, που φαινόταν να ανήκουν σε σπίτια. Πολλές από αυτές τις δομές βρίσκονταν κοντά στη μία και μοναδική πύλη στα τείχη.
Αυτά τα σπίτια ήταν προφανώς καλοφτιαγμένα, με καλό κονίαμα, αφού μερικοί από τους τοίχους στέκονται ακόμη σχεδόν 3 μέτρα ύψος, τόσο για τη θέση τους, όντας τα πρώτα σπίτια που θα έβλεπε ένας επισκέπτης στην πόλη, όσο και για τα απλά το γεγονός ότι ήταν μεγαλύτερα και καλύτερα κατασκευασμένα από τις περισσότερες κατασκευές στο Κάστρο.
Καταφέραμε να τεκμηριώσουμε τα πιο σημαντικά από αυτά το 2011, στο τέλος αυτής της χρονιάς ο χάρτης μας είχε κατά συνέπεια συμπληρωθεί με περισσότερα οικιακά κτίρια εκτός από οχυρώσεις, η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου και οι μεγάλες στέρνες, το φρούριο είχε αρχίσει να μοιάζει περισσότερο με πόλη.
Εργασία 2012-13: Το Κάστρο Απαλίρου ζωντανεύει ως πόλη
Παρόλο που είχαμε ξεκινήσει την τεκμηρίωση ορισμένων από τα σπίτια το 2011, δεν είχαμε μπόρεσε να καταλάβει καλά τη σχέση μεταξύ των σπιτιών, αυτό έγινε κυρίως λόγω των οικοδομικών συντριμμιών που εξακολουθούν να καλύπτουν μεγάλο μέρος των κτιρίων. Είναι απλά δύσκολο να δεις διαφορά ανάμεσα στο πού τελειώνει ένας τοίχος και πού έχει καλυφθεί από την κατάρρευση το κτίριο, για να κατανοήσουμε αυτές τις δομές, είδαμε ότι έπρεπε να εκπαιδεύσουμε τα μάτια μας να κατανοήσουν τη σχέση μεταξύ των διαφορετικών τοίχων και να προσπαθήσει να καταλάβει πώς τα σπίτια που επικοινωνούν με δρόμους και σκάλες.
Κατά τη διάρκεια της 3ης σεζόν της δουλειάς μας στο Κάστρο Απαλίρου, είχαμε κάτι σαν ανακάλυψη κατανόηση του αστικού τοπίου του Κάστρου. Το κεντρικό τμήμα της πόλης δεν ήταν απλώς ένας μπερδεμένος σωρός ερειπίων και εξαρθρωμένοι τοίχοι, υπήρχε πράγματι ένα σύστημα και αυτό το σύστημα συνίστατο σε περιέλιξη δρόμους, βεράντες με σπίτια και σκάλες που συνέδεαν τα διάφορα επίπεδα του απότομου Κάστρου.
Αυτές οι βεράντες και οι σκάλες αποτελούσαν επίσης μια άλλη λειτουργία. Διαπιστώσαμε ότι πολλές από τις σκάλες είναι επενδεδυμένες με κανάλια, αυτά ήταν χρησιμοποιούταν προφανώς για τη συλλογή νερού κατά μήκος των δημόσιων σκαλοπατιών και των δρόμων και άδειαζαν σε μεγαλύτερα κανάλια που τρέχουν προς τις μεγάλες στέρνες στο βόρειο τμήμα της πόλης.
Αυτό το εκπληκτικό χαρακτηριστικό είναι στην πραγματικότητα μια καλή ένδειξη ότι το Κάστρο Απαλίρου ήταν μια καλά προγραμματισμένη αστική ίδρυση από την αρχή. Πολλά από τα σπίτια είχαν ιδιωτική στέρνα στο κελάρι, που στράγγιζε το νερό από την οροφή κάθε ιδιωτικής κατοικίας, αλλά οι δρόμοι και τα κλιμακοστάσια πρέπει να ήταν δημόσιο κτήμα και να χρησιμοποιούνταν για την κοινόχρηστη ύδρευση.
Είμαστε ακόμη μόνο στην αρχή της έρευνας για τα σπίτια του Κάστρου Απαλίρου. Πρέπει να καθαριστούν μερικά από αυτά τα κτιριακά συντρίμμια για να φανεί πώς ήταν η εσωτερική οργάνωση. Αυτό για το οποίο είμαστε σίγουροι είναι ότι μερικά από αυτά πρέπει να ήταν τουλάχιστον τριώροφα και από κάτω αυτό πρέπει να παρουσίαζε στον επισκέπτη του Κάστρου εντυπωσιακό θέαμα πυκνού αστικού οικισμού.
Έχουμε μέχρι στιγμής τεκμηριώσει περίπου 70 σπίτια, αλλά γνωρίζουμε ότι υπάρχουν πολλά περισσότερα. Μέχρι στιγμής, έχουμε χαρτογραφήσει μόνο και τεκμηρίωσε τους τοίχους που είναι σαφώς μέρος μιας οικοδομής και μια δίκαιη εικασία θα μπορούσε είναι ότι ο αριθμός θα διπλασιαστεί τουλάχιστον τα επόμενα χρόνια περαιτέρω έρευνας. Ο αριθμός των σπιτιών είναι ενδιαφέρον, γιατί μπορεί να μας πει κάτι για το μέγεθος του πληθυσμού. 150-200 σπίτια θα μπορούσαν, πολύ υποθετικά, να δείχνουν πληθυσμό 2-3000 ατόμων. Αρκετά σημαντική πόλη της Πρώιμης Βυζαντινής περιόδου. αυτό βασίζεται μόνο στην καταμέτρηση κατοικιών μέσα οι οχυρώσεις.
Αλλά έχουμε παρατηρήσει ότι υπάρχουν υπολείμματα περισσότερων σπιτιών έξω από τις οχυρώσεις, πιο κάτω στη δυτική πλαγιά κάτω από το Κάστρο απάλιρου. Το 2015, καλέσαμε τους Βρετανούς συναδέλφους μας James Crow (πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου) και Sam Turner (πανεπιστήμιο του Newcastle) 8 στο έργο μας και ξεκίνησαν την τεκμηρίωση από αυτό που φαίνεται να ήταν ένα χωριό στους πρόποδες του βουνού κάτω από το Κάστρο Απαλίρου. Αν και αυτή η έρευνα βρίσκεται ακόμα στην αρχή της, αρχίζουμε να παίρνουμε μια γεύση από το πυκνοκατοικημένο τοπίο στη βυζαντινή περίοδο.
Απόσπασμα από τη δημοσίευση των νορβηγών αρχαιολόγων DaviD Hill, Håkon RolanD, knut ØDegåRD με τίτλο Kastro apalirou: the Byzantine Capital of Naxos? στα ΠΡΑΚΤΙΚΑ του Ε ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ Η ΝΑΞΟΣ ΔΙΑ ΜΕΣΩ ΤΩΝ ΑΙΩΝΩΝ/ Απεράθου 2013.
# Το κάστρο του Απαλίρου βρίσκεται στη κεντρική Νάξο, κτισμένο στην κορυφή ενός λόφου, στην αγροτική περιοχή ανάμεσα στο Σαγκρί και στην Αγιασσό. Υπήρξε η καρδιά της Βυζαντινής Νάξου μέχρι τον 13ο αιώνα που ήρθαν οι Ενετοί. Πήρε το όνομά του από τις απαλιριές, ένα είδος θάμνου που φυτρώνει στο κάστρο.
Πηγή: ΟΡΕΙΝΟΣ ΑΞΩΤΗΣ – Photo Credit Μανώλης Λυκουρόπουλος
