Είναι το σήμα κατατεθέν της Νάξου – Η μεγαλοπρεπής είσοδος σε έναν ναό που άλλοι θεωρούν ότι ήταν του Απόλλωνα και άλλοι του Διονύσου, καταφύγιο της Αριάδνης μετά την εγκατάλειψή της από τον Θησέα – Αυτό το κόσμημα των Κυκλάδων βεβήλωσε ο αδαής τουρίστας προκαλώντας θύελλα αντιδράσεων
Εχει στολίσει καρτ ποστάλ και αξεπέραστους πίνακες, έχει εμπνεύσει κορυφαίους συνθέτες και έχει πρωταγωνιστήσει σε ιστορίες συνδεδεμένες με αρχαιοελληνικούς μύθους που στόλιζαν από τους τοίχους της Πομπηίας μέχρι βασιλικά παλάτια.
Ο λόγος για τη λεγόμενη Πορτάρα της Νάξου, που θρυλείται, σύμφωνα με κάποιες εκδοχές, ότι ήταν ο Ναός του Διονύσου και το καταφύγιο της Αριάδνης μετά την εγκατάλειψή της από τον Θησέα.
Η θρασύτατη αυτή κίνηση προκάλεσε όχι μόνο την αγανάκτηση του κόσμου αλλά και την άμεση αντίδραση του υπουργείου Πολιτισμού και της Εφορείας Κυκλάδων, που έσπευσαν να περιφράξουν τον χώρο μέχρι να ληφθούν επιπλέον μέτρα – κίνηση που ωστόσο βρήκε αντίθετο τον δήμαρχο του νησιού. Ακολούθησαν συλλήψεις, ύστερα από παρέμβαση του εισαγγελέα, των ίδιων των αρχαιολόγων για τις εργασίες στο χώρο!
Ακολούθησε σχετική ανακοίνωση του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων που συμφωνούσε με τη σχετική απόφαση – ίσως ήταν από τις λίγες φορές που μια απόφαση έβρισκε σύμφωνους το αρμόδιο υπουργείο Πολιτισμού, την επιστημονική κοινότητα αλλά και τους συνδικαλιστικούς φορείς.
Η σημασία της Πορτάρας
Η μεγάλη, εικαζόμενη είσοδος σε έναν ναό που ανήκε στον Διόνυσο ή στον Απόλλωνα και έμελλε να γίνει το πιο λαμπρό κόσμημα στην καρδιά του Αιγαίου είναι το πρώτο πράγμα που αντικρίζουν από μακριά οι ναυτικοί και οι επισκέπτες του νησιού.
Τεράστια και επιβλητική, η Πορτάρα δεν μπορεί παρά να κεντρίζει τη φαντασία για το λαμπρό παρελθόν ενός νησιού που ήταν σημείο αναφοράς για την αρχαιότητα λόγω του πλούτου του, του μεγέθους και της σημασίας του.
Αμέτρητοι είναι οι μύθοι που συνδέονται με την ιστορία της Πορτάρας, την οποία κάποιοι αποδίδουν στον Απόλλωνα και άλλοι συνδέουν με τον κατεξοχήν προστάτη του νησιού, τον Διόνυσο, που βρήκε εκεί την αγαπημένη του Αριάδνη, την οποία είχε εγκαταλείψει ο Θησέας κατά την επιστροφή του από την Κνωσό.
Μια σειρά από ιστορίες που διαπέρασαν τους αιώνες και έφτασαν μέχρι την άκρη της Ευρώπης τρέφοντας ρομαντικές δοξασίες και αμέτρητα όνειρα μαρτυρά τη σπουδαιότητα του μύθου του έρωτα της Αριάδνης με τον Διόνυσο, ο οποίος έμελλε να νυμφευτεί τη θλιμμένη του πριγκίπισσα σε αυτή την άκρη της Νάξου, τα Παλάτια, όπως λέγεται η νησίδα πάνω στην οποία δεσπόζει η πύλη του ναού.
Απειρες είναι οι απεικονίσεις, από τους τοίχους της Πομπηίας μέχρι τη ζωγραφική των προραφαηλιτών που αποδεικνύουν τη μεγάλη απήχηση που είχαν ο αρχαίος μύθος και ο έρωτας ανάμεσα στον Διόνυσο και την Αριάδνη.
Αξεπέραστος είναι, ως εκ τούτου, ο πίνακας του Τιτσιάνο «Ο Βάκχος και η Αριάδνη στη Νάξο», όπως και η όπερα του Ρίχαρντ Στράους με τίτλο «Η Αριάδνη στη Νάξο», σε λιμπρέτο του Ούγκο φον Χόφμανσταλ, για τη μελαγχολική Αριάδνη και τις τρεις νύμφες Ναϊάδα, Δρυάδα και Ηχώ που ανακοινώνουν την άφιξη του Διονύσου στο νησί. Αλλες πάλι εκδοχές του μύθου θέλουν τον θεό του νησιού και του κρασιού να εμφανίζεται στον ύπνο του Θησέα και να τον πείθει να εγκαταλείψει την ερωμένη του Αριάδνη, με την οποία ήταν ανέκαθεν ερωτευμένος.
Δεν είναι, όμως, μόνο οι πίνακες, τα μουσικά έργα και οι τοιχογραφίες που πιστοποιούν τη δύναμη του μύθου: αρκεί να στρέψει κανείς το βλέμμα στον ουρανό για να δει τον αστερισμό Corona Borealis, που ουσιαστικά ταυτίζεται με το στεφάνι με το οποίο νυμφεύτηκε ο θεός Διόνυσος την αγαπημένη του Αριάδνη.
Ακόμα και οι ντόπιοι μιλούσαν περήφανοι γι’ αυτούς τους μύθους ενώ άλλοι πίστευαν ότι οι ψυχές που χάθηκαν γύρω από τη νησίδα Παλάτια σχετίζονταν με την αιώνια θλίψη της εγκαταλειμμένης και εγκλωβισμένης στο νησί κόρης του Μίνωα.
Οπως η πικραμένη και εγκλωβισμένη πριγκίπισσα, έτσι και οι άνθρωποι που χάθηκαν εδώ, είτε επρόκειτο για κολυμβητές που δεν κατάφεραν να τα βγάλουν πέρα με τα άγρια νερά που χτυπάνε το βόρειο μέρος της λεγόμενης Γρόττας -σε αντίθεση με το νότιο που είναι σχεδόν πάντα ήρεμο- είτε για κάποιους που αποφάσισαν να βάλουν τέρμα στη ζωή τους στο πιο ιερό μέρος του νησιού, στοιχειώνουν την περιοχή, που εξακολουθεί να έχει μια παράξενη ενέργεια.
Τα μυστήρια που συνδέονταν με την Πορτάρα και σε συνδυασμό με το ανεξερεύνητο υπέδαφος και το απομονωμένο μέρος που εξακολουθούν να παραμένουν τα Παλάτια δεν μπορούσαν παρά να αφήσουν τη φαντασία αχαλίνωτη.
Ευλογημένο ή καταραμένο, θεμέλιο του ναξιακού πολιτισμού ή απλώς μοναδική τουριστική ατραξιόν, όπως και να ’χει, το πρώτο που έρχεται συνειρμικά στον νου όταν γίνεται κουβέντα για τη Νάξο είναι η Πορτάρα. Αλλά δεν είναι μόνο η αλλόκοτη ενέργεια του μέρους που έχει δημιουργήσει αμέτρητους θρύλους, κυρίως είναι η εντυπωσιακή θέση της Πορτάρας καθώς από τη μια πλευρά αγναντεύει το Αιγαίο και από την άλλη την πρωτεύουσα.
Ολοι όσοι αντλούμε καταγωγή από το νησί θυμόμαστε πάντα τα καλοκαίρια να παίζουμε τρέχοντας ανάμεσα στα μάρμαρα ή ποζάροντας στη βάση της επιβλητικής πύλης για την κλασική αναμνηστική φωτογραφία. Ακόμα και σήμερα, ένα από τα πιο όμορφα ηλιοβασιλέματα στο Αιγαίο καταγράφεται στην εντυπωσιακή αυτή άκρη της πρωτεύουσας της Νάξου υπό τους ήχους των κυμάτων και των γλάρων.
Οι θεωρίες για τον ημιτελή Ναό του Απόλλωνα
Παρότι κανείς δεν έχει εξακριβώσει μέχρι σήμερα την αλήθεια γύρω από το μνημείο που στέκεται αγέρωχο στην είσοδο του νησιού, άμεσα συνυφασμένο με την Ιστορία και τη σημασία του, πολλές είναι οι ενδείξεις για τη σπουδαιότερη αυτή μνημειακή κατασκευή και τα κατάλοιπα που δεν επιτρέπεται σε κανέναν αυθάδη επισκέπτη όχι μόνο να τα παραμελεί, αλλά και να απειλεί να τα καταστρέψει.
Οσο για το νησάκι Παλάτια, κατά τη μυκηναϊκή περίοδο, το 1300 π.Χ., ήταν μια ενιαία τοποθεσία, κάτι που αποκάλυψαν τα σχετικά αρχαιολογικά ευρήματα στις ανασκαφές που έγιναν στη Γρόττα. Αυτά βοήθησαν να αναχθούν περισσότερα πολύτιμα συμπεράσματα για τη σπουδαιότητα του νησιού και τον σχετικό του πλούτο.
Οσον αφορά τον ναό και την ταυτότητά του, επικρατέστερες είναι οι θεωρίες ότι ξεκίνησε να κατασκευάζεται τον 6ο αιώνα, γύρω στο 530 π.Χ. Το πιο πιθανό είναι ο τότε τύραννος της περιοχής Λύγδαμις να θέλησε να κατασκευάσει έναν ναό που θα ανταγωνιζόταν τους δύο εμβληματικούς ναούς της αρχαιότητας, τον Ναό του Ολυμπίου Διός στην Αθήνα και της Ηρας στη Σάμο.
Ο τύραννος της Νάξου Λύγδαμις άρχισε να κατασκευάζει γύρω στο 530 π.Χ. τον ναό, ο οποίος ήθελε να ανταγωνίζεται τον Ναό του Ολυμπίου Διός στην Αθήνα και της Ηρας στη Σάμο. Τα σχέδια της ανέγερσής του όμως σταμάτησαν, προφανώς, λόγω της ήττας του τυράννου από τους Λακεδαιμονίους
Αρκεί μια ματιά στον Ναό του Απόλλωνα στη Δήλο, τον οποίο κατασκεύασαν προς τιμήν του Απόλλωνα, για να δει κανείς γιατί οι Νάξιοι απέκτησαν αυτή τη φήμη: δεν αποτελεί τυχαία έναν από τους πρώτους περίστυλους ναούς -δηλαδή με κίονες που περιβάλλουν όλο τον ναό- που μαρτυρά τη μεγάλη σημασία που διαδραμάτισε το νησί για τον αρχαίο πολιτισμό των Κυκλάδων.
Αντίστοιχη εντύπωση προκαλούν και οι κούροι της Δήλου, από τους πρώτους και τους πιο επιβλητικούς που κατασκευάστηκαν στη Νάξο και εστάλησαν εκεί προς τιμήν του Απόλλωνα, με ύψος σχεδόν 10 μέτρων, ως περίτρανη ένδειξη της ευημερίας και του προοδευτικού πνεύματος του νησιού.
Οι Νάξιοι ήταν επίσης οι πρώτοι που χρησιμοποίησαν το ιωνικό κιονόκρανο σε μνημείο, κάτι που βλέπουμε και πάλι στον εντυπωσιακό ναό στον οποίο έμελλε να ανήκει η Πορτάρα, αφού γι’ αυτόν είχε επίσης προβλεφθεί ιωνικός διάκοσμος πάνω στον οποίο θα στηρίζονταν ο θριγκός, το επιστύλιο, η ζωφόρος, το γείσο και η σίμη.
Ολα αυτά βέβαια αποτελούν σενάρια και εικασίες, ωστόσο άκρως μελετημένα από τους αρχαιολόγους που εικάζουν ότι το εντυπωσιακό μέγεθος της Πορτάρας δεν μπορεί να είναι τυχαίο και προφανώς προοριζόταν για έναν εξίσου εντυπωσιακό ναό.
Από τα θεμέλιά του καταλαβαίνει κανείς ότι ο στόχος του ήταν να ξεπεράσει τους υπόλοιπους ή τουλάχιστον να τους ανταγωνιστεί, αφού οι διαστάσεις του αντιστοιχούν σε μέγεθος με τον εντυπωσιακό Ναό του Διός στην Ολυμπία, ενώ προφανώς επρόκειτο για έναν δίπτερο ναό, όπως άλλοι αντίστοιχοι εντυπωσιακοί ναοί του Ανατολικού Αιγαίου και της Ιωνίας.
Μιμείται το Ερεχθείο
Ακόμα και όσοι λένε ότι η περίμετρος δεν είναι παρά η μισή από τον Ναό του Πολυκράτη στη Σάμο, όλα δείχνουν ότι ο Ναός του Απόλλωνα θα μπορούσε να εγκιβωτίσει τον Ναό των Ναξίων στη Δήλο αλλά και των Υρίων, όπως είναι ο άλλος γνωστός ναός στη Νάξο, επί δύο.
Κανείς, όμως, ποτέ δεν θα το μάθει με ασφάλεια. αφού τα σχέδια της ανέγερσής του σταμάτησαν απότομα, προφανώς, λόγω της ήττας του τυράννου από τους Λακεδαιμονίους, οι οποίοι κατέλαβαν το νησί.
Φαίνεται, όμως, ότι πρόκειται για ένα κτίσμα που συνάδει με την τότε αρχιτεκτονική των ιερών στις Κυκλάδες και έμελλε να αποτελέσει, έστω και έτσι ημιτελές, σημείο αναφοράς. Δεν είναι, επίσης, τυχαίο ότι τη συγκεκριμένη δομή της πύλης τη βλέπουμε σε διάφορα κτίσματα, ενώ στα κλασικά χρόνια τη μιμείται η βόρεια είσοδος του Ερεχθείου.
Ανάλογες διαστάσεις πύλης βρίσκουμε και στον ναό που ήθελε να κατασκευάσει ο Λύγδαμις στην Πάρο, με ίδιες εσωτερικές διαστάσεις αλλά με έναν πολύ πιο στενό και ρηχό περίθυρο, εξ ου και λιγότερο εντυπωσιακό. Το έργο προφανώς δεν κατάφερε να περατωθεί λόγω της ανατροπής του τυράννου, αν και η μερική καταστροφή της Νάξου σημειώνεται κατά το 490 π.Χ. από τους Πέρσες ως μέρος αντιποίνων για τη συμμετοχή του νησιού στη Ναυμαχία της Σαλαμίνας με τέσσερεις τριήρεις στο πλευρό των Ελλήνων ύστερα από πρωτοβουλία του Νάξιου τιηράρχη Δημόκριτου.
Ακολούθησαν η αναγκαστική ένταξη του νησιού στην Αθηναϊκή Συμμαχία και η σταδιακή καταστροφή από διάφορους πειρατές. Στα μέσα του 7ου αιώνα Σαρακηνοί πειρατές σπέρνουν τον τρόμο στη Νάξο και σε όλη την Αιγαίο και έπρεπε να έρθει ο Νικηφόρος Φωκάς για να μπορέσει να σημειωθεί κάποια πρόοδος – μόνο που η Ενετοκρατία έκρυβε τους δικούς της σοβαρούς κινδύνους για τις αρχαιότητες.
Πολλά από τα μάρμαρα του αρχαιολογικού χώρου της Πορτάρας θα χρησιμοποιηθούν για την κατασκευή του ενετικού Κάστρου της Χώρας, με την πύλη να διασώζεται επειδή το βάρος και το μέγεθος ήταν αποτρεπτικά για να χρησιμοποιηθεί σε άλλες κατασκευές.
Ωστόσο, ακόμα και σήμερα αρκεί μια βόλτα στα γραφικά σοκάκια του Κάστρου για να δει κανείς πολλές μαρμάρινες πλάκες -που είναι προφανές ότι προέρχονται από τον αρχαιολογικό χώρο της Πορτάρας- να προεξέχουν αποδεικνύοντας την τεράστια καταστροφή που έγινε στον ναό. Μέχρι που κατέφτασαν οι νεο-βάρβαροι με τη μορφή του σύγχρονου τουρίστα για να απειλήσουν ό,τι μπορεί να είχαν διαφυλάξει οι επιστήμονες και οι ντόπιοι.
Η ελεύθερη είσοδος για το κοινό στον αρχαιολογικό χώρο της Πορτάρας είχε προκαλέσει διάφορους κινδύνους στο παρελθόν, καθώς είχαν παρατηρηθεί απόπειρες απόσπασης μαρμάρων και χάραξής τους αλλά υπήρξε σχετική μέριμνα με σκοπό την αποτροπή τέτοιων φαινομένων.
Για κάποια χρόνια κάποιοι θεώρησαν καλύτερο να απαγορευτεί η πρόσβαση στον χώρο, αλλά κάτι τέτοιο δεν θα μπορούσε να γίνει δεκτό από τους ντόπιους που θεωρούσαν το σημείο άμεσα συνυφασμένο με την ιστορία του νησιού και μέρος της καθημερινότητάς τους.
Ηταν, άλλωστε, οι ίδιοι οι ντόπιοι που φρόντιζαν να μην τολμήσει κανείς να αλλοιώσει ή να αφαιρέσει κάτι από τα Παλάτια. Ωστόσο η αύξηση της επισκεψιμότητας καθώς και η αδυναμία πλήρους κάλυψης του χώρου με διαρκή φύλαξη οδήγησε σε φαινόμενα όπως αυτό της πρόσφατης selfie του αχαρακτήριστου τουρίστα, ο οποίος σήκωσε ένα κομμάτι αρχαίου μαρμάρου προκαλώντας την οργή του Διαδικτύου.
Απαραίτητη η περίφραξη
Οι αντιδράσεις και η συγκεκριμένη κίνηση είχαν ως αποτέλεσμα να ληφθεί η απόφαση από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, σε συνεννόηση με το υπουργείο, για την προσωρινή έστω περίφραξη του χώρου. Η κίνηση αυτή βρήκε σύμφωνο και τον Σύλλογο Ελλήνων Αρχαιολόγων που θεωρεί, ωστόσο, ότι πρέπει «να προχωρήσει άμεσα η μελέτη για την οριστική λύση που θα διασφαλίζει την απρόσκοπτη θέαση του μνημείου-τοπόσημου, την πρόσβαση του κοινού στον χώρο και την προστασία των αρχαιοτήτων», όπως τονίζεται χαρακτηριστικά στην ανακοίνωσή του.
Ταυτόχρονα οι αρχαιολόγοι είναι αντίθετοι με τον δήμαρχο της Νάξου Δημήτρη Λιανό, ο οποίος διαφώνησε με την απόφαση της υπηρεσίας να πραγματοποιήσει σχετικές εργασίες στον αρχαιολογικό χώρο. Το υπουργείο Πολιτισμού επιπλέον υποστήριξε ότι «η εργοταξιακή περίφραξη ελαφρού τύπου για την άμεση προστασία του μνημείου» ήταν παραπάνω από απαραίτητη.
Επίσης, το υπουργείο γνωστοποίησε ότι «μετά την καταγραφή συμβάντος επισκέπτη να σηκώνει λίθο μέσα στον ελεύθερα προσβάσιμο και μη οργανωμένο αρχαιολογικό χώρο της νησίδας Παλάτια/Βάκχος της Νάξου, η Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων κατάθεσε μηνυτήρια αναφορά κατά αγνώστου για ανάρμοστη ενέργεια και έλαβε επιπλέον μέτρα ασφαλείας στον χώρο» διαβεβαιώνοντας ότι «η επιλογή τοποθέτησης ελαφρού τύπου περίφραξης αντί βαρέων και έντονα παρεμβατικών εγκαταστάσεων στη θέση αυτή είναι μέτρο προσωρινού χαρακτήρα και θα απομακρυνθεί αμέσως μόλις εφαρμοστεί η μόνιμη διαμόρφωση του αρχαιολογικού χώρου, για την οποία ετοιμάζεται ήδη σχετική πρόταση από την Υπηρεσία».
Πληροφορίες από: https://www.protothema.gr
