Σύρος: Αναβιώνει η βιομηχανική κληρονομιά της “Αρχόντισσας των Κυκλάδων”

“Το πουλάω, το θες;” Ο Έντουαρντ Ντέι ήταν πάντα λακωνικός στις μέχρι τώρα επικοινωνίες τους, αλλά αυτό ήταν κάτι που ο Μιχάλης Σταυρόπουλος δεν περίμενε να διαβάσει στα emails του. Ο Βρετανός κάτοικος της νήσου Wight, απέναντι από το Πόρτσμουθ της νότιας Αγγλίας, και κάτοχος ενός ηλεκτρικού Enfield 8000, ρωτούσε τον Έλληνα δημοσιογράφο αυτοκινήτου αν ήθελε να το αγοράσει.

Δύο χρόνια νωρίτερα, το 2011, ο Σταυρόπουλος είχε βρεθεί στο Νεώριο για τη φωτογράφιση του ηλεκτρικού οχήματος που κάποτε παραγόταν στη Σύρο – αυτή η πληροφορία ήταν και η μόνη που γνώριζε, καθώς όλες οι άλλες πτυχές της υπόθεσης του ήταν ασαφείς. Κατά τη διάρκεια της φωτογράφισης, συγκεντρώνονται γύρω από το σετ εργαζόμενοι στο Νεώριο. Αρκετοί από αυτούς είχαν δουλέψει στην παραγωγή του πρώτου ηλεκτρικού αυτοκινήτου μαζικής παραγωγής τη δεκαετία του 1970 και είχαν πολλά να θυμηθούν και να διηγηθούν.

Η ιστορία είναι ομολογουμένως συναρπαστική και ο Μιχάλης Σταυρόπουλος σκέπτεται ότι αξίζει να ειπωθεί με ήχο και εικόνα, μέσω κινηματογραφικής γλώσσας. Με την έρευνα να διαρκεί πάνω από δύο χρόνια, λόγω της δυσκολίας εντοπισμού και διασταύρωσης των λιγοστών και αποσπασματικών πληροφοριών, επισκέπτεται τη νήσο Wight, τόπο αρχικής παραγωγής του αυτοκινήτου, όπου γνωρίζει κατόχους του και διατηρεί επικοινωνία μαζί τους, προκειμένου να οργανώσει ένα δεύτερο ταξίδι για τη λήψη πλάνων. Η πρόθεση του Βρετανού Έντουαρντ Ντέι να πουλήσει το αυτοκίνητό του θα δώσει στο ντοκιμαντέρ νέα τροπή αλλά και θα αναβιώσει το ενδιαφέρον για το ιστορικό όχημα στον τόπο όπου παρήχθη, την Ερμούπολη.

Το πρώτο ηλεκτρικό αυτοκίνητο ήταν Συριανό

Το 1969, οι Γιάννης και Αλέξανδρος Γουλανδρής αγοράζουν το Νεώριο της Σύρου. Λίγο αργότερα, ο Γιάννης Γουλανδρής αποκτά και την Enfield Automotive, που με έδρα τη νήσο Wight σχεδιάζει το πρώτο ηλεκτρικό αυτοκίνητο μαζικής παραγωγής. Εν μέσω πετρελαϊκής κρίσης, το 1973, ο Γουλανδρής αποφασίζει να μεταφέρει τη γραμμή στη Σύρο. Το εργοστάσιο στελεχώνεται με ντόπιους τεχνίτες, κυρίως καραβομαραγκούς και μηχανικούς από τα ναυπηγεία, ενώ διευθυντής παραγωγής είναι ο Βρετανός Τζον Ακρόιντ. Οι περισσότερες δουλειές γίνονται με το χέρι και καθένα από τα 123 οχήματα που κατασκευάζονται είναι μοναδικό.

Σήμερα, το Enfield 8000 έχει μετατραπεί σε θρύλο για τους ανθρώπους που συλλέγουν αυτοκίνητα. Η τόσο μικρή παραγωγή και η καινοτόμα για την εποχή του σχεδίαση οδήγησε μάλιστα το 2019 στη σύσταση συλλόγου στη Βρετανία, ο οποίος προσπαθεί να εντοπίσει όλα τα οχήματα.

Διαθέσιμα σε πορτοκαλί, κόκκινο, λευκό και κίτρινο χρώμα, τα μικρά δεξιοτίμονα αυτοκινητάκια λειτουργούν με μπαταρίες, διαθέτουν πλαίσια από ελαφρύ αλουμίνιο, αναπτύσσουν τελική ταχύτητα περίπου 77 χλμ. την ώρα και έχουν αυτονομία 90 χλμ. Σχεδόν όλα διοχετεύονται στο Ηνωμένο Βασίλειο, όπου η Enfield Automotive έχει υπογράψει συμβόλαιο με το κρατικό συμβούλιο ηλεκτρισμού. Μετά από τρία χρόνια, τον Μάιο του 1976, η παραγωγή σταματά και το εργοστάσιο κλείνει. Στους πιθανούς λόγους συγκαταλέγονται η ακριβή για την εποχή τιμή πώλησης του ηλεκτρικού αυτοκινήτου (2.600 στερλίνες), οι δυσκολίες παραγωγής σε ένα μικρό κυκλαδονήσι, όπου όλα τα ανταλλακτικά έπρεπε να εισάγονται, αλλά και ο «πόλεμος» από τις πετρελαϊκές εταιρείες, που δεν ήθελαν τα ηλεκτρικά αυτοκίνητα.

Αναβιώνοντας το ενδιαφέρον

Το εγχειρίδιο οδηγού, η αυθεντική φωτογραφία από το φυλλάδιο προώθησης του Enfield.

Σήμερα, το Enfield 8000 έχει μετατραπεί σε θρύλο για τους ανθρώπους που συλλέγουν αυτοκίνητα. Η τόσο μικρή παραγωγή και η καινοτόμα για την εποχή του σχεδίαση οδήγησε μάλιστα το 2019 στη σύσταση συλλόγου στη Βρετανία, ο οποίος προσπαθεί να εντοπίσει όλα τα οχήματα. Τα περισσότερα βρίσκονται στο Ηνωμένο Βασίλειο, αλλά έχουν καταγραφεί ακόμα και στην Αυστραλία ή στη Σαουδική Αραβία. Το Enfield που θέλησε να πουλήσει ο Έντουαρντ Ντέι ήταν το πρώτο που επαναπατρίστηκε στη Σύρο το 2013.

Μετά το email που έλαβε, ο Μιχάλης Σταυρόπουλος ήρθε σε επαφή με τον Σύλλογο Φίλων Τεχνικού Πολιτισμού Ερμούπολης και με τον Σύλλογο Ιστορικών Οχημάτων Σύρου «Syros Enfield». Με δωρεά της οικογένειας Γουλανδρή, το πορτοκαλί Enfield 8000 βγήκε από το πλοίο της γραμμής ένα βροχερό κυριακάτικο πρωινό του 2013. «Ήταν πολύ συγκινητική η στιγμή που το αυτοκίνητο κυκλοφόρησε ξανά στους δρόμους της Ερμούπολης», λέει ο Αλέξης Μαραντζίδης, που είχε την επίβλεψη της μεταφοράς του. Εκτίθεται στο Βιομηχανικό Μουσείο Ερμούπολης, αλλά δεν είναι το μοναδικό που βρίσκεται σήμερα στην πρωτεύουσα των Κυκλάδων.

Ο Άγγλος Γουίλ Σόγιερ, μόνιμος κάτοικος του νησιού εδώ και κάποια χρόνια, έμαθε για την ιστορία του αυτοκινήτου και το 2021 αγόρασε από το Ηνωμένο Βασίλειο και έφερε στη Σύρο ένα κόκκινο Enfield 8000. Με τη βοήθεια του Αλέξη Μαραντζίδη, ήταν το πρώτο που απέκτησε πινακίδες και κυκλοφόρησε κανονικά στους δρόμους της Ερμούπολης.

Ο Γουίλ Σόγιερ βοήθησε στην απόκτηση και άλλου αυτοκινήτου για λογαριασμό της αστικής μη κερδοσκοπικής εταιρείας Hermoupolis Heritage, η οποία πλέον έχει στην ιδιοκτησία της και το κόκκινο Enfield του Σόγιερ.

Τρία ακόμα οχήματα έχει βρει και μεταφέρει στη Σύρο ο Αλέξης Μαραντζίδης, γραμματέας του Συλλόγου Ιστορικών Οχημάτων Σύρου «Syros Enfield», ο οποίος δημιουργήθηκε το 2009.

«Ήταν γνωστή υπόθεση, αλλά ταυτόχρονα και ξεχασμένη. Είχε πάει σε μια γωνιά της μνήμης και δεν υπήρχαν άνθρωποι να της δώσουν μια καινούργια ώθηση.

Ένα ξεχασμένο εργοστάσιο και μια ξεχασμένη ιστορία ξαναπήραν τον δικό τους δρόμο, γεγονός που συνδέεται όμως και με τη σύγχρονη τάση για την ηλεκτροκίνηση», εξηγεί ο Βεντούρης Πρίντεζης, πρόεδρος του συλλόγου που διοργανώνει συναντήσεις, εκδηλώσεις και βέβαια βόλτες με ιστορικά αυτοκίνητα – η τελευταία έγινε το περασμένο καλοκαίρι στην Ποσειδωνία.

Η κουλτούρα του μηχανικού

Η απόφαση του Γουλανδρή, το μακρινό 1973, να μεταφέρει την παραγωγή του αυτοκινήτου στη Σύρο είχε δεχτεί σφοδρή κριτική εκείνη την εποχή, αλλά η Ερμούπολη είχε, έτσι κι αλλιώς, μακρά διαδρομή ως βιομηχανικό κέντρο, το πρώτο της Ελλάδας. «Βυρσοδεψεία και βιοτεχνίες καλεμκεριών (μαντιλιών για το κεφάλι) είναι αρχικά οι οικογενειακές επιχειρήσεις που οργανώνονται σε συστηματικές παραγωγές σχεδόν αμέσως μετά το 1822», εξηγεί ο Αχιλλέας Δημητρόπουλος, διευθυντής του Βιομηχανικού Μουσείου Ερμούπολης.

Σιγά σιγά προστίθενται όλο και περισσότερες δραστηριότητες και εργοστάσια πέριξ του Νεωρίου, από κλωστοϋφαντουργίες και μηχανουργεία μέχρι εργοστάσια σαπουνιού, αλευρόμυλοι, υαλουργείο και σκαγιοποιείο. Χιλιάδες εργάτες ξεκινούν κάθε πρωί από τις φτωχικές συνοικίες για να πάνε στη νότια πλευρά της Ερμούπολης για το μεροκάματο, με την πρώτη απεργία να λαμβάνει χώρα στο νησί ήδη το 1879. Όμως, η διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου θα φέρει δυναμικά στο προσκήνιο το λιμάνι του Πειραιά και στην αυγή του 20ού αιώνα, με την παράλληλη υποχώρηση της χρήσης ξύλινων ιστιοφόρων σκαφών, η Ερμούπολη αρχίζει να παρακμάζει. Διάφορες βιομηχανίες, κυρίως κλωστοϋφαντουργεία, θα λειτουργήσουν μέχρι και τη δεκαετία του 1970 και του 1980.

«Αν κάτι παραμένει ζωντανό από αυτή την κληρονομιά, είναι η κουλτούρα του μηχανικού, του μουτζούρη, του ανθρώπου που με το μυαλό και τα χέρια του φτιάχνει πράγματα. Οι Συριανοί, περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, είναι μηχανικοί», σημειώνει ο Αχιλλέας Δημητρόπουλος.

«Αν κάτι παραμένει ζωντανό από αυτή την κληρονομιά, είναι η κουλτούρα του μηχανικού, του μουτζούρη, του ανθρώπου που με το μυαλό και τα χέρια του φτιάχνει πράγματα. Οι Συριανοί, περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, είναι μηχανικοί», σημειώνει ο διευθυντής του Βιομηχανικού Μουσείου, το οποίο δημιουργήθηκε το 2000 και φιλοξενεί σήμερα πλήθος εκθεμάτων – τα περισσότερα δωρεές ντόπιων. Η μόνιμη έκθεσή του στεγάζεται σε βιομηχανικά κτίρια που έχουν κηρυχθεί διατηρητέα. Από το νοσοκομείο και πέρα, τα παλιά κουφάρια των εργοστασίων στέκουν άδεια – πολλά από αυτά έχουν μετατραπεί σε σούπερ μάρκετ. Ένα από αυτά τα κουφάρια, ωστόσο, κάθε βράδυ ανάβει τα φώτα του. Μπορεί να μην ακούγεται ο ήχος των μηχανών, αλλά γεμίζει με κόσμο, μουσική και αναμνήσεις.

Το Μουσείο Κλωστοϋφαντουργίας

Το πρώην εργοστάσιο κλωστοϋφαντουργίας Ζησιμάτου πλέον λειτουργεί ως μουσείο.

Το κλωστοϋφαντουργείο Ζησιμάτου ανέστειλε απότομα τη λειτουργία του στις 28 Αυγούστου 1986, όμως όταν το επισκέπτεσαι, έχεις την αίσθηση πως έκλεισε μόλις το προηγούμενο βράδυ. Όλα βρίσκονται στη θέση τους: τα δελτία παραγγελίας πάνω στα γραφεία, οι κλωστές στους αργαλειούς, τα δείγματα κρεμασμένα και η γεννήτρια συνδεδεμένη. Μετά από 35 χρόνια σιωπής, ο Δημήτρης Σταυρακόπουλος, ιδρυτής της αστικής μη κερδοσκοπικής εταιρείας Hermoupolis Heritage, το άνοιξε ξανά το 2021, αυτή τη φορά ως Μουσείο Κλωστοϋφαντουργίας και έδρα της εταιρείας.

Πριν από τα εγκαίνια, είχε γίνει εντατική μελέτη: συνεντεύξεις με περισσότερους από τριάντα πρώην εργαζομένους, έρευνα για τους ιδιοκτήτες αλλά και γενικότερα για την υφαντουργική δραστηριότητα στην Ερμούπολη.

Στο Μουσείο Κλωστοϋφαντουργίας, που στεγάζεται στο παλιό εργοστάσιο Ζησιμάτου, ντόπιοι και επισκέπτες γίνονται κοινωνοί της τοπικής κληρονομιάς, ζητούν να μάθουν περισσότερα. Όσα προηγήθηκαν γίνονται κομμάτι της σημερινής ταυτότητας της Σύρου.

Η σπουδή του παρελθόντος δεν ήταν όμως κάτι καινούργιο για τον Δημήτρη Σταυρακόπουλο. Ζώντας στη Σύρο με την πλούσια κληρονομιά, γρήγορα ανέπτυξε έντονο ενδιαφέρον για καθετί παλαιό: από τη ραπτομηχανή που αγόρασε από παλαιοπώλη μέχρι το γαλλικό ποδήλατο του 1974, τα vintage αυτοκίνητά του, τα ρούχα και το καπέλο του, όλα θυμίζουν άλλες εποχές. Και μέσα από τις δράσεις της Hermoupolis Heritage, που ο ίδιος εμπνεύστηκε και δημιούργησε, η τοπική κληρονομιά προσεγγίζεται με τρόπο που τιμά το χθες αλλά και βρίσκει χρήσεις στο σήμερα. Μπορεί η προσέγγιση να είναι νοσταλγική και ρομαντική, απεκδύοντας τις ιστορίες από τα αρνητικά τους και ίσως εξιδανικεύοντας κάποια πράγματα, αλλά ο στόχος επιτυγχάνεται: ντόπιοι και επισκέπτες γίνονται κοινωνοί της τοπικής κληρονομιάς, ζητούν να μάθουν περισσότερα. Όσα προηγήθηκαν γίνονται κομμάτι της σημερινής ταυτότητας της Σύρου.

Το Μουσείο Κλωστοϋφαντουργίας είναι ανοιχτό με κρατήσεις θέσεων για την ξενάγηση, και όχι μόνο. Μετατρέπεται και σε τόπο συνάντησης μέσω πλήθους εκδηλώσεων: η πρώτη κατά σειρά ήταν αυτή της επανένωσης των παλιών εργαζομένων στο εργοστάσιο Ζησιμάτου. «Δεν είναι ένα μουσείο, όπου απλώς μπαίνεις, βλέπεις και φεύγεις. Είναι γνώση, ψυχαγωγία, αλλά και σύνδεση με το παρελθόν», λέει ο Δημήτρης Σταυρακόπουλος.

Στον διαμορφωμένο εξωτερικό χώρο φιλοξενούνται σήμερα πολλές εκδηλώσεις, σχετικές με την ιστορία της Ερμούπολης.

Και ίσως αυτό χρειάζεται η Σύρος. Να προστατεύσει και να αναδείξει τη βιομηχανική της κληρονομιά, τόσο σε επίπεδο υλικό, αξιοποιώντας κτίρια και μηχανές, όσο και σε επίπεδο άυλο, αφήνοντας να ακουστούν οι ιστορίες των εργατών και των ανθρώπων που δούλεψαν στις πρώτες βιομηχανίες της Ελλάδας.

Επισκεφθείτε: Το Μουσείο Κλωστοϋφαντουργίας (Πάροδος Ηρώων Πολυτεχνείου 16, μόνο με κράτηση θέσης, hermoupolisheritage.com) και το Βιομηχανικό Μουσείο Ερμούπολης (Γεωργίου Παπανδρέου 11, ketepo.gr).

Δείτε: Το ντοκιμαντέρ του Μιχάλη Σταυρόπουλου Ανάμεσα σε δύο νησιά, πληροφορίες στη σελίδα στο Facebook: facebook.com/ataleoftwoisles

Διαβάστε: Το μυθιστόρημα Η Χρυσώ της Ρίτας Μπούμη-Παπά, που περιγράφει τη ζωή στην Ερμούπολη στα τέλη του 19ου αιώνα (Σύγχρονη Εποχή, 1984).

Πηγή: kathimerini.gr/ Της: Λίνας Καπετάνιου