Κυκλάδες – Εφορεία Αρχαιοτήτων: Αποχαιρετισμός στην αρχαιολόγο Φωτεινή Ζαφειροπούλου

Η αείμνηστη Φωτεινή Ζαφειροπούλου γεννήθηκε στην Αθήνα από μικρασιάτες γονείς. Αποφοίτησε από το Πανεπιστήμιο Αθηνών το 1958, αφού είχε ήδη ολοκληρώσει τους κύκλους ανώτερων σπουδών της γαλλικής και αγγλικής γλώσσας, είχε τελειώσει την σχολή ξεναγών, μαθαίνοντας παράλληλα γερμανικά και ιταλικά.

Η μύησή της στις Κυκλάδες ξεκίνησε το 1957 με μια πανεπιστημιακή εκδρομή στην Μύκονο και την Δήλο. Το 1958 συμμετείχε ως βοηθός του Ν. Κοντολέοντος στην ανασκαφή του στο Ξώμπουργο της Τήνου ενώ το 1959, ως νεαρή επιστημονική βοηθός, γνωρίζει τον Ν. Ζαφειρόπουλο, στενό φίλο του Κοντολέοντος, που μόλις είχε αναλάβει την δ/νση της Εφορείας Κυκλάδων, τον άνθρωπο, με τον οποίο έμελλε να συνδέσει την προσωπική και υπηρεσιακή της ζωή.

Το Δεκέμβριο του ίδιου έτους έλαβε μέρος στον διαγωνισμό για την εισαγωγή στην αρχαιολογική Υπηρεσία, όπου πέρασε πρώτη. Ωστόσο δεν τοποθετήθηκε στις Κυκλάδες, όπως η ίδια επιθυμούσε, αλλά στην Εφορεία της Κεντρικής Μακεδονίας όπου υπηρέτησε από το 1961-1963. Διεξήγαγε πολλές ανασκαφές με σημαντικότερες αυτήν της Πλατείας Δικαστηρίων, όπου έχει αποκαλυφθεί η αρχαία αγορά, και την ανασκαφή στο συγκρότημα των ανακτόρων του Γαλέριου.

Το 1963 η Φ. Ζαφειροπούλου επέστρεψε ως επιμελήτρια αρχαιοτήτων στην Εφορεία Κυκλάδων όπου υπηρέτησε συνολικά 27 χρόνια, με δύο διαλείμματα, το πρώτο στην Εφορεία Δελφών και Αιτωλοακαρνανίας, όπου και διεξήγαγε πολλές ανασκαφές με σημαντικότερη αυτή στο Λιθοβούνι Τριχωνίδας, και το δεύτερο ήταν στην Εφορεία Αρχαιοπωλείων και Ιδιωτικών Συλλογών.

Το 1982 ανακηρύχθηκε διδάκτωρ του Παν/μίου Θες/νίκης μελετώντας ένα σύνολο αρχαϊκών αγγείων από την Πάρο που προερχόταν από τον βόθρο της καθάρσεως στην Ρήνεια. Η διατριβή της, με τίτλο Προβλήματα της μηλιακής αγγειογραφίας εκδόθηκε στη σειρά των Exploration Archéologique de Délos (τόμος 41).

Η Φ. Ζαφειροπούλου, πρώτη γυναίκα Έφορος Αρχαιοτήτων στις Κυκλάδες και την Σάμο-Ικαρία, μετεκπαιδεύτηκε στο εξωτερικό με υποτροφίες του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου και της Unesco. Διετέλεσε μαχητική Πρόεδρος, Γραμματέας και μέλος του ΔΣ του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων. Δημοσίευσε πλήθος επιστημονικών μελετών σε ελληνικά και διεθνή περιοδικά, και συνέγραψε πολλούς οδηγούς Μουσείων και μονογραφίες.

Μετά την συνταξιοδότησή της το 1995 συνέχισε ακούραστη να ταξιδεύει, να μελετά και να δημοσιεύει. Για το διεθνώς αναγνωρισμένο έργο της η Γαλλική Σχολή Αθηνών την τίμησε τον Ιανουάριο του 2000 με το μετάλλιο του Τάγματος Τεχνών και Γραμμάτων.

Η Φ. Ζαφειροπούλου εργάστηκε εντατικά στο έργο της δημιουργίας, επανέκθεσης ή επέκτασης πολλών Κυκλαδικών Μουσείων, συνεχίζοντας το έργο του Νίκου Ζαφειρόπουλου. Τα τέσσερα Μουσεία που υπήρχαν την εποχή που ξεκίνησε να εργάζεται στις Κυκλάδες και την Σάμο, της Δήλου, Μυκόνου, Θήρας και Βαθέος Σάμου, πολλαπλασιάστηκαν, και μέχρι την συνταξιοδότηση της Φ. Ζαφειροπούλου το 1995, τα περισσότερα Κυκλαδονήσια απέκτησαν το δικό τους Μουσείο.

Ιδιαίτερα σημαντικό και πλούσιο υπήρξε το ανασκαφικό έργο της Φ. Ζαφειροπούλου. Πολλές από τις ανασκαφές και τις μελέτες της έριξαν φως σε άγνωστες πλευρές του αιγιακού πολιτισμού, αποκαλύπτοντας νέες γέφυρες επικοινωνίας και ανταλλαγών μεταξύ των νησιών του αρχιπελάγους, την ηπειρωτική Ελλάδα και την Κρήτη. Από τις σημαντικότερες, το Βαθύ Λιμενάρι της Δονούσας, βραχύβια οχυρωμένη εγκατάσταση που διατηρούσε επαφές όχι μόνο με την γειτονική Νάξο αλλά και με την Δωδεκάνησο. Επίσης, τα ασυνήθιστα ΠΚ νεκροταφεία με τους θαλαμοειδείς τάφους στην Αγριλιά και στα Λουτρά στο Επάνω Κουφονήσι αλλά και τα σημαντικότατα ευρήματα από την Βόρεια Απόθεση στον Κάβο Δασκαλιού στην ακατοίκητη Κέρο.

Ακόμη, το Τσικαλαριό, στην ενδοχώρα της της Νάξου όπου οι ταφικές πρακτικές και τα ευρήματα της ανασκαφής, σε συνδυασμό με εκείνα από την Μητρόπολη στην Χώρα, την ανασκαφή της οποίας ξεκίνησε επίσης η Φ. Ζαφειροπούλου, έδωσαν πολύτιμα νέα στοιχεία για τη ναξιακή κοινωνία και τις σχέσεις διαφορετικών περιοχών στο ίδιο το νησί της Νάξου, καθώς και για τις επιδράσεις με άλλες περιοχές του αιγαιακού χώρου κατά την Εποχή του Σιδήρου.

Πολύ σημαντικές αποδείχθηκαν επίσης και οι ανασκαφές που διεξήχθησαν υπό την δ/νσή της στην Παροικιά της Πάρου, κυρίως στο Βίτζι και τον Αγ. Παντελεήμονα, όπως προκύπτει από τις πολυάριθμες μελέτες της τα τελευταία χρόνια. Από τα ευρήματα επιβεβαιώθηκε καταρχήν η αδιαμφισβήτητη πλέον παριακή προέλευση της λεγόμενης μηλιακής κεραμικής.

Επιπλέον, η εύρεση των δύο εξαιρετικών ΥΓ αμφορέων στα πολυάνδρια του νεκροταφείου στο Βίτζι Παροικιάς άλλαξε τις γνώσεις μας για τις απαρχές της αφηγηματικής ζωγραφικής αυτής της περιόδου στο Αιγαίο, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο J. Coldstream. Ιδιαίτερα αξιόλογα υπήρξαν και τα γλυπτά που βρέθηκαν σε σωστικές ανασκαφές στην Παροικιά υπό την δ/νση της, όπως η περίφημη Γοργώ, τα οποία κατέδειξαν την πρωτεύουσα θέση της παριανής σχολής γλυπτικής, που παλαιότερα θεωρείτο δευτερεύουσας σημασίας παραβαλλόμενη προς τα αττικά και ναξιακά εργαστήρια.

Εκτός από την δημιουργία Μουσείων, τον εντοπισμό και την έρευνα των αρχαίων, για πολλά χρόνια μεγάλο μέρος της δραστηριότητας της Εφορείας Κυκλάδων, ειδικά όσο η έδρα της ήταν στην Μύκονο, κατευθύνθηκε στην προστασία των οικισμών (προστατεύονταν 13 παραδοσιακοί και δύο μεσαιωνικοί οικισμοί) που ακόμη τότε παρέμεναν σχετικά αλώβητοι.

Η Φωτεινή Ζαφειροπούλου μαζί με τον Ντίνο Τσάκο, υπό την καθοδήγηση πάντα του Νίκου Ζαφειροπούλου, υπήρξαν ιδιαίτερα μαχητικοί και στον τομέα αυτό.

Ως μέλος της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας η Φ. Ζαφειροπούλου ζούσε το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου της στις Κυκλάδες και την Σάμο-Ικαρία έχοντας ως βάση την ιστορική έδρα της Εφορείας στην Μύκονο από όπου όργωνε κυριολεκτικά τα νησιά δουλεύοντας με εντατικούς ρυθμούς στο πεδίο και στο γραφείο, ακόμη και στα πλοία για να μην πηγαίνει χαμένος ο χρόνος των μετακινήσεων.

Η βιωματική σχέση της με τις Κυκλάδες, στην οποία μύησε και τους νεώτερους επιστήμονες, οφειλόταν στην αμεσότητά του χαρακτήρα της. Γι αυτό ήταν πολύ αγαπητή στο προσωπικό της Εφορείας, ειδικά στα νησιά, όπου αγόγγυστα όλοι την ακολουθούσαν στα μακρά ωράρια εργασίας της.

Ιδιαίτερα αγαπημένος τόπος της Φ. Ζαφειροπούλου, χώρος εντατικής αρχαιολογικής δραστηριότητάς της και προτεραιότητά της ειδικά όταν ήταν πλέον η ίδια Προϊσταμένη της Εφορείας, υπήρξε η Δήλος. Εκμεταλλευόμενη επίσκεψη του Κ. Καραμανλή στο νησί, κατόρθωσε, το καλοκαίρι του 1982 να δοθεί μια ειδική χρηματοδότηση μέσω της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας προκειμένου να γίνουν οι αναγκαίες εργασίες ευπρεπισμού, καλής λειτουργίας και ασφάλειας του αρχαιολογικού χώρου της Δήλου.

Μία από τις κύριες φροντίδες της ήταν και η ηλεκτροδότηση του νησιού η οποία ολοκληρώθηκε το φθινόπωρο του 1991. Σημαντική επιτυχία της ήταν και η ένταξη της Δήλου στον κατάλογο μνημείων παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της Unesco.

Η Φωτεινή Ζαφειροπούλου αφιέρωσε κυριολεκτικά τη ζωή της στην προστασία των αρχαιοτήτων των Κυκλάδων, με ήθος, πάθος και συνέπεια. Το πείσμα και η δύναμή της μπροστά σε κάθε εμπόδιο, η αστείρευτη αγάπη της για τις αρχαιότητες, το κέφι της για την ζωή, η αγάπη της για το γοητευτικό νησιωτικό κόσμο που πρόλαβε να τον γνωρίσει και να μας μυήσει σε αυτόν, πριν αλλοτριωθεί από την υπέρμετρη τουριστική ανάπτυξη, είναι η σημαντικότερη παρακαταθήκη που αφήνει πίσω της, πέρα από το σημαντικότατο επιστημονικό της έργο.

Για όλα όσα προσέφερε στην αρχαιολογία του Αιγαίου και την Αρχαιολογική Υπηρεσία θα της είμαστε πάντα ευγνώμονες και θα την θυμόμαστε με πολλή αγάπη και εκτίμηση. Ας είναι ούριος ο άνεμος που θα την συνοδεύει στο τελευταίο της ταξίδι.

Ζ.Π.

Η κηδεία της Φωτεινής Ζαφειροπούλου θα γίνει την Τετάρτη 10 Απριλίου 2024 , στις 12:00 στο Νεκροταφείο της Νέας Φιλαδέλφειας (Κόκκινος Μύλος).