Σαντορίνη: 9η Ιουλίου 1956, ημέρα μνήμης και το τσουνάμι της Αμοργού

Υπάρχουν στιγμές που μένουν για πάντα στο μυαλό… Είναι τόσο δυνατές που δεν μπορεί να ξεφύγει κανείς απ αυτές… Όπως οι εικόνες που βιώσαν όσοι βρέθηκαν σε πρωταγωνιστικό ρόλο τα ξημερώματα της 9^ης Ιουλίου του 1956 και για τις επόμενες μίνιμουμ δύο ημέρες όταν η γη κουνιόταν, ο ουρανός ήταν κατακόκκινος και η θάλασσα στο δικό της ρυθμό δημιουργούσε αλλού τεράστια, αλλού μεγάλα και αλλού ήπια κύματα ελέω τσουναμιού. Ήταν το 2^ο μεγαλύτερο τσουνάμι που έπληξε τις Κυκλάδες μετά απ αυτό του 1490 πχ όταν διαλύει φέρεται να καταστρέφει τη Κρήτη με το κύμα μετά την έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης να αγγίξει σε ύψος τα 120 μέτρα (!!!)

Επιστρέφουμε όμως στην 9^η Ιουλίου του 1956… Το ρολόι δείχνει 3:11 το πρωί όταν ένας ισχυρός σεισμός της τάξεως 7,5 R χτυπά την Αμοργό. Η λέξη πανικός είναι η μικρότερη δυνατή που μπορεί να περιγράψει τις εικόνες… Προκαλεί μεγάλες ζημιές στα νησιά Αστυπάλαια, Ανάφη, Κάλυμνο, Λέρο, Πάτμο και Σαντορίνη. Στην Κω γίνεται αισθητός αλλά ευτυχώς δεν θρηνούμε θύματα. Το σεισµό ακολούθησε θαλάσσιο κύµα (τσουνάμι) µε σηµείο εκκίνησης την τάφρο στις νοτιοανατολικές ακτές της Αµοργού και µε ύψος 25µ. στην Αµοργό, 20µ. στην Αστυπάλαια, 10µ. στη Φολέγανδρο, 5µ. στους Λειψούς µέχρι και τη Χίο και Ρόδο (0,15µ). Επίσης, μεγάλα κύματα έπληξαν τα λιμάνια των νησιών της Καλύμνου, Λέρου, Πάρου και Νάξου, μικρότερα τα νησιά των Βορείων Κυκλάδων (Σύρος, Τήνος, Μύκονος) ενώ οι πληροφορίες αναφέρουν ότι έφτασε έως το …Ναύπλιο. Ο απολογισμός αυτού του τραγικού γεγονότος ήταν να σκοτωθούν 53 άτομα και να τραυματιστούν περίπου 100. Οι πενήντα δε νεκροί ήταν στην Σαντορίνη… Ανάμεσά τους και 16 παιδιά σε Φηρά (13, 5 παιδιά), Πύργος (3), Ημεροβίγλι (9), Ακρωτήρι (3 και 3 παιδιά) Οία (10 και 4 παιδιά) και Μεσσαριά (1 και 4 παιδιά)

Τις σοβαρότερες ζημιές τις υπέστη η Σαντορίνη, το 35% των σπιτιών κατέρρευσαν και το 45% παρουσίασαν μεγάλες ή μικρές ζημιές. Ολοσχερώς καταστράφηκαν σχεδόν όλα τα δημόσια κτίρια. Εκτός από τη Σαντορίνη, σοβαρές βλάβες υπέστησαν τα νησιά Αμοργός, Ανάφη, Αστυπάλαια, Ίος, Πάρος, Νάξος, Κάλυμνος, Λέρος, Πάτμος και Λειψοί. Συνολικά, καταστράφηκαν 529 σπίτια, 1.482 έπαθαν σοβαρές βλάβες και 1.750 ελαφρές.

Ο σεισμός αυτός αποτέλεσε την κορυφαία σεισμική δόνηση μίας από τις χειρότερες (από πλευράς σεισμότητας) πενταετίες του Ελληνικού χώρου (1953-1957), όπου είχαμε τη γένεση σειράς καταστρεπτικών σεισμών με μέγεθος συχνά πάνω από 7.0 (1953 –  Μ=7.2 στην Κεφαλονιά, 1954 – Μ=7.0 στις Σοφάδες, 1956 – Μ=7.5 στην Αμοργό, 1957 – Μ=6.8 στο Βελεστίνο, 1957 – Μ=7.2 στη Ρόδο)…

Η Νάξος και τα …ποντίκια

Τι έγινε όμως στη Νάξο; Σύμφωνα με το «Ναξιακόν Μέλλον» στο λιμάνι της Νάξου δημιουργήθηκε παλιρροιακό ρεύμα, με αποτέλεσμα να καταστραφεί το ιχθυοτροφείο και να κατακλυστούν  σε μεγάλο βάθος καλλιεργούμενες εκτάσεις στο Λειβάδι και στα νοτιοδυτικά παράλια της Νάξου. Παρουσιάστηκε επίσης διάνοιξη του εδάφους στο δρόμο Φιλωτίου Δανακού, ευτυχώς δεν σημειώθηκαν ανθρώπινα θύματα και οι ζημιές περιορίστηκαν σε οικήματα. Ζημιές παρουσίασαν, ο Μητροπολιτικός ναός της Χώρας, πολλές μικρές εκκλησίες, το μνημείο Ηρώων και 160 οικίες μέσα στη Χώρα εκ των οποίων οι 17 κρίθηκαν ολικώς κατεδαφιστέες. Στα υπόλοιπα χωριά της Νάξου ζημιές παρουσιάστηκαν κυρίως στα χωριά Κόρωνο, Κεραμωτή, Καλόξυλο και Σκαδό. Εκτός από τις ζημιές στις οικίες, έγιναν πάρα πολλές κατολισθήσεις με αποτέλεσμα να καταστραφούν πολλά αμπέλια και πεζούλια ενώ τα λαγκάδια γέμισαν με βράχους». Και ο Απόλλωνας δέχτηκε την …επίσκεψη του τεράστιου κύματος ενώ οι κάτοικοι για δύο μίνιμουμ μέρες έμειναν στα περιβόλια και τα χτήματα καθότι φοβόντουσαν να μπουν στα σπίτια τους και με τον ουρανό να είναι κατακόκκινος.

Πως όμως είδε δει το τσουνάμι ο Τάκης Προμπονάς, όταν είχε μιλήσει (Μάρτιος του 2011) στην εφημερίδα «Κυκλαδική» με αφορμή αναμνήσεις από το παρελθόν; «Εκείνο το πρωινό μόλις είχα γυρίσει στο σπίτι γιατί είχε έρθει πλοίο από το Πειραιά και όλοι πηγαίναμε για να το περιεργαστούμε. Άλλωστε βλέπαμε δύο ή τρία κάθε εβδομάδα. Έπεσα για ύπνο γύρω στις 5,30 το πρωί όταν μετά από μισή ώρα περίπου ένας σοβάς έπεσε στο κρεβάτι μου και πετάχτηκε όρθιος. Κοιμόμουν στο ρετιρέ μπορούμε να πούμε του σπιτιού, το ένιωσα αμέσως και φώναξα σεισμός. Κατεβήκαμε όλοι στην παραλία, εδώ που σήμερα είναι η πλατεία του παλιού δημαρχείου. Μετά από μισή περίπου ώρα είδα τη θάλασσα να τραβιέται προς τα μέσα και να φτάνει περίπου λίγο μετά την εκκλησία της Παναγιάς της Μυρτιδιώτισσας. Απίστευτο θέαμα. Τα βράχια που ήταν τότε εδώ που σήμερα είναι ο κεντρικός μώλος είχαν ξεγυμνωθεί. Η θάλασσα είχε κάτσει περίπου ένα μέτρο. Αρχίσαμε να περπατάμε το βυθό αλλά γρήγορα γυρίσαμε πίσω. Σε λίγο η θάλασσα άρχισε να φουσκώνει σιγά σιγά με κινήσεις αργές και χωρίς να προκαλεί αυτό που λέμε σήμερα τσουνάμι. Ανέβηκε περίπου 80 πόντους πάνω από το συνηθισμένο και αυτό φάνηκε από το γεγονός ότι το πλοίο Ελπίς του Νομικού (ο πρόγονος του σημερινού Σκοπελίτη ως προς το δρομολόγιο) είχε ανέβει στη σκάλα. Μάλιστα όταν τραβήχτηκε το νερό η κοιλιά του πλοίου έμεινε στη σκάλα και υπήρξε ο κίνδυνος να αναποδογυριστεί αλλά τρέξαμε όλοι και το σπρώξαμε στο νερό. Γενικά δεν θυμάμαι να δημιουργήθηκε πρόβλημα με το νερό. Αυτό πάντως που μου έκανε εντύπωση ήταν τα ποντίκια… Ζούσαν στις σπηλιές στα βράχια και με την άμπωτη του νερού άρχισαν να έρχονται προς την παραλία. Απόβαση κανονική καθώς μετά την σημερινή πλατεία του παλιού Δημαρχείου υπήρχαν καρνάγια με τις βάρκες να είναι ανεβασμένες προς την παραλία. Κι εμείς αρχίσαμε να τα κλωτσάμε προς την θάλασσα. Αλλά πολλά ποντίκια»

Να σημειώσουμε εδώ ότι στη Λισαβόνα τον Νοέμβριο του 1775 περίπου 50.000 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους όταν βγήκαν να δουν το τσουνάμι και να περπατήσουν πάνω στο βυθό που είχε αποκαλυφθεί. Κι αυτό γιατί η επιστροφή της θάλασσας τους έπνιξε σε λίγα λεπτά…

Τα άλλα νησιά;

Σύμφωνα πάντα με τις περιγραφές από κατοίκους της Καλύμνου μόλις σε 13 λεπτά µετά το σεισµό άρχισε να υποχωρεί η θάλασσα, η οποία σε ορισµένες περιοχές έφθασε τα 200 μέτρα από την ακτογραμμή. Μετά από 5 λεπτά έφθασε στο Καντούκι (περιοχή του νησιού) το πρώτο κύµα κινούµενο µε αστραπιαία ταχύτητα από Α προς ∆ και στην συνέχεια ακολούθησαν τα άλλα δύο που κατέκλυσαν το πεδινό µέρος της νήσου σε βάθος 200 µέτρα. Το κύµα έφθασε σε ύψος 3,60 µέτρα. Σε µερικά σηµεία η στάθµη της θάλασσας κατέβηκε ακόμη και 2,5µ περίπου και σε άλλα ανέβηκε ακόμη και 5,5µ. Στον οικισµό Ποθαία η θάλασσα αρχικά υποχώρησε και στη συνεχεία επανήλθε µε υπερυψωμένη στάθµη και κατέκλυσε τα  κτήρια κυρίως της παραλίας προξενώντας σοβαρές ζηµιές. Σηµειώθηκαν τρεις διαδοχικές υποχωρήσεις της θάλασσας, εκ των οποίων η τρίτη ήταν µεγαλύτερη. Κατά την υποχώρηση τα νερά της θάλασσας παρέσυραν ζώα, δένδρα, σκεύη και κουφώµατα σπιτιών σε απόσταση 1000–1500µ. Περισσότερα από 30 αλιευτικά σκάφη και ένα µεγάλο ιστιοφόρο παρασύρθηκαν. Τρία άτοµα πνίγηκαν και µια µεγάλη έκταση καλλιεργήσιμης γης αχρηστεύθηκε από την κατάκλυση της θάλασσας.

Στην Αστυπάλαια η στάθµη της θάλασσας µε τη λήξη του σεισµού μειώθηκε κατά 5 µέτρα και τα  νερά απεσύρθησαν αρχικά σε απόσταση 100µ. Και ακολούθως προχώρησαν σε βάθος 400µ. από την ακτή και µέχρι ύψος 4µ. Βυθίστηκαν 12 αλιευτικά σκάφη, κατεκλύσθησαν καλλιεργήσιµες εκτάσεις, παρασύρθηκαν περιουσίες και τραυματίστηκαν δύο άτοµα. Στο νησί της Κω έγινε αισθητό το τσουνάμι ιδιαίτερα στις παραλίες μεταξύ του Μαστιχαρίου-Κεφάλου. Και στη Σαντορίνη; Εκεί έπεσε το μεγαλύτερο βάρος Οι σημαντικότερες καταστροφές  παρατηρήθηκαν σε οικισμούς της καλντέρας (Οία, Φηρά, Ημεροβίγλι, κλπ.) και μικρότερες σε άλλους οικισμούς όπως στο Μεγαλοχώρι, τον Πύργο, την Επισκοπή Γωνιάς, κλπ.

Η αντίδραση

Ο σεισμός έβαλε σε δοκιμασία τον κρατικό μηχανισμό, που δεν είχε συνέλθει ακόμη από τους μεγάλους σεισμούς του 1953 στη Ζάκυνθο, την Κεφαλλονιά και την Ιθάκη. Ο πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Καραμανλής κήρυξε τη Σαντορίνη σε κατάσταση «τοπικής συμφοράς μεγάλης εκτάσεως» και επισκέφθηκε ο ίδιος την πληγείσα περιοχή στις 14 Ιουλίου. Πολλές χώρες προσφέρθηκαν να στείλουν βοήθεια για την ανακούφιση των σεισμοπλήκτων. Η μόνη χώρα της οποίας τη βοήθεια αρνήθηκε η Ελλάδα ήταν η Μεγάλη Βρετανία, ίσως λόγω του Κυπριακού, που τότε βρισκόταν σε έξαρση με την εξέγερση της ΕΟΚΑ. Μία από τις πιο σημαντικές παρενέργειες του μεγάλου σεισμού ήταν η μεγάλη εσωτερική μετανάστευση του πληθυσμού της Σαντορίνης, κυρίως προς την Αθήνα.

Πως είδαν οι ξένοι τον σεισμό; Στις 11 Ιουλίου η εφημερίδα «Southeastern Missourian», γράφει ότι « ο βασιλιάς Παύλος και η βασίλισσα Φρειδερίκη, διέκοψαν τις διακοπές τους στην Κέρκυρα και σπεύδουν με αντιτορπιλικό στο νησί». Λίγες μέρες αργότερα, ο Παύλος απαθανατίζεται καθώς βαδίζει ανάμεσα στα ερείπια και τείνει το χέρι για να βοηθήσει τη Φρειδερίκη, ενώ πίσω τους ακολουθεί η πριγκίπισσα Σοφία και αξιωματικοί. Η «Prescott Evening Currier», γράφει επίσης ότι στο Ξενοδοχείο «Vulcan», έμεναν κάποιοι ξένοι επισκέπτες οι οποίοι κατάφεραν να το εγκαταλείψουν προτού γκρεμιστεί. « Στην εσπευσμένη αναχώρησή τους, πολλοί άφησαν πίσω τους ρούχα, χρήματα, ακόμα και τα εισιτήρια τους» αναφέρει η εφημερίδα.

Τα διεθνή Μέσα Ενημέρωσης με έκπληξη αλλά και ένα τόνο επίκρισης, γράφουν: «Οι περήφανοι έλληνες, αρνούνται τη διεθνή βοήθεια» (Spokesman Review), ή «Είναι πολύ περήφανοι για να δεχτούν βοήθεια» (The Victoria Advocate). «Ο Πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Καραμανλής είπε πως η Ελλάδα απέρριψε τις προσφορές βοήθειας από τις Ηνωμένες Πολιτείες και τη Μεγάλη Βρετανία», σημειώνει η «Southeastern Missourian» και προσθέτει: «δήλωσε πως ενημέρωσε τον αμερικανό πρέσβη Κάβεντις Κάννον, ότι δεν υπάρχει ανάγκη βοήθειας «επειδή αυτή τη στιγμή, είμαστε σε θέση να αντιμετωπίσουμε την κατάσταση».