Το άγνωστο … Κιλελέρ της Νάξου – Η αντίδραση των κατοίκων στις Μέλανες, ο ρόλος των Απεραθιτών και η διάλυση της …. φεουδαρχίας
Φεουδαρχία… Κοινωνικό, πολιτικό και οικονομικό σύστημα που μορφοποιείται τελειωτικά, ως ολοκληρωμένο σύστημα, γύρω στον 11ο αιώνα που επικράτησε ιδίως στα δυτικοευρωπαϊκά κράτη που προήλθαν από τη διάλυση της Αυτοκρατορίας των Καρολιδών.
Φεουδαρχία… Στην Ελλάδα ήδη από την αρχαιότητα υπήρχαν ισχυρές οικογένειες που κατείχαν μεγάλες εκτάσεις γης και προνόμια. Κατά την Βυζαντινή περίοδο στάλθηκαν στην Ελλάδα από τον Αλέξιο Α’ Κομνηνό άρχοντες, επονομαζόμενοι κεφαλάδες, για να διοικήσουν. Σε αυτούς δόθηκαν μεγάλες εκτάσεις γης και πολλά διοικητικά και πολιτικά προνόμια. Κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας και Ενετοκρατίας οι άρχοντες αυτοί κατάφεραν να διατηρήσουν τα παλιά τους προνόμια (γη και δουλοπάροικους) και αναγνωρίστηκαν ως ευγενείς από τους δυτικούς ανεβαίνοντας στην τάξη των ιπποτών. Κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας υπήρχαν στην κεντρική Ελλάδα και Πελοπόννησο προύχοντες και προεστοί με μεγάλες εκτάσεις γης στην κατοχή τους, οι λεγόμενοι κοτζαμπάσηδες.
Φεουδαρχία … Είχαμε και τη Νάξο… Με επίκεντρο τις Μέλανες.. Με τις δομές να ενισχύονται μέσα από την φραγκοκρατία ενώ επιδεινώθηκε στη διάρκεια της Κατοχής με την υποστήριξη των Ιταλών κατακτητών.. Μάλιστα, στα χωριά του κάμπου των Μελάνων η κατάσταση είναι αφόρητη και οι αγρότες-κολλήγοι στενάζουν κάτω από τον ζυγό των Φράγκων φεουδαρχών.
Αποτέλεσμα; Η έκρηξη… Η αντίδραση.. το Κιλελέρ της Νάξου… Η εξέγερση των Μελανιτών εναντίον των Φράγκων γαιοκτημόνων που έγινε στις 15 Οκτωβρίου 1944.
Ξεκινάμε όμως από το θέμα του φέουδου κι εδώ μπορεί να μας διαφωτίσει ο Κώστας Κατσουρός μέσω δημοσιεύματος στον ΑΡΣόΣ τον περασμένο Δεκέμβριο όπου και εξηγεί το σύστημα αυτό…
«Το ενδιαφέρον για την γνώση της ιστορίας είναι το καθεστώς που διέπει τον 17o αι. την γαιοκτησία και τις σχέσεις γαιοκτητών και καλλιεργητών στον τόπο των Μελάνων. Οι ενδιαφερόμενοι αφέντες ορίζουν ως φέουδο τις Μέλανες έτσι ώστε, οι κάτοχοί του, να αντλούν και να καρπώνονται όλα τα φεουδαρχικού χαρακτήρα δικαιώματα που ίσχυαν από την εποχή του δουκάτου. Αυτό το φέουδο, των Μελάνων, μοιράζονται οι αφέντες Χρουσής Κορονέλλο και Νικολό Ντε Μαρή, όπως μαρτυρείται στο έγγραφο διανομής των Μελάνων του 1626 – οι προπάτορες τους υπήρξαν τοποτηρητές του Εβραίου Ιωσήφ Νάσι στον οποίο ο Σουλτάνος παραχώρησε το δικαίωμα της είσπραξης των φόρων από τα νησιά που αποτελούσαν το πρώην δουκάτο του Αιγαίου Πελάγους. Μοιράζονται τα καλλιεργήσιμα κτήματα της περιοχής, και πιο συγκεκριμένα μοιράζονται τις εντριτίες από τα κτήματα, το δικαίωμα να καρπώνονται το τρίτο της παραγωγής από τη γη των Μελάνων. Οι κάτοικοι, οι καλλιεργητές-κοπιαστές που δουλεύουν στα κτήματα, δεν έχουν δικαιώματα, είναι πάροικοι. Αφέντες ξένοι προς την Νάξο, προς τις Μέλανες με την πανάρχαια καταγωγή, ο πρώτος από την Ισπανία, ο δεύτερος από την Γένοβα, ξένοι προς τις συνήθειες, τα ήθη και τα έθιμα, τη θρησκευτική πίστη των ορθόδοξων Μελανιτών, δεν διστάζουν να τους αποκαλούν υποτιμητικά «σχισματικούς».
Τα περιουσιακά στοιχεία που δίνει ως δωρεά στο Τάγμα των Ιησουιτών ο Νικολό Ντε Μαρή, ανάμεσά τους και οι «εντριτίες» που λαμβάνει από τη δουλειά των κοπιαστών καλλιεργητών Μελανιτών, θα στηρίξουν την εγκατάσταση στο Κάστρο, την οργάνωση και τη δράση των Ιησουιτών, που εκείνα τα χρόνια μόλις είχαν αφιχθεί στη Νάξο. Στο μερίδιο του Κορονέλλο πέφτει η περιοχή που σήμερα ορίζεται ως δημοτικό διαμέρισμα Κουρουνοχωρίου-Μύλων. Ότι συμβαίνει στις Μέλανες τον 17ο αι. έχει τις ρίζες του στην εγκαθίδρυση της Λατινογενούς ηγεμονίας από τον Βενετό Μάρκο Σανούδο, τέλη της πρώτης αρχές της δεύτερης δεκαετίας του 1200».
Το χρονικό της εξέγερσης
Αυτό είναι λίγο πολύ το καθεστώς και η σχέση της Καθολικής Εκκλησίας με τις Μέλανες. Οπότε περνάμε στο δικό μας «Κιλελέρ» (η εξέγερση στον Θεσσαλικό κάμπο το 1910), την εξέγερση των Κολλήγων των Μελάνων όπως την διαβάζουμε μέσα από την ιστοσελίδα του Συλλόγου των Μελάνων. Αναφορά που προκάλεσε αντιδράσεις από τη στιγμή που εμπλέκει και Απειρανθίτες που χαρακτηρίζονται ως «ζωοκλέφτες», το κυριότερο όμως ως όργανο από τους Καθολικούς για να διαλύσουν την ενότητα των κατοίκων στη περιοχή.
«Το 1944, τις μέρες της απελευθέρωσης, 123 χρόνια μετά την επανάσταση του 1821 και 34 μετά την εξέγερση των αγροτών στο Θεσσαλικό κάμπο (Κιλελέρ) εναντίον των τσιφλικάδων, εξακολουθούν να υπάρχουν στη Νάξο, και ιδιαίτερα στις Μέλανες, οι φεουδαρχικές δομές της φραγκοκρατίας του μεσαίωνα. Η κατάσταση αυτή μάλιστα επιδεινώθηκε στη διάρκεια της Κατοχής με την υποστήριξη των Ιταλών κατακτητών. Στα χωριά των Μελάνων η κατάσταση είναι αφόρητη και οι αγρότες-κολλήγοι στενάζουν κάτω από τον ζυγό των Φράγκων φεουδαρχών. Από τις αρχές του καλοκαιριού του 1944 τρεις άνθρωποι αρχίζουν να συζητούν την ιδέα κατάληψης των κτημάτων από τους καταπιεσμένους κολλήγους Μελανίτες και σχεδιάζουν την επιχείρηση όταν θα έρθει η ώρα. Είναι ο δάσκαλος του χωριού, Ιωάννης Μ. Κορρές, ο Πρόεδρος της κοινότητας Μελάνων, Φραγκίσκος Ανευλαβής και ο φοιτητής Δημήτρης Κατσώνης, ένας μορφωμένος νέος, γλωσσομαθής, από την Ζαγορά Πηλίου, με προοδευτικές ιδέες, που ήταν παντρεμένος στις Μέλανες. Αυτοί οι τρεις θα μυήσουν στην υπόθεση και άλλους χωριανούς, τον παπά του χωριού Στέφανο Βασιλάκη, τα μέλη της διοικούσας επιτροπής της κοινότητας Μιχάλη Φλεριανό και Στάθη Κορακίτη και πολλούς κολλήγους Μελανίτες.
Στις 12 Οκτωβρίου 1944 διαδόθηκε αστραπιαία σε ολόκληρο το νησί ότι φεύγουν οι Γερμανοί. Οι διοργανωτές της εξέγερσης εκτιμούν τότε ότι ήρθε η ώρα της υλοποίησης του σχεδίου κατάληψης των κτημάτων και αποφασίζουν να δράσουν.
Στις 13 Οκτωβρίου 1944, με το ξημέρωμα και ενώ στη Χώρα έχει αρχίσει η πολιορκία των Γερμανών στο κάστρο, ο Κατσώνης κτυπά τις καμπάνες της εκκλησίας των Αγίων Αποστόλων. Στην αυλή της εκκλησίας συγκεντρώθηκαν 300 και πλέον χωρικοί (άνδρες, γυναίκες και παιδιά).
Οι 300 με τη σημαία, που την κρατά ο Δημήτρης Κατσώνης, και τον παπά, τον δάσκαλο, τον Πρόεδρο μπροστά, φωνάζοντας το σύνθημα του ελληνοαλβανικού Μετώπου «Αέρα», ξεκινούν δυναμική πορεία προς το κτήμα Ντεμαρί, που ήταν το κέντρο των τσιφλικιών των Φράγκων, ένα μεγάλο κτιριακό συγκρότημα, που βρισκόταν στην πλαγιά απέναντι από το χωριό. Στην πορεία ακούγονταν κρότοι χειροβομβίδων, απομεινάρια της Ιταλικής κατοχής, που τις έριχναν για να εκφοβίσουν τους Φράγκους στου Ντεμαρί. Πριν πλησιάσει η πορεία προς του Ντεμαρί, οι Φράγκοι ένοικοί του καταφεύγουν έντρομοι στον Πύργο του Κουρουνοχωρίου για περισσότερη ασφάλεια. Η κατάληψη του κτήματος έγινε χωρίς δυσκολία. Από τους επικεφαλής ορίστηκε ομάδα περιφρούρησης του κτήματος, που το φύλαγαν πολλές μέρες.
Την επομένη, 14 Οκτωβρίου 1944, το μεσημέρι, συνεδρίασε η τριμελής διοικητική Επιτροπή της Κοινότητας Μελάνων και αποφάσισε να ζητήσει με υπόμνημα από τον Νομάρχη Κυκλάδων και την Εθνική κυβέρνηση, την απαλλοτρίωση της περιουσίας της Καθολικής εκκλησίας και του Καθολικού σωματείου «Τίμιος Σταυρός» και την διανομή της στους ακτήμονες αγρότες των Μελάνων.
Ο ρόλος των Απεραθιτών
Εν τω μεταξύ μια ομάδα ένοπλων Απεραθιτών επιχείρησαν να καταλάβουν τα Καλαμίτσια, το πιο εύφορο και μεγαλύτερο κτήμα της περιοχής, μαζί με το τεράστιο κτιριακό συγκρότημα παλιού καθολικού μοναστηριού που βρίσκεται σ’ αυτό. Ο νεαρός τότε Νίκος Κονδύλης τους αντιλήφθηκε και αφού προσπάθησε ανεπιτυχώς να τους διώξει, ειδοποίησε τους συγχωριανούς χτυπώντας τις καμπάνες των Αγίων Αποστόλων. Με τη βοήθεια στρατιωτών του Ιερού λόχου, που συμμετείχαν στην απελευθέρωση του κάστρου στη Χώρα της Νάξου, τους ζήτησαν να επέμβουν. Αυτοί τους συνέλαβαν, τους αφόπλισαν και στη συνέχεια τους μετέφεραν στις Μέλανες.
Εκεί οι κάτοικοι οργισμένοι τους αποδοκίμασαν άγρια και τους έδιωξαν κακήν κακώς. Υπήρχε και το προηγούμενο… Δεκαπέντε χρόνια νωρίτερα, το 1930, πληρωμένοι τότε από τον εκπρόσωπο του Πάπα, που ήθελε να βάλει στο χέρι την τεράστια περιουσία του καθολικού σωματείου “Αδελφότης Τιμίου Σταυρού”.
Ας μην ξεχνάμε ότι με την υπόθεση αυτών των τσιφλικιών και ιδιαίτερα με τα Καλαμίτσια ενδιαφέρθηκε ο ίδιος ο Πάπας τη δεκαετία του 1930. Αντιπρόσωπος του Πάπα φέρεται να πλήρωσε Απεραθίτες, οι οποίοι, με αρχηγό τον Αντρίκο (Σαλτερής) απ το Τσυκαλαριό, εισέβαλαν στα Καλαμίτσια και εξεδίωξαν με τη βία τους ντόπιους καθολικούς, που πάλευαν για να μην πουληθούν αυτά στον Πάπα και περιέλθουν στην ιδιοκτησία του, οπότε θα χάνονταν οριστικά για τη Νάξο και για τους Μελανίτες κολλήγους. Ο Πάπας τότε έβγαλε απόφαση-αφορεσμό ουσιαστικά και απαγόρευσε τη Θεία Κοινωνία στους καταληψίες των Καλαμιτισών Ναξιώτες καθολικούς. Ένας απ’ αυτούς ήταν και ο αείμνηστος Γιαννάκης Δελλαρόκκας, φαρμακοποιός, ο πατέρας του Νίκου Δελλαρόκκα.
O ρόλος των Απεραθιτών τόσο το 1930, όσο και το 1944 ήταν εχθρικός αν όχι προδοτικός για τα συμφέροντα της Νάξου και των Μελανιτών κολλήγων και σε κάθε περίπτωση δεν είχε την παραμικρή σχεση με σοσιαλισμούς και επαναστάσεις.
Οι Απεραθίτες είχαν αναλάβει με αμοιβή να διεκπεραιώσουν μια δουλειά που τους ανέθεσε το 1930 ο Πάπας, επί πληρωμή φυσικά. (50.000 δρχμές στο χέρι και δυο χρόνια εκμετάλλευση των Καλαμιτσιών). Λαϊκές επαναστάσεις επί πληρωμή δεν γίνονται, όπως μας λέει η ιστορία. Το ωραίο είναι ότι στο περιοδικό Απεράθου αναφέρονται και τα ονόματα των “παλικαριών” που έκαναν το 1930 την εισβολή στα Καλαμίτσια.
Οι απαλλοτριώσεις
Η εξέγερση εκείνη των Μελανιτών αποτέλεσε την απαρχή για την αναγκαστική απαλλοτρίωση 5.000 στρεμμάτων καλλιεργήσιμης κυρίως γης υπέρ των ακτημόνων αγροτών της περιοχής και ανάμεσα σε αυτά ήταν και τα εύφορα κτήματα του Σωματίου του Τιμίου Σταυρού και της Καθολικής εκκλησίας. Το σχετικό νομοθετικό διάταγμα ψηφίστηκε από τη Βουλή στις 3 Απριλίου 1947.
Τα μοναστηριακά κτήματα της Ορθόδοξης εκκλησίας απαλλοτριώθηκαν πολλές φορές από το 1821 και μετά. Αυτά που έχουν μείνει σήμερα στη Φανερωμένη είναι ελάχιστα και άνευ ιδιαίτερης αξίας. Η καθολική εκκλησία και τα Καθολικά Ιδρύματα κατάφεραν να αποφύγουν τις απαλλοτριώσεις από το 1821 και μετά.
Στη Νάξο η πρώτη απαλλοτρίωση κτημάτων των καθολικών ιδρυμάτων (Αδελφότητα Τιμίου Σταυρού και Καθολική εκκλησία) ξεκίνησε το 1947 με νόμο συη Βουλή ύστερα από την κινητοποίηση των Μελανιτών το 1944. Τότε απαλλοτριώθηκε και η μεγάλη έκταση στην Καυκάρα της Χώρας, ιδιοκτησία της Καθολικής εκκλησιάς. Μέσα σ’ αυτή την έκταση βρίσκεται το γήπεδο, το ΚΕΓΕ, το κτίριο του Λυκείου, τα κτίρια των δημοτικών σχολείων εκεί γύρω, το νοσοκομείο, ο Άγιος Νικόδημος, το Κέντρο σποροπαραγωγής και τα νέα σχολικά κτίρια πίσω απ’ τον Άγιο Νικόδημο. Το κτίριο των Καλαμιτσιών στις Μέλανες, που επίσης απαλλοτριώθηκε το 1947, ανήκει (!!!) στο Ελληνικό κράτος. Στους ακτήμονες αγρότες δόθηκε κλήρος γης έκτασης ανάλογης με την περιουσιακή και οικογενειακή κατάσταση καθενός. Η απαλλοτρίωση που ξεκίνησε το 1947 ήταν αποτέλεσμα των κινητοποιήσεων των Μελανιτών το 1944 και της αποφασιστικότητας που έδειξαν στη συνέχεια.
Αυτή η αγροτική κινητοποίηση ήταν η πέμπτη αγροτική εξέγερση στη Νάξο σε συνέχεια των εξεγέρσεων που έγιναν στα χρόνια της φράγκικης κυριαρχίας και σκλαβιάς.
Με πληροφορίες και εικόνες από την επίσημη ιστοσελίδα (blog) των Μελάνων
