Ταξίδι στο χρόνο… Ο ιστορικός Ben J. Slot – λάτρης της Νάξου – μας μεταφέρει μέσα από το περιοδικό Φλέα την εικόνα που είχαν Φράγκοι και Τούρκοι σχετικά με τα λιμάνια στη Νάξο… Ποια ήταν και η κίνησή τους…
Η ιστορία των λιμανιών της Νάξου είναι ως τώρα μάλλον σκοτεινή. Μια παράδοση που φθάνει ως εμάς από τον Άγγλο περιηγητή Bent λέει ότι: «Ο Μάρκος Α’ Σανούδος, πρώτος δουξ της Νάξου, κατασκεύασε μόλο μεταξύ του νησιδίου Παλάτια και της Νάξου (Χώρας) κι έτσι δημιούργησε καλό λιμάνι».
Του Ben J. Slot (*)
Αλλά μια τέτοια παράδοση δεν μπορεί να έχει μεγάλη αξία, επειδή δεν διαθέτουμε πηγή που να την επιβεβαιώνει. Θα αποδείξουμε εδώ από έγκυρες πηγές ότι επί Φραγκοκρατίας δεν υπήρξε μόλος μεταξύ Παλατιών και Χώρας και ότι η ναυτιλία χρησιμοποιούσε δύο λιμάνια, ένα μικρό κοντά στη Χώρα για κάτεργα, και ένα μεγάλο για μεγάλα ιστιοφόρα πλοία, στον όρμο του Αγίου Προκοπίου.
Προκειμένου να φωτίσουμε την ιστορία των λιμανιών της Νάξου θα αναφέρουμε μερικές ιστορικές πηγές. Οι παλαιότεροι γνωστοί χάρτες για τη Νάξο υπάρχουν στα χειρόγραφα του Liber insularum του Φλωρεντινού ιερομόναχου Cristoforo Buondelmonti, του 1420 περίπου. Εκεί δεν διακρίνεται λιμάνι αλλά αυτό δεν σημαίνει πολλά, γιατί οι χάρτες του Φλωρεντινού είναι ανακριβείς. Όμως έχουμε στη διάθεσή μας μια άλλη σειρά χαρτών που δίνουν περισσότερες πληροφορίες. Στο τέλος του 15ου αιώνα ανακαλύπτουμε χάρτες που από γεωγραφική άποψη κατά κανόνα είναι ανακριβείς αλλά που από ναυτική άποψη είναι περισσότερο ακριβείς. Αυτοί οι χάρτες, και τα περιγραφικά κείμενα που τα συνοδεύουν, φτιάχτηκαν για τους ναύτες. Δίνουν επίσης περιγραφές για τα παράλια και τα λιμάνια. Ο παλαιότερος από τους χάρτες που είναι σ’ εμάς γνωστός είναι ένας έντυπος χάρτης στο ναυτικό άτλαντα ενός Βενετού ονόματι Bartolommeo ή Bartolommeo Dalli Sonneti. Φέρει το επώνυμο Dalli Sonneti γιατί οι περιγραφές που έκανε των νησιών ήταν στο ποιητικό σχήμα του σονέτου. Στο βιβλίο του Bartolommeo υπάρχει χάρτης της Νάξου με δύο σονέτα. Ο χάρτης της Νάξου δείχνει κάτω από το Κάστρο ένα λιμανάκι με μικρό μόλο. Στο σονέτο αναφέρεται ότι υπάρχει μικρό λιμάνι δυτικά από το Κάστρο. Ο χάρτης του Bartolommeo δείχνει ερείπια στα Παλάτια αλλά κανένα μόλο ανάμεσα στα Παλάτια και στη Χώρα.
Σε δύο μεταγενέστερα ναυτικά βιβλία βρίσκουμε πληροφορίες που μοιάζουν με τις πληροφορίες που πήραμε από το βιβλίο του Bartolommeo. Πρόκειται για τον τουρκικό ναυτικό άτλαντα του Piri Reis που χρονολογείται περίπου το 1520, και ο βενετικός ναυτικός άτλας του Antonio Millo του 1579, αλλά φαίνεται ότι οι πληροφορίες στις οποίες βασίζεται χρονολογούνται το 1560 περίπου. Ο χάρτης του Piri είναι πολύ λεπτομερής. Δείχνει το Κάστρο, και χωριστά, κοντά στη θάλασσα, τον Μπούργο. Το νησάκι Παλάτια τοποθετείται ξεχωριστά από τη Χώρα και φέρει μια εκκλησία. Στην παραλία της Χώρας, κοντά στον Μπούργο, υπάρχουν δύο μικροί μόλοι, και το κείμενο του χάρτη αναφέρει ότι υπάρχει μικρό τεχνητό λιμάνι στο οποίο εισέρχονται μικρά πλοία.
Ο χάρτης του Antonio Millo δεν είναι τόσο καλός. Όμως δείχνει κάτι. Έχει το νησάκι Παλάτια με ερείπια κι έναν πύργο. Δείχνει το Κάστρο, αλλά δεν δείχνει τον Μπούργο. Περίπου στο ίδιο σημείο που στο χάρτη του Piri υπάρχει το μικρό τεχνητό λιμάνι, στο χάρτη του Antonio έχουμε δύο μόλους και σημειώνεται «Molo», (μόλος). Στην περιγραφή που συνοδεύει το χάρτη αναφέρεται ότι η πόλις της Νάξου, η Χώρα, δεν έχει ι άλλο λιμάνι από ένα «μαντράκι» (λιμάνι για τα κάτεργα), που μπορεί να χωρέσει 5-6 κάτεργα, και προστατεύεται από το μόλο. Ο Antonio επίσης γράφει ότι τα μεγάλα πλοία αγκυροβολούν νότια από το ακρωτήρι Στελίδα, κι ότι υπάρχουν ακόμα πλοία που αγκυροβολούν στο ανατολικό μέρος της Νάξου που βρίσκεται το σμυρίγλι.
Στη συνέχεια το λιμάνι της πόλης της Νάξου αναφέρεται από τον Ιησουΐτη ιστοριογράφο Ροβέρτο Saulger, στην εξιστόρησή του για τον δούκα Μάρκο Α’ Σανούδο. Γράφει ότι ο Μάρκος Σανούδος κατασκεύασε ένα λιμάνι κοντά στο Κάστρο που καλύπτεται από το νησάκι Παλάτια, κι από δυτικά από το μόλο που ο Δούκας έκαμε. Εκεί έγιναν, κατά τον Saulger, κάποια υπόστεγα για κάτεργα, πιθανώς του ίδιου τύπου που υπάρχει στον ναύσταθμο της Βενετίας. Όμως δεν μπορούμε να δεχθούμε χωρίς αμφιβολίες ότι αυτό το λιμάνι ήταν ακόμα σε χρήση την εποχή του Saulger, περίπου το 1675, όπως υποστηρίζει ο ίδιος. Η περιγραφή του ιησουΐτη ηγούμενου και συγγραφέα, που περιλαμβάνεται στο έργο που έγραψε στη Γαλλία δώδεκα χρόνια μετά την επιστροφή του εκεί, δεν φαίνεται να είναι ακριβής.
Στις μεταγενέστερες πηγές δεν βρίσκουμε πλέον ειδήσεις για τη χρήση του μικρού λιμανιού. Σ’ αυτές αναφέρεται ότι τα πλοία που έκαναν εμπόριο με τη Νάξο, αγκυροβολούσαν στη Μουτσούνα ή στον Άγιο Προκόπιο. Η ναυτική κίνηση της Νάξου τον 17ο αιώνα πρέπει να ήταν σημαντική. Αυτό μπορούμε να το συμπεράνουμε από το τουρκικό φορολογικό κατάστιχο του 1670 που δίνει την ποσότητα με βάση την οποία νοικιάζονταν στις κοινότητες των Κυκλάδων τα τελωνεία των λιμανιών των νησιών, κι έτσι δίνουν μια ιδέα για την αξία του εμπορίου που πλήρωσαν τα τελωνεία.
Έτσι βρίσκουμε: Νάξος 10.000 άσπρα, Πάρος 62.000 άσπρα, Σαντορίνη 4.000 άσπρα, Μήλος 10.500 άσπρα, Άνδρος 30.000 άσπρα και Σύρος 2.000 άσπρα. Το εξωτερικό εμπόριο της Νάξου δεν φαίνεται να έπαθε μεγάλη βλάβη από τα κακά λιμάνια. Μόνο η Άνδρος έχει πολύ μεγαλύτερο εμπόριο, γιατί εκείνο το νησί είχε ένα προϊόν με μεγάλο κόστος μεταφοράς: μεταξωτά.
Μεταγενέστερη ολλανδική στατιστική του εμπορίου των Κυκλάδων του Ολλανδού προξένου Σύρας δείχνει ότι αμέσως μετά την Ελληνική Επανάσταση, η Νάξος, δεν είχε καλό λιμάνι, είχε όμως σπουδαία εμπορική κίνηση. Τα εισοδήματα των τελωνείων όπως τα δίνει η στατιστική αυτή είναι: Σαντορίνη 64.000 δραχμές, Τήνος 20.000, Πάρος 11.500, Άνδρος 20.000, Νάξος 22.000, Μήλος 8.000, Σίφνος 8.000.
Όλο το εμπόριο εξαγόταν στο σύνολό του σχεδόν, εκτός από την σμύριδα, από τον Άγιο Προκόπιο. Η κατάσταση των λιμανιών της Νάξου, ιδίως του όρμου του Αγίου Προκοπίου, περιγράφεται με λεπτομέρεια από στον ναυτιλιακό άτλαντα του Ολλανδού Johannes Van Keulen που εκδόθηκε στο Άμστερνταμ το 1683.
«Από βορειο-ανατολικά είναι 11/2 ολλανδικά μίλια από το λμάνι του Δριού της Πάρου προς Porto Saline στην Νάξο. Υπάρχουν δύο νησάκια μπροστά και Ν. από το μικρότερο νησάκι υπάρχει ένα άλλο κρυμμένο από το νερό. Μεταξύ των νησιών υπάρχει διάβαση βαθειά, 6, 7 και 8 οργυιές. Ανάμεσα στο μεγαλύτερο βορεινό νησάκι και της γωνιάς της Νάξου υπάρχει κρυμμένος κάτω από το νερό ένας βράχος, μεγάλος σαν πλοίο αλλά κατεβαίνει απότομα σαν τείχος, εκεί έχει 8 οργυιές βάθος. Εάν θέλετε να πάτε βόρεια από το λιμάνι, πηγαίνετε από τη χαμηλή γωνιά της Νάξου, είναι μάλλον βραχώδης αλλά 5-6 οργυιές γιατί μπορείτε να μετρήσετε το βάθος με το μόλυβδο. Δεν πρέπει να πάτε πιο μακριά γιατί εκεί υπάρχουν κρυμμένοι βράχοι. Βόρεια από τη γωνιά υπάρχει κόλπος μεγαλύτερος από εκείνον του Porto Saline. Εκεί βρίσκεται η πόλις Ναξία πάνω σε στρογγυλό λόφο σαν Κάστρο. Το βάθος της θάλασσας είναι βραχώδες. Εκεί, είναι επικίνδυνα γιατί κόβονται τα σύρματα από τις άγκυρες. Μπροστά στην πόλη υπάρχει ακόμα ψηλό και στρογγυλό νησάκι που βρίσκεται η πύλη, η πόρτα του ναού του Διονύσου που παράγει καλά κρασιά». Έπειτα δίνει σύντομες περιγραφές άλλων λιμανιών της Νάξου: Άγιος Ιωάννης και Πάνορμος. Με Porto Saline στο κείμενο εννοείται ο όρμος του Αγίου Προκοπίου, Λιμήν των Αλυκών.
Ακόμα κατά τον 19ο αιώνα υπήρχαν στη Νάξο τα ερείπια του αρχαίου μικρού λιμανιού που κατασκεύασαν οι Δούκες για τα πολεμικά κάτεργά τους. Το αναφέρει το χειρόγραφο περιγραφή του Ναξίου ιστορικού Γριμάλδι, φέρει χρονολογία 187.
Η ιστορία που έγραψε ο Γριμάλδι είναι ένα μείγμα τοπικών παραδόσεων και ιστορίας. Γράφει ότι στην αρχαιότητα ο τύραννος Λύγδαμις έκανε λιμάνι για κάτεργα και μόλο στον τόπο που υπήρχε ναός του Ποσειδώνα. Αυτό, βέβαια, είναι παράδοση. Έπειτα γράφει ότι οι «Σταυροφόροι» ξανάκτισαν αυτό το μόλο κι έκτισαν μια εκκλησία, Παναγία του μόλου, στον τόπο του ναού του Ποσειδώνα. Αυτή η εκκλησία πρέπει να είναι η σημερινή Μυρτιδιώτισσα, αλλά κι αυτή η εξιστόρηση πρέπει να είναι παράδοση, γιατί δεν επιβεβαιώνεται από σοβαρή πηγή. Έπειτα, συνεχίζει, το μικρό λιμάνι καταστράφηκε στη Τουρκοκρατία επειδή οι κάτοικοι της Νάξου φοβόντουσαν ότι μπορούσε να χρησιμοποιηθεί από τους πειρατές. Αυτό είναι επίσης παράδοση, αλλά επειδή η χρονολογική απόσταση αυτής της πληροφορίας από την εποχή του Γριμάλδι δεν είναι πολύ μεγάλη, μπορεί να είναι αληθινή, είναι μάλλον λογική αυτή η παράδοση. Τα λείψανα υπήρχαν ακόμα την εποχή του Γριμάλδι. Ένας αγγλικός ναυτικός χάρτης του μεγάλου Άγγλου χαρτογράφου, πλοιάρχου του Αγγλικού Ναυτικού T. Graves, δείχνει καθαρά τα ερείπια του μόλου σε ωραίο χάρτη που είναι ο παλαιότερος λεπτομερής χάρτης της πόλης της Νάξου.
Με την έρευνα των πηγών δώσαμε ακριβείς λεπτομέρειες για την ιστορία του μικρού λιμανιού της πόλεως της Νάξου κι επίσης δείξαμε ότι δεν είναι αλήθεια ότι το εμπόριο της Νάξου υπέφερε πάρα πολύ επειδή η Νάξος δεν είχε καλό λιμάνι. Την περίοδο της Φραγκοκρατίας και την εποχή της Τουρκοκρατίας η Νάξος ήταν σπουδαίος σημαντικός εμπορικός τόπος των Κυκλάδων. Οι αρχαιότερες πηγές του εμπορίου της Νάξου είναι πολύ παλιές, είναι πραγματικά του 1301, από νοταριακά έγγραφα της Κρήτης μιλούν για εμπόρους της Νάξου.
(*) Αρθρο του Ολλανδού ιστορικού Ben J. Slot στο περιοδικό Φλέα τεύχος 8, του 2005
(Ευχαριστούμε τον Κώστα Κατσουρό για την ανάρτηση στη σελίδα του στα social media)
Διαβάστε όλες τις τελευταίες ειδήσεις από τις σελίδες του Naxos Press – τώρα και στο Google News
