Μέλανες: Κουρουνοχώρι – Μύλοι

  Το να αφηγηθείς την ιστορία ενός τόπου δεν είναι το ευκολότερο των πραγμάτων. Γίνεται ακόμα πιο δύσκολο όταν οφείλεις, σε σύντομο χρονικό διάστημα, να αφηγηθείς αιώνες ιστορίας που διαμορφώνουν έναν τόπο, τις Μέλανες, για τον οποίο δεν υπάρχει βιβλιογραφία. Και μπροστά σ’ ένα κοινό που ελάχιστες φορές έχει κληθεί να παρακολουθήσει ομιλία για τον τόπο του. Κατ’ ανάγκη λοιπόν επιλέξαμε να παρουσιάσουμε όψεις της ιστορίας αυτού του τόπου, του τόπου των Μελάνων-Κουρουνοχώρι Μύλοι. Όπως γνωρίζετε το δημοτικό διαμέρισμα Κουρουνοχώρι-Μύλοι ορίζεται από την Παναγία την Κριτόματη, τους Κάμπονες, το Φλεριό και κλείνει με τον Άγιο Γεώργιο.

    «Η Κυρία μας η Κριτόματη». «Μ’ αυτή την επωνυμία τιμάται η Παναγία σε ξωκκλήσι κτισμένο στην πλαγιά λόφου, στ΄ αριστερά του αμαξιτού δρόμου που οδηγεί από τον Άη Θελλένη στο Κουρουνοχώρι. Η πιο παλαιά μνεία του ξωκκλησιού γίνεται σε δικαιοπραξικά έγγραφα του 17^ου αιώνα. Σε μοιρασοχάρτι της 3 Απριλίου 1626 αναφέρεται ότι οι άρχοντες Χρουσάκις Κορονέλλος και ο Νικολός Ντε Μαρή διαχωρίζουν και μοιράζονται το φέουδο των Μελάνων «αρχινώντας από τον Τζεντίλη να πάγη τον ποταμόν-ποταμόν, έως να σώσουν εις την άκρια του τόπου, από τον οποίον τόπον γροικάται και είναι η πάρτε που παίρνει ο αφέντης Χρουσάκις που είναι η κυρία η Κριτόματης, που πάγη το Κουρνοχώριον…». Και σε άλλο έγγραφο, με χρονολογία 26 Μαΐου 1660, η Αντωνίνα σύζυγος Μιχαήλ Θεόφιλου αφιερώνει στο ναό των Αγίων Τεσσαράκοντα «ένα τετάρτι αμπελίου τοποθετημένου στα σύνορα της κυρίας μας Κριτόματης».(1) Αυτό το ξωκκλήσι ήταν μετόχι του μοναστηριού της Χοζοβιώτισσας της Αμοργού, και από αυτό παραχωρήθηκε το 1662 στον Παριανό ιερομόναχο Γρηγόριο Χρυσανθόπουλο, για να το αναστήση και το ανακαινίση Αλλά τι σημαίνει η επωνυμία; Ο Ι. Κ. Βογιατζίδης (…) την θεωρεί σύνθετη από τις λέξεις κριτής και όμμα, και επομένως πιστεύει ότι σημαίνει Εκείνην που έχει όμματα κριτού, Εκείνην που κρίνει, που δικάζει με τα μάτια της.(2) Αν λάβουμε υπ’ όψη ότι στη Νάξο υπάρχει η αντίληψη ότι η Παναγία δεν ασκεί χρέη μόνον μεσίτριας αλλά και κριτή, όπως ο Θεός, και μάλιστα ότι είναι αδυσώπητη τιμωρός των παραβατών του ηθικού νόμου (…) και ότι παλαιότερα, όταν κάποιος κατηγορείτο άδικα για ζωοκλοπή, μπορούσε να αποδείξει την αθωότητά του με όρκο που έδινε μέσα στην εκκλησία και μπροστά στην εικόνα της Παναγίας, θα παραδεχθούμε ότι η ερμηνεία αυτή δεν είναι λανθασμένη». Σήμερα η εικόνα φυλάσσεται στον ενοριακό ναό του Κουρουνοχωρίου.

    Αλλά το ενδιαφέρον για την γνώση της ιστορίας που μας ενδιαφέρει είναι το καθεστώς που διέπει τον 17o αι. την γαιοκτησία και τις σχέσεις γαιοκτητών και καλλιεργητών στον τόπο των Μελάνων. Οι ενδιαφερόμενοι αφέντες  ορίζουν ως φέουδο τις Μέλανες έτσι ώστε, οι κάτοχοί του, να αντλούν και να καρπώνονται όλα τα φεουδαρχικού χαρακτήρα δικαιώματα που ίσχυαν από την εποχή του δουκάτου. Αυτό το φέουδο, των Μελάνων, μοιράζονται οι αφέντες Χρουσής Κορονέλλο και Νικολό Ντε Μαρή, όπως μαρτυρείται στο έγγραφο διανομής των Μελάνων του 1626 – οι προπάτορες τους υπήρξαν τοποτηρητές του Εβραίου Ιωσήφ Νάσι στον οποίο ο Σουλτάνος παραχώρησε το δικαίωμα της είσπραξης των φόρων από τα νησιά που αποτελούσαν το πρώην δουκάτο του Αιγαίου Πελάγους. Μοιράζονται τα καλλιεργήσιμα κτήματα της περιοχής, και πιο συγκεκριμένα μοιράζονται τις εντριτίες από τα κτήματα, το δικαίωμα να καρπώνονται το τρίτο της παραγωγής από τη γη των Μελάνων. Οι κάτοικοι, οι καλλιεργητές-κοπιαστές που δουλεύουν στα κτήματα, δεν έχουν δικαιώματα, είναι πάροικοι. Αφέντες ξένοι προς την Νάξο, προς τις Μέλανες με την πανάρχαια καταγωγή, ο πρώτος από την Ισπανία, ο δεύτερος από την Γένοβα, ξένοι προς τις συνήθειες, τα ήθη και τα έθιμα, τη θρησκευτική πίστη των ορθόδοξων Μελανιτών, δεν διστάζουν να τους αποκαλούν υποτιμητικά «σχισματικούς». Τα περιουσιακά στοιχεία που δίνει ως δωρεά στο Τάγμα των Ιησουιτών ο Νικολό Ντε Μαρή, ανάμεσά τους και οι «εντριτίες» που λαμβάνει από τη δουλειά των κοπιαστών καλλιεργητών Μελανιτών, θα στηρίξουν την εγκατάσταση στο Κάστρο, την οργάνωση και τη δράση των Ιησουιτών, που εκείνα τα χρόνια μόλις είχαν αφιχθεί  στη Νάξο. Στο μερίδιο του Κορονέλλο πέφτει η περιοχή που σήμερα ορίζεται ως δημοτικό διαμέρισμα  Κουρουνοχωρίου-Μύλων. Ότι συμβαίνει στις Μέλανες τον 17^ο αι. έχει τις ρίζες του στην εγκαθίδρυση της Λατινογενούς ηγεμονίας από τον Βενετό Μάρκο Σανούδο, τέλη της πρώτης αρχές της δεύτερης δεκαετίας του 1200.

    «Κουρνοχώριον». Την σημασία της λέξης δεν την γνωρίζουμε. Μια άποψη, που συνδέεται με τα χρόνια της Λατινοκρατίας κι ιδιαίτερα με την ιστορία του πύργου Δέλλα Ρόκκα, θέλει τον οικισμό να είναι το «Χωρίον της Κορώνας», του στέμματος δηλαδή. Ίσως να είναι έτσι.

    Πράγματι ο σημερινός πύργος Δέλλα Ρόκκα δεσπόζει στον οικισμό και εξουσιάζει την κοιλάδα των Μελάνων. Μια μικρή παρατήρηση αρκεί για να διαπιστώσουμε ότι όλοι οι δρόμοι του οικισμού ξεκινούν και καταλήγουν στον πύργο. Δεν αποκλείεται ο οικισμός να σχηματίσθηκε από τα κτίσματα των ανθρώπων που δούλευαν στον πύργο και στα κτήματά του, καθώς όλη η ζωή και η κίνηση στην κοιλάδα των Μελάνων ως κέντρο είχε τον πύργο.

    Το χαρακτηριστικό του γνώρισμα δεν είναι η οχύρωσή του για την απόκρουση εχθρικών επιθέσεων. Αναμφίβολα αποτελούσε τοπικό οικονομικό κέντρο: σε μια τοποθεσία ποτιστική και ιδιαίτερα γόνιμη αποτελεί σημείο αναφοράς όχι μόνο για την παραγωγή αγροτικών προϊόντων αλλά και την διαμόρφωση των τιμών και την εμπορία. Είναι πολύ πιθανόν ότι οι Μέλανες αποτελούσαν μέρος της κρατικής ιδιοκτησίας, της δουκικής δηλαδή ιδιοκτησίας. Δεν είναι τυχαίο το τοπωνύμιο Αφεντικό, το και Αφεντικού, στου, που ανάγονται στους μεσαιωνικούς χρόνους και τα συναντάμε στις Μέλανες. Προσδιορίζουν κτήματα που ανήκαν στους αυθέντας, στους βυζαντινούς ή φράγκους άρχοντες. Σε έγγραφα της τουρκοκρατίας είναι συνηθισμένη η έκφραση «να γίνεται όλον του το έχει αφεντικό», δηλαδή να δημεύεται όλη η περιουσία του, να περιέρχεται δηλαδή στην κρατική ιδιοκτησία.(3) Τόπος αθέατος και προστατευμένος από τη θάλασσα επιτρέπει στον κάτοχό του τον απρόσκοπτο έλεγχο των καλλιεργήσιμων εκτάσεων, τον έλεγχο των πηγών του νερού και γενικά των υδάτινων πόρων και των νερόμυλων της επικράτειάς του που άλεθαν σιτάρι, πρωταρχικό διατροφικό προϊόν της εποχής εκείνης, της Λατινοκρατίας. Είναι λοιπόν πιθανόν ο οικισμός «Κουρουνοχώριον» να διαμορφώθηκε μαζί με τον πύργο ως σύνολο των κατοικιών των καλλιεργητών και εκείνων που δούλευαν στους νερόμυλους και κατ’ αυτό τον τρόπο  αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα του.

    Η τοπική αφήγηση θέλει τον πύργο αυτό θερινή κατοικία του δούκα Μάρκου Α’ Σανούδου, ιδρυτή του Δουκάτου της Νάξου. Παρά το γεγονός ότι η κοιλάδα των Μελάνων προσφέρεται – δεν είναι τυχαία η παρακείμενη θερινή κατοικία των Ουρσουλινών – νεότερες έρευνες έδειξαν ότι η κατασκευή του πύργου πρέπει να τοποθετηθεί τον 14^ο αι. κι όχι τον 13^ο αι.(4)

    Με τον πύργο συνδέεται το τέλος της δυναστείας των Σανούδων: στα 1383 ο συγγενής των Σανούδων Φραγκίσκος Crispo, κύριος της Μήλου, δολοφόνησε στην περιοχή των Μελάνων τον συγγενή του Δούκα ΝικολόDalle Carceri που τον φιλοξενούσε στον πύργο κι έγινε κύριος του Δουκάτου κι ιδρυτής του οίκου των Κρίσπων που θα ηγεμονεύσουν μέχρι την κατάλυση του δουκάτου από τους Οθωμανούς.

    Προκρίναμε και αναφερθήκαμε σ’ αυτές τις δύο όψεις της ιστορίας του τόπου των Μελάνων επειδή θεωρούμε ότι υπήρξαν καθοριστικής σημασίας για την πορεία και την εξέλιξη της περιοχής. Η συγκρότηση και διαμόρφωση της Λατινογενούς ηγεμονίας, το πέρασμα μετέπειτα στην οθωμανική αυτοκρατορία, στην οποία κυρίαρχη τάξη στη Νάξο παραμένει η κλειστή κάστα των Καθολικών του Κάστρου, που ήλεγξε το 90% της παραγωγής, διέκοψε την ζωή όπως είχε συναρθρωθεί στην κοιλάδα των Μελάνων – όπως και της υπόλοιπης Νάξου – οπού η ζωή κυλούσε ήρεμη από τα αρχαία χρόνια ως και την ύστερη ρωμαϊκή εποχή και το πέρασμα στην πρώιμη βυζαντινή, όπως μαρτυρά η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου που οικοδομήθηκε στα ερείπια ρωμαϊκού λουτρού. Στη συνέχεια, στην βυζαντινή περίοδο, η κοιλάδα δεν φαίνεται να είχε αξιόλογο ρόλο στο σύνολο του νησιού.

    Υπήρξαν εποχές, πολύ μακρινές, όπου δεν υπήρχαν πύργοι, άρχοντες και υποτακτικοί, εντατικές καλλιέργειες, φόροι και ανισότητες που διαρκώς διευρύνονταν. Εποχές στις οποίες οι άνθρωποι αβίαστα ζούσαν την καθημερινότητα τους, όπως αυτοί την σχεδίαζαν, όπως αυτοί όριζαν τους όρους παραγωγής και αναπαραγωγής της ζωής τους. Ένα εργαστήρι του 7^ουπ. Χ αιώνα, λατομείο, στο οποίο σμίλευαν το μάρμαρο, που δέχονταν παραγγελίες για τη διακόσμηση ναών στο νησί ή και έξω από αυτό υπήρξε στη θέση στου Έλληνα. Εκεί, όπου ο Μελανίτης μάστορας με τους μαθητές του τεχνίτες και τους άλλους εργαζόμενους έβαζαν τα θεμέλια της γλυπτικής. Τεχνίτες ικανοί να σχεδιάζουν και να κατασκευάζουν υδραγωγείο, να ελέγχουν  το νερό για τα ποτιστικά και τις καλλιέργειές τους. Άνθρωποι καλλιεργητές αλλά συνάμα και τεχνίτες!

    Ο Κούρος ο Έλληνας κείτεται ακόμα εκεί για να θυμίζει ότι η ζωή στις Μέλανες διακόπηκε βίαια από κατακτητές με τη δικής τους γλώσσα, τη δική τους θρησκεία, με τα δικά τους ήθη και έθιμα, τους νόμους και τις συνήθειες τους. Διακόπηκε βίαια από στρατιώτες, που στο όνομα του Χριστού, και εντελώς αυθαίρετα επέβαλαν σ’ εμάς τους αδύνατους την τυραννία τους, «να μας αποδιώκετε και από τα γονικά μας πράγματα με το να έχετε την αυτοθέλητον εξουσίαν και θέλησιν», καταγγέλλει ένας Ναξιώτης κάτοικος Μπούργου με κτήματα στις Μέλανες, στα 1690. (5)

    Ένα από τα τρία αρχαία τοπωνύμια που έχουν επιβιώσει ως τις μέρες μας στη Νάξο και μαρτυρούνται από επιγραφές είναι οι Μέλανες, οι (θηλυκού γένους από την εκφορά στις Μέλανες). Μεγάλη κοιλάδα που πήρε το όνομά της από το μαυριδερό χρώμα του εδάφους Στους αρχαίους χρόνους θα λεγόταν Μέλας, ο, όπως εξάγεται από την επιγραφή που βρέθηκε εκεί και λέγει: «τούτου [δε του χω]ρίου άπα[ν αποτετί]μηται και τα εν ελαιούντι και τα εν Μέλανι». Από το επίθετο μέλας είχαν γίνει τοπωνύμια και στην αρχαιότητα: Μελανία, πόλη στην Αμοργό, Μελανηίς λεγόταν η Ερέτρια. Και στους νεότερους χρόνους: Μέλανες, Μέλανοι, Μελαμού στην Κύπρο και Μελανιός στη Χίο».(6)

* Γράφτηκε για να συνδράμει τους φίλους Μελανίτες στην προσπάθειά τους να κατανοήσουν την ιστορία του τόπου τους.

1. βλπ. Αντωνίου Κατσουρού, Ναξιακά δικαιοπρακτικά έγγραφα του 17^ου αι.,στην Επετηρ. Εταιρ. Κυκλαδ. Μελετών, 7 (1968) σ. 39 και 100]

2. βλπ. Ι. Κ. Βογιατζίδου, Αμοργός, Ιστορικαί έρευναι περί της νήσου, εν Αθήναις 1918, σ. 3

3. βλπ. Αντωνίου Κατσουρού, Τοπωνύμια της Νάξου, Ναξιακόν Αρχείον, Νάξος 1947.

4. βλπ. Αγγ. Δέτση, Πύργος Δέλλα Ρόκκα στο Κουρουνοχώρι, π. Απεραθίτικα, 3 έτος VIII 1996.

5.  βλπ. Αγλαΐα Κάσδαγλη, Φτωχοί και πλούσιοι στη Νάξο του 17^ου αιώνα, στο «Πλούσιοι και φτωχοί στην κοινωνία στην κοινωνία της Ελληνολατινικής Ανατολής», Διεθνές Συμπόσιο, επιμ. Χρύσα Α. Μαλτέζου, Βενετία 1998.

6. βλπ. Αντωνίου Κατσουρού, Τοπωνύμια, ό. π.