Ο ανθρωπολόγος Τσαρλς Στιούαρτ μιλάει στο ΒΗΜΑ για την κρίση τού σήμερα μέσα από τις αφηγήσεις των παιδιών του κυκλαδίτικου νησιού την εποχή του Κραχ του 1929
Νάξος, 1930. Τα απόνερα της Μεγάλης Ύφεσης του 1929 έχουν φθάσει και στο νησί των Κυκλάδων. Η εξαιρετικής ποιότητας σμύριδα των βουνών του νησιού- το σμυρίγλι των Ναξιωτών-, απαραίτητη στη βιομηχανία όπλων, η οποία ήταν περιζήτητη στον Α Δ Παγκόσμιο Πόλεμο οδηγώντας την οικονομία του νησιού σε πρωτοφανή άνθηση, δεν βρίσκει πλέον αγοραστές. Με την οικονομική ύφεση Γερμανοί, Γάλλοι και Βρετανοί, οι μεγάλοι καταναλωτές σμύριδας δηλαδή, δεν έχουν πλέον τη δυνατότητα να την αγοράζουν. Οι κάτοικοι της Κορώνου, εργάτες στα σμυριδωρυχεία στην πλειονότητά τους, αγωνιούν για το μέλλον τους. Τηρουμένων των αναλογιών, η κατάσταση θυμίζει πολύ αυτήν που βιώνουμε όλοι σήμερα.
Ακριβώς σε αυτή τη χρονική συγκυρία πέντε δεκατριάχρονα αγόρια και κορίτσια αρχίζουν να βλέπουν κάθε βράδυ όνειρα όπου η Παναγία και διάφοροι άγιοι δίνουν υποσχέσεις στους νησιώτες για ένα καλύτερο μέλλον. Όπως παρουσίασε σε διάλεξή του στο Αμερικανικό Κολλέγιο Ελλάδος. Deree την περασμένη Τρίτη ο βρετανός ανθρωπολόγος Τσαρλς Στιούαρτ, τα παιδιά κατέγραφαν τα όνειρα στα σχολικά τους τετράδια, τα εικονογραφούσαν με δικά τους σκίτσα και τα διάβαζαν κάθε μέρα δυνατά για να τα ακούσουν όλοι από το μπαλκόνι της συγχωριανής τους Ευδοκίας.
Οι άγιοι λένε στα παιδιά να αναζητήσουν μια εικόνα της Αγίας Άννας θαμμένη στο βουνό. Τα παιδιά, οι «ονειρευάμενοι» όπως τα αποκαλούσαν, βεβαιώνουν τους συγχωριανούς τους ότι μόλις βρεθεί η εικόνα θα χτιστεί μια μεγάλη εκκλησία, θαμμένοι θησαυροί σε όλο το νησί θα έρθουν στην επιφάνεια, το νησί θα αποκτήσει τεράστια φήμη και προσκυνητές από όλον τον κόσμο θα καταφθάσουν στο χωριό φέρνοντας πλούτο.
Πενήντα τετράδια της Μαρίνας, ενός από τα παιδιά, μελέτησε ο Στιούαρτ. Καλύπτουν το διάστημα από τον Ιούνιο του 1930 ως τον Απρίλιο του 1931 και περιέχουν 150 ζωγραφιές από τα όνειρα που είδε. Στις 25 Νοεμβρίου η Μαρίνα βλέπει όνειρο ότι ο Νικηφόρος, ο δάσκαλος του σχολείου, μεταφέρει στους χωρικούς ένα μήνυμα από την Παναγία, ότι το 1933 θα γίνει πόλεμος. Και, όπως στον πόλεμο του 1917, ο βασιλιάς θα στείλει τους Αγγλογάλλους να έρθουν να πάρουν σμύριδα και οι κάτοικοι του χωριού θα πλουτίσουν.
Σε άλλο όνειρο, στις 2 Δεκεμβρίου, η Μαρίνα βλέπει την Αγία Άννα να λέει στους χωρικούς ότι θα έρθουν ξένοι να αγοράσουν τα ορυχεία. Οι ντόπιοι θα πρέπει να κάνουν σκληρά παζάρια μαζί τους και να μην πουλήσουν τα ορυχεία. Σε άλλη εκδοχή, οι ξένοι αγοράζουν τα ορυχεία και απασχολούν σε αυτά τους κατοίκους του χωριού, οι οποίοι πληρώνονται με πολλά χρήματα.
«Τα όνειρα αυτά είναι ευαίσθητες αποκρίσεις σε υπαρξιακές προκλήσεις» λέει ο Στιούαρτ. «Τα παιδιά αυτά υπερβαίνουν το γκρίζο παρόν τους με το να φαντασιώνονται ένα καλύτερο μέλλον, ενώ χρησιμοποιούν αναφορές σε παρελθούσες εμπειρίες για να σκηνοθετήσουν το μέλλον τους». Απέναντι στην παθητικότητα, στην παραίτηση, στην κατάθλιψη που προκαλεί η οικονομική δυσπραγία τα παιδιά προτείνουν έναν τρόπο δράσης και οι χωρικοί ξεκινούν να σκάβουν το βουνό για να βρουν την εικόνα. «Η ενέργεια αυτή δεν έφερε βέβαια την επιτυχία που οραματίστηκαν τα παιδιά, ήταν όμως μια μορφή δράσης» μας είπε ο καθηγητής.
Μοιάζει η σημερινή κρίση με εκείνη του 1930; «Οι συνθήκες σήμερα είναι διαφορετικές από ό,τι πριν από 80 χρόνια» απαντά ο Τσαρλς Στιούαρτ, «και οι δύο κρίσεις όμως είναι πολύ σοβαρές και οι άνθρωποι βιώνουν παρόμοιες εμπειρίες». Είναι κρίσιμο όμως, πιστεύει, να δώσουμε σημασία στην υπαρξιακή κρίση την οποία δημιουργεί η οικονομική κρίση: «Όλοι αναζητούν πολιτική λύση στο πρόβλημα, αλλά ας μην ξεχνάμε το υπαρξιακό επίπεδο. Χρειάζεται να σταθούμε και να αναλύσουμε αυτή την υπαρξιακή διάσταση της κρίσης και πώς επηρεάζει το άτομο και την κοινωνία». Διότι σε περιόδους κρίσης απειλείται η ύπαρξη και το ενδεχόμενο να έρθει το τέλος του κόσμου μοιάζει πιθανό.
Σε αυτές τις συγκυρίες επανακάμπτουν τα θρησκευτικά τελετουργικά για να θυμίσουν ξεχασμένες αξίες και βεβαιότητες του παρελθόντος και να ρυθμίσουν την κοινωνία. Μπορούμε όμως σήμερα, στην εποχή του ορθολογισμού να περιμένουμε ότι οράματα όπως των παιδιών στη Νάξο το 1930 θα προσφέρουν ανακούφιση και ελπίδα για καλύτερο μέλλον; «Δεν είναι ξεκάθαρο πώς αλλά μυστικιστικές και αποκρυφιστικές αντιλήψεις εξακολουθούν να επιβιώνουν ανάμεσα στους μορφωμένους ανθρώπους. Το θεϊκό στοιχείο υπάρχει» λέει ο Στιούαρτ «έστω και αν σήμερα δεν το αναζητούν στους αγίους της Ορθοδοξίας αλλά στις θρησκείες του Νew Αge, σε ανατολικές φιλοσοφίες, σε θεωρίες περί θετικής και αρνητικής ενέργειας και στη γιόγκα».
Ο ΒΡΕΤΑΝΟΣ ΠΟΥ ΑΓΑΠΗΣΕ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ
Ο βρετανός ανθρωπολόγος Τσαρλς Στιούαρτ, καθηγητής στο University College London και εφετινός κάτοχος της έδρας Νεοελληνικών Σπουδών «Ελευθέριος Βενιζέλος» στο Αμερικανικό Κολλέγιο Ελλάδος, πρωτοήλθε στην Ελλάδα στα τέλη της δεκαετίας του 1970. «Σπούδαζα αρχαία ελληνικά στη Βρετανία. Είναι μια γλώσσα νεκρή, με είχε όμως γοητεύσει. Αναρωτήθηκα αν μιλιέται πουθενά κάποια εκδοχή της γλώσσας και ο καθηγητής μου τότε μου σύστησε να πάω στην Κάτω Ιταλία, στην Καλαβρία και στην Απουλία. Ακούγοντας την γκρεκάνικη διάλεκτο προέκυψε το ενδιαφέρον μου για τη νέα ελληνική και τις διαλέκτους της».
Τον επόμενο χρόνο ταξίδεψε με υποτροφία στην Κρήτη και στην Κάρπαθο. Εκεί άρχισε να πρωτομαθαίνει νέα ελληνικά. Με την επιστροφή του στη Βρετανία τα μελέτησε συστηματικά. Τη δεκαετία του 1980 ξεκίνησε έρευνα στις Κυκλάδες, η οποία κατέληξε, το 1987, στη διατριβή του «Δαίμονες και διάβολος στην Ελλάδα» (Ταξιδευτής,2008). Επέστρεψε στη Νάξο στις δεκαετίες του 1990 και του 2000 για νέα έρευνα σχετικά με τα όνειρα και την ιστορική συνείδηση. Τα πορίσματα της έρευνας αυτής στην οποία βασίστηκε η διάλεξή του θα εκδώσει σε βιβλίο τον επόμενο χρόνο.
Πηγή: ΒΗΜΑ (αρθρο στις 3 Απριλίου 2011)
