ΑΡΣόΣ: Ενα καλοκαίρι στον Διασορίτη

Ο Ιστορικός Όμιλος Νάξου ΑΡΣόΣ, ο Πολιτιστικός Σύλλογος Τραγαίας και η Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου συνδιοργανώνουν στο Χαλκεί έξι (6) μαθήματα για τη βυζαντινή Νάξο: Διοίκηση, οικονομία, κοινωνία και τέχνη, μέσα από τις μαρτυρίες των μνημείων της κεντρικής Νάξου (Σαγκρή, Τραγαία, Μονή, Δανακός, Απεράθου) – Ποιο είναι το πρόγραμμα 

«Η Νάξος, γράφει η Μυρτάλη Αχειμάστου-Ποταμιάνου, η μεγάλη κεντρική των Κυκλάδων νήσος, […] με το μνημειακό παρόν της να κρατεί δυνατή στον αιώνα την πνοή των χρόνων που πέρασαν. Είναι από τους λίγους τόπους της ελληνικής επικράτειας που είχαν το προνόμιο να διατηρήσουν σε τόση έκταση τα ιερά τους. Ανάμεσά τους, πολυάριθμες βυζαντινές εκκλησίες και περισσότερο εξωκκλήσια «κατοικούν» στα χωριά και στην ύπαιθρο, στα πεδινά, στα παραθαλάσσια και στα ορεινά μέρη. Με την αρχιτεκτονική, τις τοιχογραφίες, τα γλυπτά και τις επιγραφές που διασώζουν συνθέτουν αδιατίμητη ακόμη στο σύνολο εικόνα της παλαιοχριστιανικής και της βυζαντινής εποχής του νησιού. […] «Σήμαντρα», «μαντατοφόροι», με αλλεπάλληλες ζωγραφίσεις σε αδιάκοπη συνέχεια από τον 7^οως τον 14^ο αιώνα, οι ναοί της Νάξου σωζόμενοι σε μεγάλο αριθμό «κρατούνε τη μορφή του αγέρα / ενώ ο αγέρας έφυγε» (Γ. Σεφέρης, Τρία κρυφά ποιήματα, Αθήνα 1966, σ. 25, 33)».(1)

O Νάξιος Βυζαντινολόγος Γεώργιος Μαστορόπουλος γράφει: «Η νήσος Νάξος […] κατέχει σημαντικότατη θέση στο πλαίσιο της βυζαντινής τέχνης λόγω μεγάλου αριθμού ναών, κυρίως τοιχογραφημένων, αναγόμενων στους πρώιμους, μέσους και ύστερους βυζαντινούς χρόνους. Η πυκνότητα αυτή δεν παρατηρείται σε κανένα άλλο νησί του Αιγαίου. Η Νάξος υπερέχει και αυτής ακόμα της Κρήτης ως προς τη χρονική έκταση που καταλαμβάνουν τα σωζόμενα μνημεία της. Καμιά άλλη περίοδος στην μακραίωνη ιστορία του νησιού δεν έχει αφήσει τόσο πολλές και τόσο σημαντικές μνημειακές μαρτυρίες όσο η βυζαντινή. Ιδιαίτερα ο ζωγραφικός διάκοσμος συνιστά ένα εντυπωσιακό φαινόμενο μέσα στον ελλαδικό αλλά και στον ευρύτερο χώρο. Με τον πλούτο αυτό δίνεται σαφώς η εντύπωση ότι το νησί είχε τότε εξέχουσα θέση στην περιοχή του Αρχιπελάγους, γεγονός που προκύπτει και από επιγραφικές μαρτυρίες […]».(2)

Το μνημειακό αυτό σύνολο, ναοί, ζωγραφικός διάκοσμος, επιγραφές, από μόνο του, αποτελεί την «εγκυρότερη ιστορική μαρτυρία»(3) και μας επιτρέπει να ισχυριστούμε ότι η Νάξος δεν έπαψε να κατέχει σημαντική θέση στο διοικητικό, εκκλησιαστικό, οικονομικό αλλά και καλλιτεχνικό επίπεδο μεταξύ των νησιών του Κυκλαδικού συμπλέγματος αλλά και μεταξύ των επαρχιών της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

Επιβιώσεις Ελληνικών και Ρωμαϊκών ονομάτων, Τραγαία, Ακάδημος, Δαμίνος, Κόϊτος (Κόϊ(ν)τος) μαΐστωρ, κ. ά. καθώς και τα τοπωνύμια μαρτυρούν την συνεχή κατοίκηση της περιοχής.

Η πρωτοβυζαντινή – πρωτοχριστιανική εποχή, 7ος αι., ο ανεικονικός διάκοσμος, 8ος και 9ος αι., η μεσοβυζαντινή περίοδος, 10ος και 12ος αι., αλλά και η περίοδος της Λατινοκρατίας, 13ος και 14ος αι., καθώς και επιγραφικές μαρτυρίες για τους κτήτορες του επισκοπικού ναού της Πρωτοθρόνου και τους επώνυμους κοσμικούς και εκκλησιαστικούς άρχοντες της Νάξου (1052), η οποία είναι έδρα του θεματικού στρατού (τούρμα), επιτρέπουν να συνδεθεί η δημογραφική, οικονομική, κοινωνική αλλά κα καλλιτεχνική άνθιση με την ίδρυση του θέματος του Αιγαίου και την παρουσία στρατηγού στο νησί. Συγχρόνως μαρτυρούν την ανάπτυξη της Ναξιακής αγροτικής υπαίθρου όπου η ονομασία τριών οικισμών Χαλκεί, Κεραμεί, Τσικαλαριό  μαρτυρούν δραστηριότητες που δεν είναι μόνο αγροτικές.

Να σημειωθεί ότι η αγιογράφηση των ναών μαρτυρά ενίοτε τον απόηχο που φτάνει στη Νάξο από τα καλλιτεχνικά ρεύματα της κεντρικής ελεύθερης και υψηλής πολιτιστικής ζώνης, της Κωνσταντινούπολης κυρίως, χωρίς βέβαια να φτάνουν ποτέ στο επίπεδο της, καθώς όλη αυτή η τέχνη που προσλαμβάνεται υλοποιείται στην επαρχία με τον κλειστό, συντηρητικό χαρακτήρα της.

Στην περίοδο της Λατινοκρατίας, στην περιοχή της Τραγαίας, οι φράγκικες επιδράσεις είναι ανύπαρκτες έως δυσδιάκριτες και η διαπίστωση αυτή μπορεί να μαρτυρά  μια αφυπνισμένη ορθόδοξη, αν όχι εθνική, συνείδηση.   

Στην ευρύτερη περιοχή της Τραγαίας, ο μεγάλος σε σχέση με την περιορισμένη εδαφική έκταση, αριθμός ναών, μαρτυρά ότι η περιοχή αποτελούσε τόπο λατρείας για τους εγχώριους αγρότες χωρίτες στη διάρκεια των ιστορικών χρόνων, από την πρωτοβυζαντινή εποχή έως και ……..

 Μ’ αυτές τις επισημάνσεις αναλάβαμε, ο Πολιτιστικός Σύλλογος Τραγαίας και ο Ιστορικός Όμιλος Νάξου ΑΡΣόΣ, – με την επιστημονική συνδρομή του Καθηγητού του Παν/μίου Αθηνών κ. Γιώργου Πάλη και την αρωγή της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου, – την πρωτοβουλία να διοργανώσουμε στο Χαλκεί (3-5 Αυγούστου) την εκπαιδευτική-επιστημονική δράση (έξι μαθήματα) με θέμα: οικονομία, κοινωνία, διοίκηση και τέχνη στη Βυζαντινή Νάξο, μέσα από τις μαρτυρίες των μνημείων της κεντρικής Νάξου (Σαγκρή, Τραγαία, Μονή, Δανακός, Απεράθου).

Η πρωτοβουλία αυτήαποτελεί αναμφίβολα θετική εξέλιξη για τα πολιτιστικά δρώμενα στο Νησί μας και συμβάλει στην ανάδειξη του ιστορικού και πολιτιστικού πλούτου της Κεντρικής Νάξου, γιατί προσφέρει τη δυνατότητα στους ιστορικούς να προσεγγίσουν μέσω των βυζαντινών μνημείων της περιοχής όψειςτης κοινωνίας της Νάξου από την πρωτοχριστιανική-πρωτοβυζαντινή εποχή έως και τον 14^ο αι.

Δεν είναι σωστό να συνεχίζουν να συγκρίνουν την Ναξιακή αγροτική ύπαιθρο με τον Μυστρά, δεν είναι ένας νησιώτικος αγροτικός Μυστράς, για τον απλούστατο λόγο ότι όταν διαμορφωνόταν και εξελισσόταν η ιστορία της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στη Νάξο, – «οι ναοί κατοικούν στα χωριά και στην ύπαιθρο, στα παραθαλάσσια, στα πεδινά και στα ορεινά», – ο Μυστράς δεν υπήρχε καν, ούτε σαν υποψία, ούτε σαν όνειρο! Υπήρξε ατυχής η «έμπνευση» του Νίκου Καλογερόπουλου, κι αν για την εποχή του είχε την αιτία της και την αξία της στις μέρες μας δεν έχει καμιά δικαιολογία η συνέχισή της.(4)

-Τέλος, η πρωτοβουλία του Ιστορικού Ομίλου Νάξου ΑΡΣόΣ και του Πολιτιστικού Συλλόγου της Τραγαίας ανοίγει ένα δρόμο και καλεί τους Πολιτιστικούς Συλλόγους του Νησιού, τα τοπικά Κοινοτικά Συμβούλια, τον Δήμο Νάξου και Μικρών Κυκλάδων, την Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου, την Εφορεία Αρχαιοτήτων και το Υπουργείο Πολιτισμού, να αναλάβουν την ευθύνη της κινητοποίησης που σκοπό θα έχει την διοργάνωση βυζαντινολογικού Συνεδρίου ανά διετία ή τριετία, παγκοσμίου ενδιαφέροντος, με κέντρο τη Νάξο και το Χαλκεί. Επειδή «οι βυζαντινές εκκλησιές συνθέτουν αδιατίμητη ακόμη στο σύνολο εικόνα της παλαιοχριστιανικής και της βυζαντινής εποχής του νησιού»!  

Το πρόγραμμα των εκδηλώσεων

Παρασκευή 3 Αυγούστου 2018

Κ. Ρούσσος (Δρ. Βυζαντινής Αρχαιολογίας, Μεταδιδακτορικός ερευνητής, Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών-ΙΤΕ)

Το πολιτιστικό τοπίο της κεντρικής Νάξου κατά τη Βυζαντινή περίοδο: άνθρωποι – περιβάλλον – υλικός πολιτισμός.

Xρ. Σταυράκος (καθηγητής Βυζαντινής Ιστορίας, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων)

Κοινωνία και οικονομία της βυζαντινής Νάξου από αρχαιολογικά τεκμήρια και γραπτές πηγές.

Σάββατο 4 Αυγούστου 2018

Κλ. Ασλανίδης (Δρ. Αρχιτέκτων-Αναστηλωτής Πανεπιστημίου Πατρών)

Εκκλησιαστική αρχιτεκτονική στην κεντρική Νάξο: 5ος-12ος αιώνας.

Γ. Πάλλης (επίκουρος καθηγητής Βυζαντινής Αρχαιολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών)

Μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη και ανάγλυφα από την κεντρική Νάξο: επισκόπηση και ερμηνεία.

Κυριακή 5 Αυγούστου 2018

Δ. Κωνσταντέλλου(υποψήφια Δρ. Βυζαντινής Αρχαιολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών)

Διαβάζοντας τις βυζαντινές τοιχογραφίες της κεντρικής Νάξου: η κοινωνική και πολιτισμική διάσταση.

Στ. Λεκάκης (Δρ. Κλασικής Αρχαιολογίας Marie Skłodowska-Curie Research Fellow, Πανεπιστήμιο Newcastle)

Διαχείριση βυζαντινών μνημείων στη Νάξο: το πλαίσιο και η δυναμική.

Την εκδήλωση πλαισιώνουν μουσικά και εικαστικά δρώμενα που θα ανακοινωθούν προσεχώς.

Χαλκεί 3 – 5 Αυγούστου 2018

Εκδήλωση που αφιερώνεται στη μνήμη Ιωάννη Παπαρρηγόπουλου, Νικολάου Δρανδάκη, Γεωργίου Δημητροκάλλη, Νίκου Κεφαλληνιάδη

και αποδίδεται τιμή στους  Μυρτάλη Αχειμάστου-Ποταμιάνου, Χρυσούλα Σταυρινού-Μπαλτογιάννη και Σταύρου Μπαλτογιάννη

 *«Διασορίτης, ο (Χαλκεί). Η τοποθεσία πήρε το όνομά της από την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου του Διασορίτου, που κτίσθηκε τον 11^ο αιώνα Οι τύποι Διασορίτης, Διοσιερίτης, Διασορηνός και Διοσιερηνός έχουν ερμηνευθεί από τον Κωνσταντίνο Άμαντο σαν εθνικά του Διός Ιερού της Λυδίας, που κατόπιν ωνομάστηκε Πυργίον. Από τον Παχυμέρη (τ. 2 σ. 260) φαίνεται πως στο Διός Ιερόν υπήρχε μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου, που η λατρεία του με εικόνες ή με άλλο τρόπο, διαδόθηκε σε πολλούς τόπους. Το τπνμ. Απαντά στη Χίο, Αμοργό, Αττική, Καππαδοκία, Λακωνική, Κω. Και στη Σκύρο υπάρχει ο Άγιος Γεώργιος ο Διασουρίτης».  βλ. Αντωνίου Φλ. Κατσουρού,  Τοπωνύμια της Νάξου, Ναξιακόν Αρχείον, 1947.

Σημειώσεις

1. Μυρτάλη Αχειμάστου Ποταμιάνου, Άγιος Γεώργιος ο Διασορίτης της Νάξου. Οι τοιχογραφίες του 11^ου αιώνα, Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων, Αθήνα 2016.

2. Γεώργιος Μαστορόπουλος, Νάξος το άλλο κάλλος. Περιηγήσεις σε βυζαντινά μνημεία, Ελληνικές Ομοιγραφικές Εκδόσεις.

3. Μανώλης Χατζηδάκης, Εισαγωγή, Νάξος. Η Βυζαντινή τέχνη στην Ελλάδα, εκδ. Μέλισσα.

4. Νίκος Καλογερόπουλος, Τριακονταπέντε άγνωστοι βυζαντινοί ναοί της Νάξου, Νέα Εστία 14, 1933, τ. 159, 160, 161.