Σε μια κρίσιμη χρονική συγκυρία για την πορεία της νησιωτικής Ελλάδας, το νέο Προεδρικό Διάταγμα 15/04/2025 επιχειρεί να ρυθμίσει ένα από τα πιο σύνθετα ζητήματα των τελευταίων δεκαετιών: την οριοθέτηση των μικρών οικισμών κάτω των 2.000 κατοίκων. Το θέμα αυτό έχει τεράστια σημασία για τις Κυκλάδες και τα Δωδεκάνησα, καθώς αφορά δεκάδες ζωντανούς ή φθίνοντες παραδοσιακούς οικισμούς που αποτελούν θεμέλιο της τοπικής ταυτότητας, της κατοίκησης και της οικονομίας.
Το Π.Δ. παρουσιάστηκε ως διορθωτικό βήμα απέναντι σε παλαιές πολεοδομικές αστοχίες, ωστόσο προκαλεί νέο κύμα ανησυχίας, αφού εφαρμόζεται χωρίς προηγούμενο διάλογο, χωρίς πολεοδομικό όραμα και χωρίς προσαρμογή στην ιδιαίτερη φυσιογνωμία των νησιών. Οι επιπτώσεις είναι σοβαρές: μικροϊδιοκτήτες στερούνται κάθε προοπτικής αξιοποίησης των περιουσιών τους, παραδοσιακοί οικισμοί κινδυνεύουν να μετατραπούν σε θερινά σκηνικά και η εκτός σχεδίου δόμηση ενδέχεται να πάρει νέα ανεξέλεγκτη ώθηση.
Σε αυτή τη βάση, η συζήτηση που άνοιξε στο Περιφερειακό Συμβούλιο Νοτίου Αιγαίου αποτελεί αφετηρία πίεσης για ένα πιο δίκαιο, βιώσιμο και πραγματικά αναπτυξιακό πλαίσιο για τα νησιά μας.
Ας δούμε την τοποθέτηση της Περιφερειακής Παράταξης “Ανοιχτοί Ορίζοντες στο Νότιο Αιγαίο” με τίτλο “ Μικροί Οικισμοί του Νοτίου Αιγαίου: στο έλεος της ανύπαρκτης πολιτικής οικιστικής ανάπτυξης της κυβέρνησης”.
“Συζητήθηκε στο ΠΣ. το Π.Δ. 15-04-2025 (ΦΕΚ 194/Δ/2025) του Υπ. Περιβάλλοντος και Ενέργειας «Καθορισμός κριτηρίων, τρόπου και διαδικασιών οριοθέτησης των οικισμών της Χώρας με πληθυσμό κάτω των δύο χιλιάδων (2.000) κατοίκων..» με σκοπό τη λήψη απόφασης πίεσης προς την κυβέρνηση.
Το ΠΔ αποτελεί την απάντηση της κυβέρνησης στις αποφάσεις του ΣτΕ για την αναρμοδιότητα των Νομαρχών όταν το 1983-85 όριζαν τα όρια των μικρών οικισμών. Είναι πρόχειρη θέσπιση, χωρίς στοιχειώδη διαβούλευση με τους αρμόδιους επιστημονικούς φορείς, τους ΟΤΑ, τις τοπικές κοινωνίες. Δεν εντάσσεται σε κάποιο συνολικό αναπτυξιακό σχέδιο ή οικιστική στρατηγική, ούτε λαμβάνει υπόψη το οξυμένο στεγαστικό πρόβλημα και το φαινόμενο του υπερτουρισμού, που πλήττουν ιδιαίτερα τα νησιά μας.
Στην πράξη, το Π.Δ. επηρεάζει κυρίως οικισμούς του Νοτίου Αιγαίου με διαθέσιμο αδόμητο χώρο – κατά κανόνα ημιορεινούς ή αγροτικούς, παραθαλάσσιους αλλά εκτός τουριστικής ζώνης, στάσιμους ή φθίνοντες οικισμούς ή αναπτυσσόμενους τουριστικά με ήπιους ρυθμούς. Αντίθετα, στους υπερτουριστικούς οικισμούς η εφαρμογή του Π.Δ. είναι ουσιαστικά άνευ αντικειμένου, αφού αφορά κυρίως κτίσματα και όχι διαθέσιμα οικόπεδα.
Οι οικισμοί με μικρή οικοδομική δραστηριότητα είναι αυτοί που εγκαταλείφθηκαν από την κρατική μέριμνα και την τοπική αυτοδιοίκηση. Στερούνται βασικών υποδομών, όπως αποχέτευσης, ΒΙΟΚΑ, προσβάσιμων οδικών αρτηριών, χώρων στάθμευσης και παροχών αξιοπρεπούς διαβίωσης. Αυτοί οι οικισμοί βρέθηκαν στο περιθώριο από ένα τουριστικό μοντέλο ανισόρροπης ανάπτυξης, το οποίο ενίσχυσε τις ανισότητες ανάμεσα στα νησιά και ακόμη και μεταξύ περιοχών του ίδιου νησιού.
Η δόμηση στους οικισμούς της Περιφέρειας καθορίστηκε από την τουριστική αγορά: οι παραθαλάσσιοι τουριστικοί οικισμοί υπερφορτώθηκαν, ή βρίσκονται σε πορεία πλήρωσης, εξαντλώντας κάθε δυνατότητα δόμησης, ενώ οι ημιορεινοί και αγροτικοί παρέμειναν στάσιμοι, οδηγούμενοι σε πληθυσμιακή και οικονομική αποδυνάμωση. Δεν είναι αυτή η επιθυμητή αναπτυξιακή πορεία των νησιών μας. Η ισόρροπη γεωγραφική και οικονομική ανάπτυξη είναι πυλώνας για την βιώσιμη ανάπτυξή τους και τη διατήρηση της ταυτότητάς τους.
Το Π.Δ. σημειώνεται επίσης ότι δεν αγγίζει τους μεγάλους επενδυτές που υπάγονται σε ειδικά καθεστώτα όπως το ΕΣΧΑΣΕ, αλλά πλήττει μικρούς ιδιοκτήτες γης, ανθρώπους που δεν είχαν ποτέ την ευκαιρία να αξιοποιήσουν το οικόπεδό τους. Έτσι, οι εγκαταλελειμμένοι οικισμοί που δεν ευνοήθηκαν από την τουριστική ανάπτυξη, σήμερα τιμωρούνται ΞΑΝΑ, στερούμενοι κάθε αναπτυξιακής προοπτικής, επιστρέφοντας ουσιαστικά στο 1983.
Οι βασικές μας αντιρρήσεις για το Π.Δ. είναι οι εξής:
- Οριζόντια αντιμετώπιση: Το Π.Δ. επιβάλλει ομοιόμορφες ρυθμίσεις, αδιαφορώντας για τον ιδιαίτερο χαρακτήρα των μικρών νησιωτικών οικισμών. Ενδεικτικό είναι το παράδειγμα της αρτιότητας δύο στρεμμάτων για οικόπεδα εντός συνεκτικού τμήματος προ του 1923, όταν οι οικισμοί αποτελούνταν από ελάχιστα στρέμματα συνολικά. Επίσης τα τριώροφα στους παραδοσιακούς οικισμούς.
- Ιστορική αποκοπή: Οριοθετεί τους οικισμούς με βάση τη νομική “παρατυπία” των Νομαρχών, χωρίς να λαμβάνει υπόψη την πολεοδομική και κοινωνική εξέλιξή τους τις τελευταίες τέσσερις δεκαετίες.
- Αδρανοποίηση μικροϊδιοκτησίας: Το Π.Δ. προκαλεί «ξαφνικό θάνατο» στις μικρές ιδιοκτησίες εντός οικισμών, στερώντας τους κατόχους τους από το δικαίωμα οικοδόμησης. Υπάρχει σοβαρός κίνδυνος να οδηγηθούν σε πώληση σε επιτήδειους επενδυτές που, μέσω συγκέντρωσης μικρών τεμαχίων, θα δημιουργήσουν μεγάλες οικοδομήσιμες εκτάσεις.
- Υποβάθμιση του ρόλου των ΤΠΣ: Η ανάθεση καθορισμού νέων ορίων στους μελετητές των Τοπικών Πολεοδομικών Σχεδίων (ΤΠΣ) γίνεται καθυστερημένα και χωρίς κοινωνική συναίνεση. Η απαξίωση των ΤΠΣ είναι βέβαιη εφόσον προκαλέσουν σοβαρά μικροϊδιοκτησιακά προβλήματα.
- Αναθέρμανση εκτός σχεδίου δόμησης: Η ανασφάλεια που προκαλεί το Π.Δ. ενδέχεται να επαναφέρει ως «λύση» την άναρχη εκτός σχεδίου δόμηση.
Ζήτημα παραδοσιακών οικισμών
Το Π.Δ. δεν αναγνωρίζει ως ιδιαίτερη κατηγορία τους παραδοσιακούς νησιωτικούς οικισμούς. Στις Κυκλάδες υπάρχουν 168 και στα Δωδεκάνησα 56 προστατευόμενοι οικισμοί, σχεδόν όλοι μικροί κάτω των 2.000, στάσιμοι ή φθίνοντες κατά την απογραφή του 2021. Παρότι τα τελευταία χρόνια γνωρίζουν τουριστική άνθηση, το Π.Δ. τους στερεί τη δυνατότητα βιώσιμης ανάπτυξης, καταδικάζοντάς τους να μετατραπούν σε «καλοκαιρινά μουσεία».
Παράλληλα, πολλοί παραδοσιακοί οικισμοί έχουν αιτηθεί μέσω των ΤΠΣ ήπια επέκταση, επικαλούμενοι την αδυναμία αποκατάστασης παλαιών κτιρίων λόγω κόστους, έλλειψης εξειδικευμένου εργατικού δυναμικού και αυστηρών ελέγχων. Αντί για στήριξη, σήμερα αντιμετωπίζουν αποκλεισμό.
Το κρίσιμο είναι να αντιμετωπίσουμε τη σημερινή πραγματικότητα με όραμα και σχέδιο για τη βιώσιμη αναγέννηση της νησιωτικής υπαίθρου. Δεν επιθυμούμε τη διαιώνιση της ανεξέλεγκτης εκτός σχεδίου δόμησης. Αντιθέτως, προτείνουμε τη μετατόπιση της δόμησης εντός οργανωμένων δημοτικών οικισμών, με αποκλεισμό των ιδιωτικών τύπου ΕΣΧΑΣΕ ή ΟΥΤΔ. Το κρίσιμο δεν είναι το μέγεθος του οικισμού, αλλά η ποιότητα του: θα είναι άναρχος ή πολεοδομημένος; Ζωντανός όλο τον χρόνο ή μόνο το καλοκαίρι;
Προτείνουμε:
- Άμεσο πολεοδομικό σχεδιασμό στα υφιστάμενα όρια των οικισμών (Β, Β1 αλλά και της Γ ζώνης), με δυνατότητα μελλοντικής επέκτασης. Ευέλικτη διαδικασία πολεοδόμησης, χρηματοδότηση των δήμων και στενό χρονοδιάγραμα για την υλοποίηση της.
- Εξατομικευμένη αξιολόγηση κάθε οικισμού, με επιστημονικά κριτήρια που θα συνδυάζουν αναπτυξιακές ανάγκες και προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς.
- Δημιουργία κοινόχρηστων χώρων, πλατειών, παιδότοπων, εκπαιδευτηρίων, λιμενικών και ψηφιακών υποδομών.
- Ολοκληρωμένες πολιτικές για την επανενεργοποίηση στάσιμων και φθινόντων οικισμών.
- Κίνητρα και ενισχύσεις για την επαναγκατάσταση μόνιμων κατοίκων και την ενίσχυση παραγωγικών δραστηριοτήτων, ενάντια στην αστικοποίηση και ερήμωση των μικρών νησιών .
- Χρηματοδοτικά εργαλεία για τη στέγαση και την αποκατάσταση παλαιών κτιρίων σε παραδοσιακούς οικισμούς, αποκλειστικά για κύρια κατοικία.
- Αναθεώρηση των όρων δόμησης ώστε να ανταποκρίνονται στις σύγχρονες συνθήκες διαβίωσης.
Η απόφαση του Π.Σ δεν ήταν προς την κατεύθυνση των θέσεων μας, αλλά ούτε συμπεριέλαβε ή ανταποκρίθηκε στις εκφρασμένες προτάσεις των Δημάρχων των νησιών. Παρατείνει το καθεστώς της άναρχης δόμησης, η οποία θα ενταθεί μέσα στον πανικό που σπέρνει το Π.Δ. Δεν αποτελεί ρεαλιστική λύση αποδεκτή από το ΣτΕ. Δεν δίνει λύση για τις εκκρεμείς επεκτάσεις, δεν προστατεύει τους παραδοσιακούς από τη μουσειοποίηση, δε δίνει ΚΑΜΙΑ αξία στις ήδη απαξιωμένες περιουσίες που υποτίθεται πως υπερασπίζεται.
Αντίθετα η Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου θα μπορούσε να διαδραματίσει ουσιαστικό ρόλο, αναλαμβάνοντας πρωτοβουλίες για ένα νέο αναπτυξιακό πρότυπο στους μικρούς οικισμούς, ως βιώσιμη εναλλακτική στην άναρχη δόμηση και τον υπερκορεσμένο τουρισμό των νησιών. Θα μπορούσε…”
