Υπάρχουν πολλοί και ισχυροί λόγοι για τους οποίους οι Κούροι των Μελάνων είναι κρίσιμο να παραμείνουν στα λατομεία των Μελάνων, εκεί όπου βρέθηκαν, αντί να μεταφερθούν στο μουσείο. Αυτοί οι λόγοι δεν είναι αποκλειστικά συναισθηματικοί, αν και είναι πολύ σημαντικοί, ειδικά όταν αναφερόμαστε σε μια ολόκληρη τοπική κοινωνία που διακρίνεται για το αίσθημα της βαθιάς της τοπικής ταυτότητας.
Του Αλέξανδρου Φραντζέσκου (*)
Επιπλέον, η κοινωνία αυτή καλείται να αντιμετωπίσει ένα τέτοιο θέμα μέσα σε συνθήκες μιας γενικής και απόλυτα δικαιολογημένης έλλειψης εμπιστοσύνης προς
το κράτος και τους θεσμούς.
- Είναι η ιστορία τους, επί τόπου: Αυτοί οι Κούροι δεν είναι απλά αγάλματα που κάποτε ολοκληρώθηκαν. Είναι ημίεργα, εγκαταλείφθηκαν δηλαδή εκεί ή κάπου κοντά όπου οι αρχαίοι τεχνίτες τους λάξευαν. Φανταστείτε το: βλέπεις το έργο τους, τα ίχνη των εργαλείων, το μάρμαρο και τον χώρο από τα οποία προήλθαν, όλα στο ίδιο σημείο. Αν τους μεταφέρουμε, χάνεται αυτή η απίστευτη σύνδεση με το “εργαστήριο” του παρελθόντος.
- Μοναδική εμπειρία και μέρος του αναγλύφου: Όταν επισκέπτεσαι τους Κούρους στις Μέλανες, δεν βλέπεις απλώς ένα έκθεμα πίσω από τζάμι. Βιώνεις την ιστορία. Περπατάς στο ίδιο έδαφος που πάτησαν οι αρχαίοι, καταλαβαίνεις την ύπαρξη του λατομείου, νιώθεις την μυρωδιά της φύσης, βλέπεις πώς το μάρμαρο “ζωντάνευε” κάποτε στον ίδιο χώρο, στα χέρια τους. Οι Κούροι, μετά από χιλιάδες χρόνια που ακουμπούν στην ίδια γη, έχουν γίνει αναπόσπαστο κομμάτι του φυσικού αναγλύφου της περιοχής, απόλυτα ενσωματωμένοι στο τοπίο και τη μορφολογία του.Αυτή η βιωματική διάσταση και η τους σύνδεση με το περιβάλλον είναι ανεκτίμητη και δεν μπορεί να αναπαραχθεί σε κανένα μουσείο (όσο σύγχρονο κι αν είναι), και από κανένα αντίγραφο. Το δέος και το βάρος χιλιάδων χρόνων και η ταυτόχρονη ενεργοποίηση όλων των αισθήσεων δεν αντιγράφεται, ούτε μεταφέρεται στην σκέψη του θεατή. Μόνο βιώνεται και όταν αυτό συμβαίνει, έχεις το απόλυτο, το ιδανικό.
- Εκπαιδευτικό εργαλείο “ζωντανό”: Για φοιτητές, αρχαιολόγους, αλλά και για τον απλό επισκέπτη, ο χώρος λειτουργεί ως ένα υπαίθριο, ζωντανό μάθημα. Μπορείς να φανταστείς ή και να κατανοήσεις (με συνδυαστική δυνητική χρήση εφαρμογής) πώς γινόταν η λατόμηση, πώς δούλευαν οι γλύπτες, γιατί κάποια έργα έμεναν ημιτελή. Είναι μια πηγή γνώσης που αποδυναμώνεται αν τα αυθεντικά αγάλματα αποσπαστούν από το περιβάλλον τους.
- Σεβασμός στην ταυτότητα του τόπου και την προστασία του τοπίου: Οι Κούροι είναι πλέον κομμάτι της ψυχής και της ταυτότητας της Νάξου, ειδικά των Μελάνων. Είναι άρρηκτα συνδεδεμένοι με το τοπίο, την ιστορία και τους ανθρώπους της περιοχής. Η μεταφορά τους θα ήταν σαν να “ξεριζώνεις” ένα κομμάτι της πολιτιστικής κληρονομιάς από τον τόπο που το γέννησε. Επίσης ναι, συνιστούν και δεν έχουμε κανένα πρόβλημα να το διατυπώνουμε περήφανα, και τουριστικό πόρο, μέ ό,τι θετικό συνεπάγεται για την ισόρροπη τουριστική ανάπτυξη της Νάξου, την οικονομική ενίσχυση και την βιωσιμότητα της ενδοχώρα της. Απαιτείται βεβαίως σχέδιο βιώσιμης επισκεψιμότητας με έλεγχο των τουριστικών ροών.
- Η συζήτηση για την παραμονή τους αναδεικνύει επίσης μία γενικότερη ευαισθησία για την προστασία του φυσικού και πολιτιστικού τοπίου της Νάξου, όπως άλλωστε φανερώνουν και οι σθεναρές αντιδράσεις για έργα εκτός κλίμακας τοπίου και τοπομορφολογίας, όπως το σχεδιαζόμενο αιολικό πάρκο πάνω από το Κουρνοχώρι, που επηρεάζουν την αισθητική και την οικολογική ισορροπία (και κυρίως την βιωσιμότητα) της περιοχής. Και εδώ έρχεται το πιο “καυστικό” σημείο, αυτό που δείχνει μια τεράστια αντίφαση μαζί με αυτήν που αναδείχθηκε σχετικά με την απόφαση του Σ.Τ.Ε και τον χαρακτηρισμό των Κούρων ως ακίνητων μνημείων.Ενώ το μοναδικό και θεμελιώδες επιχείρημα υπερ του να “ξηλωθούν” τα αρχαία αυτά μνημεία από τον φυσικό τους χώρο και να μεταφερθούν σε ένα κτίριο, αφορά την προστασία τους, την ίδια στιγμή, λίγο πιο πάνω, σχεδιάζονται αιολικά πάρκα, όπως αυτό πάνω από το Κουρνοχώρι.
Είναι σύμπτωση; Πως μπορούμε να εμπιστευτούμε το Κ.Α.Σ που έδωσε έγκριση για 5 αιολικά πάρκα 47 ανεμογεννητριών στην ενδοχώρα της Νάξου;
Που άλλαξε τις αποφάσεις του για την προστασία του αρχαίου λιμανιού από το σχεδιαζόμενο λιμάνι του 2005 με αποτέλεσμα να μπαζωθεί μέρος του; Πως μπορούμε να εμπιστευτούμε μία υπηρεσία που δεν δύναται να προστατεύσει στοιχειωδώς αρκετά μνημεία ανά την επικράτεια και τα αφήνει έρμαια των διαθέσεων των επισκεπτών, της κλιματικής αλλαγής και πλείστων άλλων κινδύνων; Πως να εμπιστευτούμε μία υπηρεσία που “τσίμεντωσε” την ακρόπολη; Πως να εμπιστευτούμε μία υπηρεσία που στα έργα μεγάλης κλίμακας φαίνεται να κάνει εκπτώσεις στην προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς αλλά ταυτόχρονα εξαντλεί την αυστηρότητα της στους μικρούς ιδιοκτήτες γης;
Τι μας λέει η αρχαιολογία εδώ “μια νύχτα ξαφνικά μετά από δεκαετίες αναλγησίας”: “Αυτό το αρχαίο μνημείο το φοβάμαι, ας το κλείσω σε ένα κουτί για να είναι ασφαλές”, την ώρα που έξω από το κουτί, το ίδιο το περιβάλλον που το γέννησε και του έδωσε νόημα, απειλείται από τα επικείμενα αιολικά πάρκα με δική της έγκριση.
Απειλείται βάναυσα η μορφολογία του ευρύτερου περιβάλλοντος του και συνεπώς η πολιτισμική του αξία, δηλαδή η πολιτιστική κληρονομιά, αλλά κυρίως η ίδια η φυσική του βιωσιμότητα. Να έχουμε λοιπόν μία ολιστική προσέγγιση στην πολιτιστική κληρονομιά και την προστασία της και όχι αλα κάρτ!.
- Κίνδυνοι, Κόστος και Ευκαιρίες Τεχνολογίας: Μια μεταφορά τέτοιων τεράστιων και αρχαίων μνημείων εγκυμονεί πάντα κινδύνους φθοράς, όσο προσεκτική κι αν είναι. Επιπλέον, το κόστος μιας τέτοιας επιχείρησης είναι ενδεχομένως τεράστιο. Αντί να δαπανηθούν αυτά τα χρήματα για μια επικίνδυνη μεταφορά, θα μπορούσαν να επενδυθούν στην προστασία, την αναβάθμιση και την ανάδειξη του ευρύτερου αρχαιολογικού χώρου. Παράλληλα, θα μπορούσαν να χρηματοδοτηθούν εφαρμογές και τεχνολογίες (π.χ. επαυξημένη πραγματικότητα, ψηφιακές ξεναγήσεις) που θα παρέχουν πλούσιες πληροφορίες για την περιοχή, την ιστορία του αρχαίου λατομείου και τη σημασία των Κούρων, εμπλουτίζοντας την εμπειρία του επισκέπτη επί τόπου.
Κατά την επίσημη ενημέρωση από τον Κύριο Αθανασούλη, του οποίου η επιστημοσύνη είναι γνωστή και αδιαμφισβήτητη (όπως και η ψυχραιμία του απέναντι σε αρκετές προσβλητικές συμπεριφορές) δεν παρουσιάστηκαν ικανά επιχειρήματα που να πείθουν ότι η αποτελεσματική συντήρηση και η προστασία των Κούρων δεν είναι εφικτή επί τόπου.
Παρουσιάστηκαν ικανά επιχειρήματα και στοιχεία που επιβεβαιώνουν αυτό που και η κοινή λογική ήδη αντιλαμβάνεται: ότι δηλαδή, γενικά, σε έναν κλειστό απόλυτα ελεγχόμενο χώρο μπορεί να επιτευχθεί η βέλτιστη προστασία. Ωστόσο, αυτό μόνο του καθίσταται μεροληπτικό καθώς έλειπε παντελώς η παράθεση δεδομένων, μετρήσεων και στοιχείων που να αποδεικνύουν, με αντίστοιχο επιστημονικό τρόπο, ότι μια αποτελεσματική προστασία είναι αδύνατη να επιτευχθεί στην αυθεντική τους θέση, επί τόπου με χρήση εναλλακτικών λύσεων φύλαξης και προστασίας. Οι εναλλακτικές λύσεις δηλαδή δεν ήταν αντικείμενο μελέτης και αυτό για την αρτιότητα οποιασδήποτε μελέτης συνιστά σοβαρή αστοχία και επιστημονικό ανορθολογισμό. Σε κάθε περίπτωση το γεγονός αυτό αναδεικνύει ότι δεν επιδιώχθηκε κάθε δυνατή προσπάθεια για την παραμονή των κούρων στο φυσικό τους χώρο. Ούτε καν η πρόταση δημιουργίας επιτόπιου μουσείου δεν αποτέλεσε αντικείμενο ορθολογικής εξέτασης που να περιλαμβάνει την επιτόπου συντήρηση μέχρι τη δημιουργία του.
Η απουσία εναλλακτικών προτάσεων με λεπτομερή ανάλυση κόστους-οφέλους για κάθε πιθανή λύση, αναδείχθηκε στα πλαίσια της χθεσινής ενημέρωσης. Βεβαίως, παρουσιάστηκαν πολύ σοβαρά επιστημονικά και καθ’ όλα πειστικά στοιχεία για τη φθορά και την επιτακτική ανάγκη προστασίας τους, ένα γεγονός που άλλωστε, δεν αμφισβητείται από κανέναν και αποτελεί το κυρίαρχο σημείο που ενώνει και τις δύο σκοπιές.
Επιπλέον, δεν απαντήθηκε επαρκώς γιατί στα έντεκα χρόνια υπό την ίδια Εφορεία Αρχαιοτήτων δεν πραγματοποιήθηκε καμία ενέργεια προστασίας από τους επικαλούμενους κινδύνους, ειδικά όσον αφορά την επισκεψιμότητα και τη φύλαξη. Δυστυχώς, επιβεβαιώνεται επανειλημμένα σε αρκετούς αρχαιολογικούς χώρους, ότι δεν υπάρχει, στοιχειώδης προγραμματισμός και οργάνωση της επισκεψιμότητας στο πλαίσιο μιας μελέτης από την υπηρεσία για τη φέρουσα ικανότητα των μνημείων.
Ένα λυπηρό παράδειγμα, πέραν των Κούρων, αποτελεί ο Ναός του Απόλλωνα (Πορτάρα), όπου καθημερινά τους θερινούς μήνες δέχεται ασφυκτική πίεση από ανεξέλεγκτα πλήθη που κατακλύζουν τον ιερό λόφο και δυστυχώς πατούν πάνω στα μάρμαρα. Ουδείς έχει προβληματιστεί, ουδείς ανησυχεί αν αυτό που συμβαίνει είναι βιώσιμο για το μνημείο, αλλά και ασφαλές για τους επισκέπτες. Πολλοί θεωρούν και διαφημίζουν τη Νάξο ως νησί με βιώσιμο τουρισμό, αλλά και αυτό το παράδειγμα τους εκθέτει σε απόλυτο βαθμό. Αν άλλωστε, για το σύμβολο του τόπου δεν υπάρχει κανένα στοιχειώδες σχέδιο βιωσιμότητας, τι να περιμένουμε για τα υπόλοιπα; Είναι χαρακτηριστικό ότι για το ίδιο το σύμβολο του νησιού, το οποίο φαίνεται δια γυμνού οφθαλμού ότι έχει προ πολλού εξαντλήσει τις αντοχές του, κανένας φορέας δεν έχει σκεφτεί ούτε καν να ζητήσει μια μελέτη φέρουσας ικανότητας.
Παρότι η διαχρονική προσφορά της αρχαιολογικής υπηρεσίας στην προστασία και ανάδειξη της πολιτιστικής μας κληρονομιάς είναι αναντίρρητα πολύτιμη και δεδομένη, όλα τα ανωτέρω διαμορφώνουν ένα πλαίσιο εκτεταμένης έλλειψης εμπιστοσύνης. Αυτό ενισχύει μια ήδη ισχυρή αίσθηση ότι η μεταφορά των Κούρων αποτελεί επίκληση και εκμετάλλευση μιας κακής κατάστασης, καθώς και φυγή από την ιδανική λύση για άλλους σκοπούς, οι οποίοι δεν αφορούν αποκλειστικά την προστασία τους.
Παράλληλα με αυτές τις εμφανείς αδυναμίες αποτελεσματικής φύλαξης και προστασίας των μνημείων, οι οποίες γίνονται αντιληπτές από κάθε πολίτη, υπάρχουν αρκετά διεθνή παραδείγματα που αποδεικνύουν περίτρανα ότι αυτά τα μοναδικά μνημεία μπορούν να συντηρηθούν, να προστατευτούν και να παραμείνουν στη φυσική τους θέση, διαφυλάσσοντας την ανεκτίμητη in situ αξία τους, προσφέροντας παράλληλα ένα ολοκληρωμένο, βιωματικό και ανεπανάληπτο μάθημα ιστορίας και πολιτισμού.
(#) Ο Αλέξανδρος Φραντζέσκος είναι ενεργός πολίτης και αντιπρόεδρος του Συλλόγου Προστασίας Αγριας Ζωής Νάξου
