Άρθρο του Μιχάλη Φραγκίσκου – Γραμματέα Περιφερειακού Συμβούλου Νοτίου Αιγαίου, Διδάκτορα Μηχανικού ΕΜΠ
Αναστάτωση και αντιδράσεις δημιούργησε σε όλη τη Νάξο η απόφαση του ΚΑΣ, να μεταφερθούν στο αρχαιολογικό μουσείο Νάξου οι δύο κούροι των Μελάνων, για λόγους συντήρησης, προστασίας από την κλιματική κρίση και την αυξανόμενη τουριστική επισκεψιμότητα.
Απόφαση σύμφωνη με την πάγια πρακτική που ακολουθείται από τους αρχαιολόγους. Σε μουσεία προστατεύονται τα ευαίσθητα μέλη μνημείων, ενώ στο μνημείο συνήθως τοποθετούνται αντίγραφα. Κλασικό παράδειγμα το μουσείο της Ακρόπολης. Στη Νάξο η πρακτική αυτή εφαρμόζεται στα μουσεία των ναών των Υρίων- Γύρουλα, στο Βυζαντινό και αρχαιολογικό μουσείο. Κλασική σχετική περίπτωση ανοικτού χώρου, είναι η αντικατάσταση με εκμαγεία, των Ναξιακών λεόντων στο άνδηρο της Δήλου, ενώ οι αυθεντικοί φυλάσσονται στο παρακείμενο μουσείο.
Αντίθετα ο «κούρος», άγαλμα του Διονύσου, στον Απόλλωνα, ο Λέων της Κέας έχει καθιερώσει μια διαφορετική πρακτική για τις in situ αρχαιότητες. Η Δήλος που σχετίζεται άμεσα με τη Νάξο και τα λατομεία της, είναι το κοντινότερο παράδειγμα ανοιχτής υπαίθριας διαχείρισης.
Προφανώς οι δύο κούροι των Μελάνων δεν έμειναν από αμέλεια των αρχαιολόγων στη θέση τους. Αντίθετα οι αρχαιολόγοι αξιοποίησαν την ιδιαιτερότητα αυτή με ένα πρωτότυπο έργο ανάδειξης του ΕΚΠΑ.
Οι κούροι των Μελάνων είναι ενταγμένοι σε ένα μνημειακό σύνολο που αναδεικνύει την πρωτοπορία της Νάξου στη διαμόρφωση της κλασικής ελληνικής μαρμάρινης πλαστικής. Βρίσκονται μέσα στο χώρο της ιστορικής λατόμευσης του μαρμάρου, κατεργασίας και πρωτοπλαστικής δημιουργίας. Είναι δίπλα στον οικισμό το λατόμων, σε ένα ναΐσκο πρόδρομο της αρχαιοελληνικής αρχιτεκτονικής, της λατρείας των διδύμων γιγάντων Ούτου και Εφιάλτου, με ζωντανό τον αλληλοσκοτωμό τους στην παράδοση των Μελάνων. Δίπλα στα ιερά, στις πηγές του νερού που τροφοδοτούσε τις καλλιέργειες, απαραίτητες για τη διαβίωση λατόμων και τεχνητών.
Από την άλλη οι κούροι και ο αρχαιολογικός χώρος είναι ενταγμένοι σε ένα μοναδικό φυσικό τοπίο, περιβολιών, καλλιεργειών, τρεχούμενων νερών, πλατανιών, αγρίας βλάστησης και πανίδας, μελισσιών, πουλιών, μονοπατιών. Με την ιστορία, τη μυθολογία, τις λαϊκές παραδόσεις παρούσες να συνθέτουν ένα μοναδικό πολιτιστικό τοπίο, που εκπέμπει στους κατοίκους συμβολισμούς, νοήματα και αξίες που διατηρήθηκαν για αιώνες στη συλλογική μνήμη. Αποτελεί ένα από τα ισχυρότερα τοπόσημα της Νάξου με ζωντανή σημειολογική αξία.
Με αυτή τη λογική αντιμετωπίστηκαν οι κούροι στο έργο συντήρησης ανάδειξης τους από το ΕΚΠΑ.
Οι κούροι δεν βρίσκονται σε μια μακρινή περιοχή που δεν υπάρχουν κάτοικοι, ζωή, πολιτισμός, ανθρώπινες δραστηριότητες.
Βρίσκονται στις Κυκλάδες, στη Νάξο, όπου η τοπική κοινωνία ζει με τα μνημεία, βιώνει κάθε πτυχή τους, τα φροντίζει, τα έχει κρατήσει λειτουργικά (βυζαντινές εκκλησίες), τα έχει συνδέσει με μύθους και παραδόσεις, τα ανέδειξε σε τόπους Πανναξιακής λατρείας, ακόμα έχει εντάξει σε σύντομο διάστημα, τους αναστηλωμένους αρχαίους ναούς στη σύγχρονη ζωή. Τις τελευταίες δεκαετίες οργανώνεται στο χώρο του Φλεριού, στον κούρο, Πανναξιακή πρωτομαγιάτικη γιορτή, συνδυάζοντας μνήμες σκληρής εργασίας στη γη, στη πέτρα, στα λατομεία με το ανοιξιάτικο φυσικό περιβάλλον και τη μουσική παράδοση της Νάξου.
Το τοπωνύμιο «Έλληνας» προϋπάρχει στην περιοχή. Ο κούρος του Φλεριού αποκαλύπτεται από καλλιεργητές ως ένας Έλληνας στο περιβόλι, αργότερα ταυτοποιείται ως Αρχαϊκός κούρος και επικρατεί με την τοπική ονομασία «Κούρος ο Έλληνας». Θα αποτελέσει την επανασύνδεση των κατοίκων με τον αρχαίο ελληνικό κόσμο, δεσμός που θα ισχυροποιήσει την ελληνική συνείδηση σε μια καταπιεσμένη φραγκοκρατούμενη τους τελευταίους αιώνες κοινωνία. Αναφέρεται στη τεκμηρίωση του έργου αποκατάστασης από το ΕΚΠΑ «Παράλληλα από νωρίς οι ντόπιοι βίωναν με τον άμεσο λαϊκό τρόπο την παρουσία του Κούρου και το μήνυμά του, αποκαλώντας τον χαρακτηριστικά «Έλληνα», αφού στα μάτια τους ενσάρκωνε την εικόνα του επιβλητικού προγόνου που η παράδοση τους έμαθε να φαντάζονται.».
Ο Ναξιωτης/σσα, ο Μελανίτης/σσα, έχει ανεπτυγμένα τα πατρογονικά αισθητήρια, τη συνείδηση της ιστορικής συνέχειας, ζει με την βεβαιότητα ότι είναι κληρονομικά συνδημιουργός των Κούρων, συνδιαχειριστής των νερών, του τοπίου σε αρμονική συνέργεια με τη φύση και επομένως άγρυπνος θεματοφύλακάς των. Τα μνημεία μαζί με τον άυλο πολιτισμό, το ανθρωπογενές και φυσικό τοπίο, είναι τα στοιχεία που διαμόρφωσαν τη συλλογική τοπική συνείδηση, τη συνολική Πανναξιακή ταυτότητα. Είναι αυτή που αφυπνίζεται και αντιδρά σήμερα στην απόφαση του ΚΑΣ.
Σύμφωνα με την παραπάνω ανάλυση προκύψουν τα στοιχεία:
Οι κούροι ως μαρμάρινα αγάλματα απαιτούν συντήρηση, προστασία και ασφάλεια σύμφωνα με την έκθεση των συντηρητών.
Οι κούροι δεν μπορεί να αποσπαστούν από τον ενιαίο αρχαιολογικό χώρο των λατομείων, του οικισμού, των ιερών της χθόνιας λατρείας και των πηγών. Δεν μπορεί να κλωνοποιηθούν με διπλή έκθεση στη Χώρα και το Φλεριό-Φαράγγι, προκαλώντας ιστορική σύγχυση. Η αντικατάσταση τους με ομοιώματα, απαξιώνει και προσβάλει τη μοναδικότητά του χώρου ως μνημείο απαρχής της ελληνικής μαρμάρινης πλαστικής – αρχιτεκτονικής, μετατρέποντας τον σε χώρο πλαστικής εκμαγείων. Από τον ιστορικό αυθεντικό τόπο πρωτοεμφάνισης της πλαστικής στην Ελλάδα, σε χώρο αντίγραφο του.
Όπου αλλού εκτεθούν οι κούροι, θα είναι αμίλητα νεκρά μαρμάρινα αγάλματα, χωρίς μνήμη και ορατή ιστορία, χωρίς τη μάνα τους τη γη, τους λαξευμένους βράχους, το τοπίο τους, τους ανθρώπους τους.
Παράλληλα καταγράφεται η έντονη τεκμηριωμένη αντίδραση της τοπικής κοινωνίας, ανάλογη άλλων περιπτώσεων στη Νάξο (καταστροφή του μυθολογικού μονοπατιού του Ζα, κλείσιμο σπηλιάς Ζα – Διός, εκχώρηση διαδρομών στο Διάζωμα, σκάλα μπετόν στον κούρο Απόλλωνα, σκαλωσιές πύργου Χειμάρρου). Διαρρηγνύεται η τοπική ταυτότητα που στηρίζεται στο δεσμό και τη βίωση με το αυθεντικό μνημείο και τοπίο. Ο Μελανίτης/σσα νιώθει να του κλέβουν τη συλλογική κληρονομιά που του άφησαν οι πρόγονοί του. Να χάνει τη δύναμη του γίγαντα Έλληνα, έναντι μιας αδύναμης ρεπλίκας. Να χάνει μια αιώνια βεβαιότητα, μια παγκόσμια σταθερά της ζωής του, μια παγκόσμια αξία για την οποία ήταν υπερήφανος.
Συμπερασματικά το πραγματικό και μοναδικό ζήτημα είναι η συντήρηση και η προστασία των κούρων εκεί που βρίσκονται. Τα υπόλοιπα είναι προβλήματα που προκύπτουν από την ανιστόρητή απόφαση του ΚΑΣ.
Εναλλακτικές λύσεις στο ζήτημα της επί τόπου συντήρησης και προστασίας, θα δοθούν από την επιστημονική κοινότητα των αρχαιολόγων και συναφών κλάδων, το Υπουργείο Πολιτισμού (ΥΠΠΟΑ), την ΕΦΑ Κυκλάδων, πάντα σε ουσιαστική διαβούλευση με την τοπική κοινωνία τους φορείς του νησιού, τοπική αυτοδιοίκηση. Η ΕΦΑ Κυκλάδων που έχει εμπειρία εφαρμογής καινοτόμων λύσεων πάνω από μισό αιώνα, πρέπει να ηγηθεί της λύσης, με μια πρωτόγνωρη και έξυπνη αντίστοιχη της μοναδικότητας του μνημείου. Αυτή θα είναι η προσφορά της στην Ιστορία!!
