Τα τελευταία τριάντα χρόνια η ραγδαία εισροή των σύγχρονων τεχνολογικών μέσων στη ζωή μας, δίνει την εντύπωση μίας νέας, διαφορετικής εποχής, που έρχεται σε ρήξη με την προηγούμενη ή αντιστέκεται σε αυτήν.
Της Μαρίας Πολυκρέτη (*)
Το μόνο σίγουρο είναι πως καλούμαστε να δούμε τον κόσμο με μία διαφορετική οπτική, οι διαστάσεις καθώς και οι συνέπειες της οποίας ακόμη διαμορφώνονται και εξελίσσονται. Το διαδίκτυο (internet) αποτελεί ίσως το κυριότερο μέσο που σηματοδοτεί αυτή τη νέα, διαφορετική εποχή.
Η καθημερινότητα και η ρουτίνα των χρηστών του διαδικτύου επηρεάζεται ολοένα και περισσότερο από την συνεχή πλοήγηση, τον βομβαρδισμό πληροφοριών και την διαδραστική επικοινωνία στον ψηφιακό κόσμο.
Ανάμεσα στην ψηφιακή παθητικότητα και την ψηφιακή παντοδυναμία
Το άτομο δεν γίνεται απλώς «καταναλωτής» των τεχνολογικών προϊόντων, αλλά αποκτά πολλαπλούς ρόλους μέσα από τη χρήση της τεχνολογίας, εκ των οποίων ένας είναι εκείνος του παθητικού χρήστη, που αξιοποιεί το διαδίκτυο, τα τεχνολογικά μέσα και τα παράγωγά του ως εργαλεία ψυχαγωγίας, επικοινωνίας, ενημέρωσης και έρευνας. Από την άλλή η δυνατότητά του να κατασκευάσει ένα ψηφιακό προφίλ, να παράγει περιεχόμενο ή να μοιραστεί το δικό του οπτικοακουστικό υλικό με τα δικά του προσωπικά νοήματα, τον καθιστά ενεργητικό χρήστη που βιώνει την αίσθηση του ανήκειν, καθώς και μία εκδοχή του πλουραλισμού σε μία ψηφιακή δημοκρατική κοινότητα. Παρότι πράγματι το διαδίκτυο μπορεί να αποτέλεσει ένα ισχυρό μέσο για την κοινοποίηση και τη δημιουργία περιεχομένου, που θα μπορούσε να διευκολύνει μία κοινότητα να θέσει συγκεκριμένους στόχους (π.χ μία επαγγελματική ομάδα, πολιτισμική/αθλητική ομάδα, φιλοζωϊκές οργανώσεις, κ.ά.), για την ενδυνάμωση των δεσμών και των αξιών της, φαίνεται πως συχά η χρήση του διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης καταλήγει να γίνεται μία μοναχική ενασχόληση, που δεν ορίζει τις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης ως μέσα, αλλά ως τόπους στους οποίους ο χρήστης οφείλει να παραμένει συνδεδεμένος. Οι μορφές επικοινωνίας είναι πολλές και επαυξάνονται ολοένα και περισσότερο, καθώς από την αποκλειστικά τηλεφωνική επικοινωνία των παραδοσιακών κινητών τηλεφώνων του ‘90, στην πορεία εισήχθη η δυνατότητα βίντεοκλήσης, ενώ ιδιαίτερα μετά την περίοδο της πανδημίας εδραιώθηκαν οι ομαδικές κλήσεις, τα επαγγελματικά meetings, η τηλεκπαίδευση καθώς και η τηλεργασία.
Οι νέες δυνατότητες που προστίθενται στα τεχνολογικά μέσα φαίνεται να δίνουν περισσότερες ευκαιρίες για τους χρήστες του διαδικτύου να συνδέονται και να επικοινωνούν μεταξύ τους. Όμως δεν μπορούμε να αγνοήσουμε σημαντικές αντιφάσεις που αναδύονται σε αυτές τις ευκαιρίες και που μπορεί αφενός να ωφελούν επιμέρους διαστάσεις της καθημερινής επικοινωνίας, αλλά αφετέρου να επιβαρύνουν τα «παραδοσιακά» συστήματα του ανήκειν και της κοινωνικής αλληλεπίδρασης.
Από τη μία πλευρά ο χρήστης στέκεται ως ένας «νέος ψηφιακός μαθητευόμενος» στις συνεχείς αναβαθμίσεις των ψηφιακών μέσων, που σαν ψηφιακός ιθαγενής συνεχώς τρέχει να μάθει τις νέες λειτουργίες των λογισμικών, ενώ από την άλλη μπορεί να γίνει ένας «παντοδύναμος δημιουργός περιεχόμενου», αλλά και «μέλος μίας κοινότητας». Οι πολλαπλοί ρόλοι δημιουργούν την αίσθηση της μεταβλητότητας του εαυτού, της συνεχούς αλλαγής του ποιος είναι, και του πού μπορεί να φτάσει, από δευτερόλεπτο σε δευτερόλεπτο. Η μεταβλητότητα της ταυτότητας του χρήστη αφορά όχι μόνο την συνεχή εναλλαγή προφίλ, όπως το επαγγελματικό προφίλ σε μία ιστοσελίδα αναζήτησης εργασίας, μέχρι το προσωπικό προφίλ κοινωνικής δικτύωσης, όπου αναρωτιέται πώς στο ίδιο ψηφιακό περιβάλλον μεταξύ ιστοσελίδων (LinkedIN, Facebook, TikTok, Instagram) θα χρειαστεί να παρουσιάσει τον εαυτό του. Αφορά και την σύγχυση που μπορεί να δημιουργείται μεταξύ της εναλλαγής ιστοσελίδων, εφαρμογών ή εφαρμογών επικοινωνίας. Μέσα από άβαταρ, ή ψηφιακά προφίλ, οι ψηφιακοί χρήστες μπορούν να δημιουργήσουν μία νέα «εξατομικευμένη ταυτότητα» που μπορεί να προσαρμόζεται και να εναλλάσσεται ανάλογα τις προθέσεις ή τις προσδοκίες του χρήστη και των θεατών του. Καλείται κατά κάποιον τρόπο να επιλέξει στοιχεία της «φυσικής του πραγματικότητας» για να τα προβάλλει αποσπασματικά στον ψηφιακό χώρο, προκειμένου να δημιουργήσει μία νέα ψηφιακή ταυτότητα από συμβολικά σημεία του πραγματικού κόσμου. Η ψηφιακή πραγματικότητα προσφέρει τη δυνατότητα να ξεπερνώνται οι περιορισμοί της φυσικής πραγματικότητας, καθώς και οι υπαρξιακοί ή αξιακοί περιορισμοί. Όταν το παραδοσιακό περιβάλλον δεν κινητοποιεί αρκετά το άτομο να εμπλακεί ενεργά και συμμετοχικά στην καθημερινότητά του, ή όταν το άτομο αδυνατεί να διαχειριστεί το στρες του φυσικού περιβάλλοντος, τότε το ψηφιακό περιβάλλον παρέχει πολλαπλές και εξελιγμένες δυνατότητες για να δημιουργηθεί μία νέα ταυτότητα, με νέα χαρακτηριστικά και ανταγωνιστικές ιδιότητες, που προσφέρει μία «ιδανική λύση» φυγής από τον πραγματικό κόσμο.
Με αυτό τον τρόπο οι χρήστες εισέρχονται σε έναν ψηφιακό κόσμο όπου έχουν τη δυνατότητα όχι μόνο να «χτίσουν» ένα ψηφιακό προφίλ αλλά να επαναπροσδιορίσουν και να ανακαλύψουν νέες πτυχές της ταυτότητάς τους, χωρίς να τους απασχολεί η εύρεση λύσεων ή η ενεργητική εμπλοκή στο «πραγματικό περιβάλλον». Παρότι η προέκταση ή ο επαναπροσδιορισμός της ταυτότητας μέσω της ψηφιακής χρήσης αποτελεί σημαντικό δέλεαρ για την αυτοεικόνα και την αυτοπεποίθηση ενός χρήση, οι συνέπειες της κατάχρησης οδηγούν στην μείωση της αυτοπεποίθησης του όταν εμπλέκεται σε πραγματικές αλληλεπιδράσεις με άλλους ανθρώπους, ή όταν καλείται να λάβει αποφάσεις και πρωτοβουλίες σε ζητήματα του πραγματικού κόσμου. Για παράδειγμα μπορεί να βιώνει πιο έντονο στρες στην καθημερινή κοινωνική αλληλεπίδραση, να αποφεύγει την βλεμματική επαφή, ή να μην αναγνωρίζει με την ίδια ευκολία τις κοινωνικές εκφράσεις του προσώπου του συνομιλητή του.
Παρότι λοιπόν, η ψηφιακή δραστηριότητα θυμίζει μία εικονική ουτοπία παντοδυναμίας και γνώσης, παρακάμπτοντας τους περιορισμούς του φυσικού περιβάλλοντος και της ενσώματης εμπειρίας, δεν παύει να απαιτεί την επένδυση χρόνου και προσοχής, που αποστερείται ο χρήστης από την φυσική του, «παραδοσιακή» κοινωνική πραγματικότητα. Μία ακόμη αντιφατική συνθήκη που μπορεί να αναδύεται κατά την πολύωρη χρήση, είναι πως στον φυσικό κόσμο το σώμα αποκτά μία μηχανιστική διάσταση, καθώς γίνεται το μέσο για να εισέλθει στην ψηφιακή πραγματικότητα. Αυτό σημαίνει ότι το σώμα είναι αυτό που βλέπει, χειρίζεται, πατάει κουμπιά, ακούει, όμως στην πραγματικότητα, οι ανάγκες και τα σήματα του σώματος παρακάμπτονται από την ουσιαστική αυτοπαρατήρηση του ατόμου.
Έρευνες δείχνουν πως η εκτεταμένη έκθεση και εμβύθιση χρηστών στην πολύωρη χρήση της οθόνης μπορεί να οδηγήσει στην αποσύνδεση ακόμη και από τις βασικές βιολογικές ανάγκες του σώματος (τροφή, νερό, προσωπική υγιεινή). Το ίδιο το σώμα όμως, οι ανάγκες και οι λειτουργίες του οποίου τείνουν να διαταράσσονται από την εκτεταμένη χρήση οθόνης, συχνά χρησιμοποιείται στον ψηφιακό κόσμο ως αντικείμενο για την παραγωγή εξιδανικευμένου περιεχομένου εικόνας για να προκαλέσει την προσοχή και την αντίδραση των χρηστών της ψηφιακής κοινότητας, ενώ επι της ουσίας ο χρήστης αποσύρεται από τον πλούτο των αισθητηριακών εμπειριών που μπορεί να βιώσει σωματικά στο φυσικό περιβάλλον.
Εάν επεκτείνουμε αυτό τον προβληματισμό, μπορούμε ακόμη να αναρωτηθούμε εάν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, είναι πράγματι μέσα για την κοινωνική δικτύωση του ατόμου.
Αποσυνδεδεμένη παρουσία, ή συνδεδεμένη απουσία;
Οι πλατφόρμες των μέσων κοινωνικής διτκύωσης είναι κατασκευασμένες με τέτοιο τρόπο ώστε να κερδίζουν την αμέριστη προσοχή του χρήστη, ακόμη και αν το περιεχόμενο που έχουν να προσφέρουν είναι αποσπασματικό και επουσιώδες. Ως εκ τούτου αναδύεται η παρόρμηση της συνεχούς «ενεργής κατάστασης χρήστη» και το ασταμάτητο «scroll down». Εκτός από τις ψηφιακές συνήθειες ενός χρήστη, η συνδεσιμότητά του με μία ή πολλαπλές κοινότητες, φίλων, συγγενών, ή συναδέλφων δίνει την δυνατότητα να «απολαμβάνει την αίσθηση του ανήκειν», ενώ η διαδραστικότητα μεταξύ τους, το πλήθος των «Προβολών», «Μου αρέσει» και των «Κοινοποιήσεων» των δημοσιεύσεων τους, δημιουργούν έναν φαύλο κύκλο αντιδράσεων μεταξύ χρηστών, που λειτουργούν ως «επιβραβεύσεις», όπως ακριβώς η ντοπαμίνη (ορμόνη της ευχαρίστησης) που απελευθερώνεται στον εγκέφαλο όταν τρώμε σοκολάτα, ή όταν κερδίζουμε σε ένα παιχνίδι. Όσο περισσότερο αυξάνεται η απήχηση του περιεχομένου που δημιουργεί ο χρήστης, τόσο περισσότερο βιώνει την έκκριση των ορμονών της ευχαρίστησης και επιδιώκει να μοιραστεί περισσότερα προσωπικά δεδομένα, ή να παράγει περισσότερο περιεχόμενο, δηλαδή να αφιερώνει περισσότερο ελεύθερο χρόνο στην χρήση.
Η εκτεταμένη έκθεση στην οθόνη όχι μόνο επηρεάζει την εγκεφαλική λειτουργία (απορρύθμιση του κύκλου του ύπνου, μειωμένη παραγωγή μελατονίνης, μείωση εύρους προσοχής και μνήμης, χαμηλή συναισθηματική αυτορρύθμιση) αλλά στερεί από το άτομο και την ικανότητα να εστιάζει σε λεπτομέρειες του φυσικού περιβάλλοντος, καταλήγοντας να αποσύρεται από την πρόθεση να εξάγει νόημα από την φυσική του εμπειρία και τελικά να μην αξιοποιεί δημιουργικά την αναλυτική ικανότητα και την κριτική του σκέψη πάνω σε καθημερινά ζητήματα. Ακόμη, επηρεάζονται τα επίπεδα στρες, η συναισθηματική διάθεση, η οποία εξαρτάται άμεσα από το περιεχόμενο που παρακολουθεί αποσπασματικά, καθώς και τα επίπεδα ευερεθιστότητας. Η «υποκλοπή» της ενσυνείδητης παρουσίας του χρήστη από το φυσικό του περιβάλλον είναι πιθανό να οδηγεί στην συνεχή αίσθηση του ανικανοποίητου, την μοναχικότητα, την κοινωνική απομόνωση, την εξάντληση και την εσωστρεφή συμπεριφορά.
Από τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης στην Αντι-κοινωνική Δικτύωση
Υπό το πρίσμα της κατάχρησης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, θα λέγαμε πως οι διαδικτυακές πλατφόρμες που χαρακτηρίζουμε ως μέσα κοινωνικής δικτύωσης, μπορεί να ωθήσουν τους χρήστες σε συμπεριφορές μη-κοινωνικής δικτύωσης. Παρότι οι χρήστες μπορούν να έρθουν σε επαφή με το αίσθημα του ανήκειν και της ενεργούς αλληλεπίδρασης με μία τεράστια διεθνή κοινότητα, και πράγματι να ενημερωθούν για διαφορετικές μορφές της ζωής και του πολιτισμού σε όλο τον κόσμο, αυτός ο υπερβολικός όγκος πληροφοριών ασκεί μία μη ισορροπημένη πίεση στις συμπεριφορές του.
Η απορρόφηση και εμβύθιση (immersing) σε αυτό τον «άλλο τόπο» είναι πιθανό να οδηγήσει σε πιο επικίνδυνες και προκλητικές συμπεριφορές με απώτερο στόχο την αναζήτηση έντονων συναισθημάτων και αισθητηριακών εμπειριών για να απαντήσουν στο αίσθημα του κενού και του ανικανοποίητου που μπορεί να δημιουργήσουν οι ώρες «αποσυνδεδεμένης παρουσίας». Ή από την άλλη πλευρά, αυτό το συναισθηματικό κενό που μένει, επιδιώκεται να γεμίσει μέσα από την συνεχή βελτίωση της εικονικής ταυτότητας του ατόμου στον ψηφιακό κόσμο, και την αποδοχή της από την ψηφιακή κοινότητα. Ο φαύλος κύκλος του μοιράσματος πολλών προσωπικών πληροφοριών, η παραχάραξη της ιδιωτικότητας και ο ετεροπροσδιορισμός του εαυτού μέσα από τις εικονικές αντιδράσεις των άλλων καταλήγει να αποτελεί την «νέα κανονικότητα» και τον αυτοσκοπό του ατόμου. Σαν λοιπόν ο ψηφιακός επεκτατισμός να στερεί τη δυνατότητα της φυσικής και συναισθηματικής παρουσίας του ατόμου στα «παραδοσιακά» του κοινωνικά δίκτυα και ως εκ τούτου να ωθεί στην κοινωνική αποστέρηση και δη αποξένωση.
Ακόμη και στον δημόσιο χώρο, οι παραδοσιακοί τόποι κοινωνικής δικτύωσης, αλλάζουν μορφή, καθώς η τηλεργασία καταλαμβάνει όλο και περισσότερο χώρο στην αγορά εργασίας, ωθώντας τους ‘ψηφιακούς νομάδες’ να κάνουν meetings και να εργάζονται σε εξωτερικούς χώρους, όπως καφετέριες και δημόσιες βιβλιοθήκες με WI-FI, αν όχι από τον χώρο του σπιτιού τους. Ταυτόχρονα, όλο και περισσότεροι χώροι εστίασης στην Ευρώπη προωθούν την μείωση του χρόνου οθόνης κατά την παραμονή των πελατών στον χώρο της καφετέριας, ενώ άλλες επιχειρήσεις πειραματίζονται προτείνοντας στους επισκέπτες τους να κλειδώσουν το κινητό τους σε έναν αποθηκευτικό χώρο, ώστε να ενισχύσουν τις πιθανότητες φυσικής κοινωνικοποίησης με άλλους παρεβρισκόμενους ή να ασχοληθούν με άλλες μη ψηφιακές δραστηριότητες (επιτραπέζια παιχνίδια, συγγραφή κ.ά.).
Μέχρι πρότεινος, οι ερευνητές του συγκεκριμένου πεδίου θεωρούσαν ότι το άτομο προβάλλει στο διαδίκτυο την εξιδανικευμένη πλευρά του εαυτού του, όμως η υπερβολική χρήση και οι νέες δυνατότητες που προσφέρουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης οδηγούν σε τόσες πολλές και διαφορετικές εικονικές ταυτότητες που διαμορφώνονται νέα ερωτήματα για το εάν πράγματι μπορούμε να διακρίνουμε τις ψηφιακές ταυτότητες από τις πραγματικές. Καταλήγοντας, το παρόν άρθρο αποσκοπεί στον προβληματισμό και την ευαισθητοποίηση των αναγνωστών σε σχέση με τον καθημερινό χρόνο που αφιερώνουμε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και πώς αυτός επηρεάζει την φυσική μας παρουσία στο κοινωνικό μας περιβάλλον, αλλά και την ενσυνείδητη παρουσία μας στο ψηφιακό περιβάλλον.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
Batool, S., Zaffer, N., & Kausar, S. (2023). Real vs Virtual Identity: A Contemporary Analysis of Social Displacement Accelerating Anti-social Behavior Among Youth. Journal of Policy Research (JPR), 9(2), 750-759.
Nakshine VS, Thute P, Khatib MN, Sarkar B. Increased Screen Time as a Cause of Declining Physical, Psychological Health, and Sleep Patterns: A Literary Review. Cureus. 2022 Oct 8;14(10):e30051. doi: 10.7759/cureus.30051. PMID: 36381869; PMCID: PMC9638701.
Rai, A., & Jain, Bhavya & Singh, Surbhi & Naik, Bandita. (2022). Loneliness and Virtual Group Identities ~ A Correlational Study. 10. 1360-1374. 10.56025/IJARESM.2022.1081360.
Smith, D., Leonis, T., & Anandavalli, S. (2021). Belonging and loneliness in cyberspace: impacts of social media on adolescents’ well-being. Australian Journal of Psychology, 73(1), 12–23. https://doi.org/10.1080/00049530.2021.1898914
Τσίλη, Π. (2016). “Κοινωνιολογία του ελληνικού κυβερνοχώρου: διαδικτυακές ταυτότητες και εικονική πραγματικότητα.” PhD diss., Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών. Τμήμα Κοινωνιολογίας,.
(#) Η Πολυκρέτη Μαρία είναι Ψυχολόγος και ψυχοθεραπεύτρια, απόφοιτη του Παντείου Πανεπιστημίου (BSc) και του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (MSc), με άδεια ασκήσεως επαγγέλματος, εξειδικευμένη στην παιδοψυχολογία, την θεραπεία του τραύματος και την αφηγηματική ψυχοθεραπεία. Εδρεύει στο Κέντρο της Αθήνας, ενώ είναι μέλος διεπιστημονικών ομάδων και φορέων ως εξωτερική συνεργάτιδα ψυχοθεραπεύτρια και εισηγήτρια σεμιναρίων.
