“Στα νησιά αυτή η βέλτιστη χρήση του νερού είναι ενσωματωμένη στη συνείδηση και τη λειτουργία των ανθρώπων. Πάντα το νερό στα νησιά του Αιγαίου ήταν λιγοστό και άρα πολύτιμο και είχε η χρήση του τον απόλυτο σεβασμό της τοπικής κοινωνίας. Στέρνες, αναβαθμοί στα κτήματα, κατάλληλη επιλογή καλλιεργειών ήταν πάντα στη συνείδηση των νησιωτών. Συνεπώς και σήμερα, με πιο σύγχρονα εργαλεία και μεθόδους αυτά τα μέτρα θα βοηθήσουν πολύ ουσιαστικά”.
Μέρος άρθρου δύο καθηγητών – στο Πανεπιστήμιο της Δυτικής Αττικής – της Αιμιλίας Κονδύλη (σ.σ. με καταγωγή από τη Νάξο) και του Ιωάννη Καλδέλλη όπου προσεγγίζουν με προσοχή και επιστημονικό τρόπο το θέμα “επάρκειας νερού” στη νησιωτική Ελλάδα και πως αυτό μπορεί να λυθεί.
Ας δούμε τι αναφέρουν
“Η έλλειψη επαρκούς ποσότητας είναι το πιο πολυσυζητημένο πρόβλημα του εφετινού
καλοκαιριού, ιδιαίτερα στα νησιά του Αιγαίου Πελάγους. Στο παρόν άρθρο διατυπώνεται και
τεκμηριώνεται η άποψη ότι είναι επιτακτική πλέον η ολοκληρωμένη και σε μεγάλο χρονικό
ορίζοντα αντιμετώπιση του θέματος με ένα σύνολο από παρεμβάσεις και έργα, με κατάλληλο
σχεδιασμό και ΠΑΝΤΑ με γνώμονα την αειφορία του νερού.
1. Το πρόβλημα – Τα χαρακτηριστικά του φυσικού πόρου Νερό
Η έλλειψη επαρκούς ποσότητας νερού για την ικανοποίηση των αναγκών είναι αναμφισβήτητα το πιο πολυσυζητημένο πρόβλημα του εφετινού καλοκαιριού. Ταμιευτήρες και φράγματα που αδειάζουν, ποτάμια που στερεύουν, διακοπές παροχής νερού, νησιά που κηρύσσονται σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης λόγω λειψυδρίας… Σε πολλές περιπτώσεις το θέμα συζητείται μαζί με το πρόβλημα του υπερτουρισμού. Είναι σαφές ότι τα δύο μείζονα αυτά θέματα είναι απολύτως αλληλένδετα.
Εντούτοις, το θέμα του φυσικού πόρου «νερό» είναι καίριο και ανεξάρτητο ως ένα πολύπλοκο και πολυδιάστατο κοινωνικό – τεχνικό – περιβαλλοντικό – οικονομικό θέμα, με πολλά ιδιαίτερα χαρακτηριστικά.
Τόσο όσον αφορά τις μεθόδους παροχής νερού όσο και χρήσης του, το νερό έχει απόλυτα τοπικό χαρακτήρα. Διαμορφώνεται και η προσφορά και η ζήτηση από τα χαρακτηριστικά της κάθε περιοχής με βάση τη γεωγραφική θέση και τη μορφολογία της, τις ανάγκες και τις χρήσεις του νερού, την οικονομική ανάπτυξη και τις δραστηριότητές της.
Επίσης οι διαφορετικές χρήσεις του νερού και οι ανάγκες παραπέμπουν και σε τελείως διαφορετικές ενδεικνυόμενες λύσεις για την αντιμετώπιση του τυχόν προβλήματος έλλειψης.
Το παρόν άρθρο επικεντρώνει την προσοχή του στο θέμα του νερού στα νησιά του Αιγαίου Πελάγους, όπου το πρόβλημα είναι πιο έντονο από κάθε άλλη περιοχή, αφενός λόγω της πλήρους ανομβρίας επί συνεχόμενα έτη αφετέρου λόγω της διαρκούς αύξησης της ζήτησης και της κατανάλωσης, εφόσον ως γνωστόν η περιοχή αυτή σηκώνει στις πλάτες της το μεγαλύτερο ποσοστό επισκεπτών και το μεγαλύτερο μερίδιο αύξησης του ΑΕΠ λόγω τουρισμού.
2. Οι διάφορες και διαφορετικές μέθοδοι παροχής νερού και η βιωσιμότητά τους
Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, ένα από τα πολύ ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του νερού ως φυσικού πόρου είναι ο απολύτως τοπικός χαρακτήρας του, τόσο όσον αφορά τις μεθόδους παροχής νερού όσο και τις διάφορες χρήσεις του, έχοντας ως αποτέλεσμα τη δυσκολία υλοποίησης γενικών λύσεων.
Η διαθεσιμότητα του νερού στα νησιά του κεντρικού και νότιου Αιγαίου είναι πολύ περιορισμένη σε σχέση με άλλες περιοχές της χώρας (μ.ό. βροχοπτώσεων 50-ετίας μικρότερος των 400mm έναντι 1000mm της Δυτικής Ελλάδος). Από την άλλη πλευρά το υδατικό διαμέρισμα των νησιών του Αιγαίου, στο οποίο αναφέρεται το παρόν σημείωμα, είναι πολύ διαφορετικό σε σχέση με την υπόλοιπη χώρα και από πλευράς χρήσεων νερού. Συνεπώς σε μία περιοχή οι παρεχόμενες με διάφορες μεθόδους ποσότητες νερού θα πρέπει να ικανοποιούν τις διάφορες χρήσεις και ανάγκες και – αν αυτό είναι εφικτό – να δημιουργούν και αποθέματα νερού για έκτακτες περιπτώσεις και συνθήκες (Σχήμα 1).
Οι μέθοδοι παροχής νερού στις νησιωτικές περιοχές είναι βεβαίως τα επιφανειακά αποθέματα νερού (τυχόν φράγματα, λιμνοδεξαμενές), η αφαλάτωση, το νερό που αντλείται από διάφορες ιδιωτικές και δημόσιες γεωτρήσεις, η τυχόν (παρότι δε γίνεται ακόμη σε σοβαρή κλίμακα) επαναχρησιμοποίηση νερού από μονάδες βιολογικού καθαρισμού καθώς επίσης και οι μεταφερόμενες ποσότητες νερού με υδροφόρες.
Οι ανάγκες και η ζήτηση νερού προκύπτουν από τη γεωργία και τις όποιες τοπικές καλλιέργειες, την κτηνοτροφία που γίνεται σε τοπικό επίπεδο, τις μεταποιητικές δραστηριότητες (μικρής κλίμακας βιομηχανικές / βιοτεχνικές μονάδες), την οικιακή χρήση και τις τουριστικές δραστηριότητες.
Όμως πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι το ισοζύγιο του νερού, δηλαδή η κάλυψη της ζήτησης με τις διάφορες μεθόδους παροχής νερού, έχει μία άλλη πολύ σημαντική παράμετρο, που σχετίζεται με την ποιότητα του νερού. Δεν είναι όλες οι χρήσεις ίδιες, δηλαδή οι απαιτούμενες προδιαγραφές ποιότητας του παρεχομένου νερού σε διαφορετικούς χρήστες είναι διαφορετική. Στο Σχήμα 2 φαίνονται ενδεικτικά οι χρήσεις του νερού με τις διαφορετικές μεθόδους παροχής.
Η βιωσιμότητα του νερού αναφέρεται στη διατήρηση και στην ενίσχυση των υδάτινων αποθεμάτων και τη διαθεσιμότητα καθαρού νερού, που μπορεί να συνεχίσει να τροφοδοτεί τις μελλοντικές γενιές για ανθρώπινη κατανάλωση, τη γεωργία, την κτηνοτροφία και τη διατήρηση της βιοποικιλότητας.
Συνεπώς το μεγάλο ζητούμενο δεν είναι απλά η – με όποιο κόστος και όποιες συνέπειες επείγουσα κάλυψη των αναγκών σε νερό σε μια περιοχή. Είναι -κυρίως- η αξιολόγηση των διαφορετικών μεθόδων με βάση την αειφορία του φυσικού αυτού πόρου. Το πρόβλημα λοιπόν έχει πολλές διαστάσεις: την ποσότητα και την ποιότητα του νερού, το χρονικό ορίζοντα επίλυσης των προβλημάτων και την εξασφάλιση της αειφορίας του νερού στα πλαίσια των εκάστοτε κοινωνικών και οικονoμικών συνθηκών και ανάπτυξης μία νησιωτικής περιοχής [1].
3. Η μείωση της ζήτησης και ο έλεγχος των χρήσεων του νερού
Τρεις είναι οι βασικές οικογένειες αιτιών που δημιουργούν την τόσο έντονη εφετινή πίεση και κρίση στους υδατικούς πόρους της νησιωτικής Ελλάδας (παρόλο που επαναλαμβάνουμε ότι το πρόβλημα δεν είναι μόνο στα νησιά αλλά σε ολόκληρη τη χώρα, εντούτοις τα νησιά πλήττονται πολύ περισσότερο από όποια άλλη περιοχή):
- Η παρατεταμένη ανομβρία
- Η τεράστια αύξηση στη ζήτηση
- Η έλλειψη συνολικής διαχείρισης του νερού
Είναι προφανές από το Σχήμα 1 παραπάνω ότι όσο αυξάνουν οι ανάγκες και η ζήτηση τόσο γίνεται όλο και πιο επιτακτική η ανάγκη σχεδιασμού και υλοποίησης επιπλέον επενδύσεων και υλοποίησης λύσεων παροχής νερού. Και βέβαια η ζήτηση ολοένα αυξάνει, ανεξέλεγκτα, μη ορθολογικά και σε χρήσεις αντιπαραγωγικές.
Δεν είναι μόνο το πρόβλημα του νερού. Το επίσης πολυσυζητημένο εφέτος πρόβλημα της υπερβολικής τουριστικής ανάπτυξης και η παραβίαση/υπέρβαση της φέρουσας ικανότητας των νησιωτικών περιοχών ασκούν πίεση σε όλους τους φυσικούς πόρους και στο ανθρωπογενές πολιτισμικό, πολιτιστικό περιβάλλον των νησιών μας. Η υπερβολική και χωρίς σχεδιασμό τουριστική ανάπτυξη ασκεί πιέσεις και παραβιάζει τα όρια και τις αντοχές των τοπικών οικοσυστημάτων αναφορικά με την ποσότητα και ποιότητα του νερού, τη γη, τη βιοποικιλότητα, την αξιοποίηση των παράκτιων περιοχών, το θαλάσσιο τοπίο, την ενέργεια, κ.λπ.
Όποιες και όσες νέες υποδομές και τεχνικά έργα να αναπτυχθούν, δε θα μπορέσει ποτέ να αντιμετωπιστεί η ολοένα αυξανόμενη ζήτηση και το πρόβλημα θα κλιμακώνεται. Ως πρώτο λοιπόν και πολύ βασικό μέτρο απαραίτητο, με όποιες άλλες τεχνικές λύσεις και να δοθούν, είναι να τεθούν όρια στη ζήτηση του νερού. Στο Σχήμα 1 ένας από τους πολύ βασικούς χρήστες του νερού είναι η άρδευση και η γεωργία. Έχουν γραφτεί πολύ ενδιαφέρουσες και ολοκληρωμένες μελέτες για την ανάγκη επάρκειας του νερού αυτού. Πρόκειται για ένα κρίσιμο θέμα που καθορίζει τη γεωργική παραγωγή, δηλαδή την ποσότητα και την ποιότητα των εξαίρετων προϊόντων που παράγονται στα νησιά. Συνεπώς σε καμία περίπτωση δεν αναφερόμαστε στη μείωση της ζήτησης του νερού άρδευσης.
Βεβαίως δεν συζητείται η μείωση της παροχής νερού στις οικίες ούτε η πρακτική διακοπών παροχής νερού που παρατηρείται σε πολλές περιοχές. Η πρόταση για μείωση της ζήτησης αναφέρεται καθαρά στην υπερβολική και μη ορθολογική χρήση νερού στις τουριστικές δραστηριότητες, εκεί όπου οι μεγάλες ποσότητες κατανάλωσης προκαλούν πολύ έντονα προβλήματα.
Αυτό δεν είναι απλό, χρειάζεται συνολική προσέγγιση και μακρόχρονες παρεμβάσεις. Ο κεντρικός όμως άξονας πρέπει να είναι το ότι τα νησιά του Αιγαίου έχουν συγκεκριμένο γεωγραφικό τοπίο, παράδοση, καλλιέργειες, πολιτισμικό περιβάλλον, κοινωνική συνοχή. Σε πολλά από τα νησιά αυτά το τοπίο είναι άνυδρο και επί σειρά ετών οι κάτοικοι των νησιών προσέχουν και μεριμνούν για την άριστη αξιοποίηση της κάθε σταγόνας νερού, με αποτελέσματα και αντίκτυπο στην τοπική παραγωγή και τα συνήθως εξαιρετικά –πλην όμως διαρκώς μειούμενης ποσότητας- τοπικά προϊόντα, την αρχιτεκτονική, τη διαμόρφωση των ελαχίστων αγροκτημάτων και όλη τη νοοτροπία που έχει επί χρόνια δημιουργηθεί να προστατεύεται και να αξιοποιείται άριστα η λιγοστή ποσότητα διαθέσιμου νερού.
Πισίνες και υδροβόρες επιλογές σε δενδροφυτεύσεις, κατοικίες με υπερβολική από το σχεδιασμό τους κατανάλωση νερού δεν ταιριάζουν και δεν εναρμονίζονται με το νησιωτικό τοπίο του Αιγαίου. Εξάλλου είναι ακριβώς αυτό το άνυδρο τοπίο με τη δική του ομορφιά και βιοποικιλότητα που δημιουργεί το συνολικό φυσικό περιβάλλον των νησιών (Εικόνες 3 και 4). Η προσέλκυση λοιπόν των επισκεπτών / ταξιδευτών θα πρέπει από την αρχή να στηρίζεται στο σεβασμό του συγκεκριμένου τοπίου και να υπάρχει η ενημέρωση ότι τα μέρη αυτά έχουν ως πολυτιμότατο φυσικό πόρο το νερό. Συνεπώς οι όποιοι επισκέπτες, των οποίων βεβαίως τον αριθμό επίσης θα πρέπει να ελέγχει και να περιορίζει ένα σύστημα που θα στηρίζει τη βιωσιμότητα των υδάτινων πόρων, θα γνωρίζουν εξαρχής αυτήν την ιδιαιτερότητα του συγκεκριμένου γεωγραφικού χώρου.
Στο σημείο αυτό πρέπει να επισημανθεί και το ότι η κατανομή του νερού στους διάφορους χρήστες δε γίνεται με δίκαιο και ορθολογικό τρόπο. Οι αυξανόμενες και χωρίς έλεγχο ανάγκες του τουριστικού κλάδου –πέραν του ότι σε κάποιες περιπτώσεις δε λαμβάνουν υπόψιν όλα αυτά τα χαρακτηριστικά που προαναφέρθηκαν- οδηγούν σε μετατόπιση ποσοτήτων νερού από τις καλλιέργειες και την κτηνοτροφία στα ξενοδοχεία και τις εν γένει τουριστικές δραστηριότητες. Η συνεχής άντληση των υδάτινων αποθεμάτων από τις δημόσιες και ενίοτε ανεξέλεγκτες ιδιωτικές γεωτρήσεις δημιουργούν υφαλμύρινση των υδάτων πέραν της σαφούς μείωσης της διαθέσιμης ποσότητες νερού, άρα πλήττονται και η ποσότητα και η ποιότητα του νερού.
Συνεπώς η μείωση της ζήτησης δε θα γίνει από μόνη της. Χρειάζεται βούληση, συναίνεση της τοπικής κοινωνίας και πολύ συγκεκριμένα μέτρα, που θα περιλαμβάνουν:
- Διαρκή ενημέρωση των μεγάλων καταναλωτών νερού σχετικά με το εν λόγω θέμα και την κρισιμότητά του στη βιωσιμότητα της όποιας οικονομικής δραστηριότητας στα νησιά.
- Λήψη πολύ συγκεκριμένων μέτρων για τον εν λόγω περιορισμό της ποσότητας στη χρήση του νερού, που είναι τελείως απαραίτητα οποιαδήποτε τεχνική λύση και αν δοθεί, ανεξάρτητα των καιρικών συνθηκών και της τυχόν ανομβρίας.
- Χρειάζεται να τεθεί ένας στόχος σταδιακής μείωσης των αναγκών – κάθε χρόνο μείωση π.χ. του υδατικού αποτυπώματος κατά 5% – πάντα σε συμφωνία με την τοπική κοινωνία, ώστε να έχει το μέτρο την ελπίδα να υλοποιηθεί.
4. Τεχνικές λύσεις – Έργα υποδομής
Σήμερα υπάρχουν και μπορούν να υλοποιηθούν πολλές εναλλακτικές τεχνικές λύσεις για την επίλυση του προβλήματος του νερού. Είναι όμως σημαντικό να επισημανθεί ότι δεν μπορεί το πρόβλημα του νερού να λύνεται αποσπασματικά και πάντα μόνο σε έκτακτες καταστάσεις, που συνήθως ταυτίζονται με περιόδους μακράς ανομβρίας. Λύση στο πρόβλημα θα δοθεί με στρατηγική μακροπρόθεσμη, πέρα από τα αναμφισβήτητα απαραίτητα άμεσα μέτρα αντιμετώπισης κρίσεων.
Το πρόβλημα θα πρέπει να αντιμετωπιστεί όπως προαναφέρθηκε με ολοκληρωμένο τρόπο – με βασικό κριτήριο την αειφορία του φυσικού αυτού πόρου – -και με προοπτική μεσαίου-μεγάλου χρονικού ορίζοντα.
Στις μέρες μας η τεχνολογία έχει τη δυνατότητα να λύσει πολλά από τα προβλήματα που φαινόταν δυσεπίλυτα λίγα χρόνια πριν. Σε συνδυασμό λοιπόν με τα άυλα μέτρα που αναφέρονται παρακάτω αλλά και τη συνέχιση σε μια βάση με μελλοντική προοπτική της υπάρχουσας ήδη παράδοσης, προτείνονται ως έργα υποδομής τα απολύτως κατάλληλα διαμορφωμένα για κάθε διαφορετικό νησί με τις δικές του ιδιαιτερότητες, το κόστος και τη δυνατότητα χρηματοδότησης, τη γεωμορφολογία, το πολιτιστικό / κοινωνικό και οικονομικό υπόβαθρο, το μέγεθος και βέβαια πάνω από όλα τη σημασία που μπορεί να έχει η κάθε οικονομική δραστηριότητα για τη βιωσιμότητα και τη συγκράτηση του πληθυσμού σε κάθε μέρος.
Πολύ σημαντικό μήνυμα στο θέμα του νερού είναι η «Ολοκληρωμένη αλλά όχι Γενικής Φύσεως» αντιμετώπιση του προβλήματος. Να αναφέρουμε στο σημείο αυτό ότι ενδεχομένως να απαιτείται διαφορετική λύση και σε κάθε περιοχή ενός νησιού, όχι μόνο για κάθε διαφορετικό νησί. Νησιωτικές περιοχές που είναι μεταξύ τους απομονωμένες και που δεν υπάρχει ολοκληρωμένο δίκτυο, προφανώς θα επιδιώξουν να δώσουν τοπικές λύσεις. Αλλά και από την άλλη πλευρά υπάρχει η δυνατότητα να δοθούν οικονομικά και περιβαλλοντικά αποδοτικές λύσεις για ομάδα νησιών, που είναι σε κοντινή απόσταση και οι ανάγκες τους το επιτρέπουν (Δίκτυα Νησιών).
Σχετικά με τις μεθόδους παροχής νερού, ως γεγονός η δημιουργία φραγμάτων για τη συλλογή και αποθήκευση του νερού σε συνδυασμό με τις κατάλληλες μονάδες επεξεργασίας και καθαρισμού του, είναι ιδιαίτερα αποδοτικές λύσεις. Εντούτοις τα φράγματα προκαλούν σοβαρές περιβαλλοντικές επιπτώσεις τόσο στα χερσαία οικοσυστήματα, όσο και στους κατάντη των φραγμάτων υδατικούς πόρους.
4.1 Φράγματα
Αναμφισβήτητα ο πλέον ενδεδειγμένος τρόπος παροχής νερού, εφόσον αξιοποιούν και δεν αφήνουν να χαθεί οποιαδήποτε ποσότητα νερού. Τα φράγματα – για την κατασκευή των οποίων υπάρχει εμπειρία στη χώρα μας – εξασφαλίζουν νερό για την άρδευση και την ύδρευση με ελάχιστο λειτουργικό κόστος. Εντούτοις η χωροθέτησή τους χρήζει ιδιαίτερης προσοχής τόσο για τεχνικούς λόγους όσο και ελαχιστοποίησης των περιβαλλοντικών επιπτώσεων στις περιοχές στις οποίες κατασκευάζονται. Σε συνδυασμό με τα διυλιστήρια νερού παρέχουν εξαιρετικής ποιότητας νερό για οικιακή χρήση, ποτίσματα, κτηνοτροφία και άλλες πρωτεύουσας σημασίας χρήσεις.
4.2 Μονάδες αφαλάτωσης
Οι μονάδες αφαλάτωσης είναι μία ευρύτατα πλέον διαδεδομένη μέθοδος παροχής νερού, κυρίως στο νησιωτικό χώρο στον οποίο αναφερόμαστε. Λύνει διαχρονικά το πρόβλημα και κυρίως δημιουργεί τοπικά αυτονομία στην κάθε περιοχή, χωρίς εξαρτήσεις από άλλους παράγοντες. Σήμερα παγκοσμίως και βέβαια στη χώρα μας η τεχνολογία της αφαλάτωσης που αξιοποιείται είναι αυτή της Αντίστροφης Ώσμωσης (όχι δηλαδή οι θερμικές μονάδες).
Τα ερωτήματα – ζητήματα που τίθενται για την αφαλάτωση είναι η χωροθέτησή της (οπτική και ακουστική όχληση), η ποιότητα του παραγομένου νερού, η κατανάλωση ενέργειας από τα τοπικά δίκτυα και βέβαια οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις τόσο της υδροληψίας όσο και της απόρριψης της άλμης. Η τεχνολογία σήμερα έχει δώσει ή μπορεί να δώσει λύσεις στα παραπάνω προβλήματα.
Σε σχέση με τη χωροθέτηση, βεβαίως αυτό απαιτεί κατάλληλη μελέτη και πρέπει να ληφθούν υπόψιν ένα σύνολο από παράγοντες τεχνικοί, οικονομικοί, περιβαλλοντικοί. Η εγκατάσταση μόνιμων εργοστασιακών μονάδων σε σχέση με τις ενοικιαζόμενες, που αποτελεί πρόσφατη πρακτική, δίνει τη δυνατότητα κατάλληλης μελέτης και όχι επειγουσών λύσεων.
Σε σχέση με την ενεργειακή κατανάλωση, μελετάται η ανάπτυξη μονάδων (σχετικά μικρής ή μεσαίας κλίμακας) που υποστηρίζονται ενεργειακά από μικρής κλίμακας συστήματα Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ), πλήρως εναρμονισμένων με το εκάστοτε ενεργειακό δυναμικό και το περιβάλλον. Να σημειωθεί ότι αυτά τα συστήματα θα μπορούν να λειτουργήσουν και απολύτως αυτόνομα αλλά και σε περιπτώσεις που υπάρχει διαθέσιμο δίκτυο, μειώνοντας το ενεργειακό κόστος και αυξάνοντας την ενεργειακή ασφάλεια τροφοδοσίας.
Η ενεργειακή κατανάλωση μιας μονάδας αφαλάτωσης εξαρτάται από πολλούς παράγοντες όπως παλαιότητα, μέγεθος, αλατότητα του νερού (ενδείκνυται βεβαίως και για υφάλμυρα νερά) και μπορεί να κυμαίνεται μεταξύ 3 – 15 kWh ανά κυβικό μέτρο αφαλατωμένου νερού. Αν ληφθεί υπόψιν κατανάλωση νερού της τάξης των 100-200 λίτρων ανά άτομο ανά ημέρα (μέγεθος βεβαίως που οπωσδήποτε πρέπει να μειωθεί όπως προαναφέρθηκε) για τις νησιωτικές περιοχές για μία περίοδο 4 μηνών ετησίως, γίνεται κατανοητό ότι τα απαιτούμενα ενεργειακά ποσά είναι πολύ μεγάλα και δημιουργούν μεγάλη δυσχέρεια στις ΔΕΥΑ για την πληρωμή τους. Παράλληλα, τη συγκεκριμένη περίοδο επιβαρύνεται, το έτσι κι αλλιώς επιβαρυμένο τοπικό ηλεκτρικό δίκτυο σε κάποιες περιοχές, με επιπλέον ζήτηση ισχύος, θέτοντας σε κίνδυνο την ομαλή τροφοδοσία νερού και ηλεκτρικής ενέργειας. Ο συνδυασμός μικρής κλίμακας και συμβατών με την περιοχή μονάδων ΑΠΕ με μονάδες αφαλάτωσης μπορεί να μειώσει πολύ το τελικό κόστος του νερού, ακόμη και σε τιμές κάτω του 1 ευρώ ανά κυβικό πρακτικά μηδενίζοντας τόσο το ενεργειακό κόστος όσο και τις αντίστοιχες επιπτώσεις [2], [3].
Σε σχέση με την απόρριψη της άλμης, αφενός μεν αυτή μπορεί να γίνεται σε μεγάλες αποστάσεις από την παράκτια ζώνη και σε μεγάλο βάθος, αλλά σήμερα υπάρχουν πλέον τεχνολογίες για την κατάλληλη επεξεργασία της ώστε να μηδενίζονται πρακτικά οι επιπτώσεις στο θαλάσσιο περιβάλλον.
Βεβαίως υπάρχουν και άλλες πολύ ενδιαφέρουσες τεχνικές λύσεις όπως η αξιοποίηση απορριπτόμενης ενέργειας από ΑΠΕ για τη λειτουργία των μονάδων αφαλάτωσης. Αλλά δεν είναι στόχος του παρόντος σημειώματος να αναφερθεί με λεπτομέρεια σε όλες αυτές τις τεχνικές δυνατότητες παρά μόνο να καταστήσει σαφές ότι τεχνικές λύσεις υπάρχουν και είναι πραγματικά θέμα τεχνογνωσίας και κατάλληλων επιλογών η βέλτιστη αξιοποίησή τους.
Με βάση την ανωτέρω ανάλυση σχετικά με την αφαλάτωση ως μία μέθοδο παροχής νερού για διάφορες πρωτεύουσες και δευτερεύουσες χρήσεις, αξίζει το σημείο αυτό να επισημανθεί ότι μονάδες αφαλάτωσης (μικρής κλίμακας) μπορούν να εγκατασταθούν και σε αυτόνομους χρήστες εκτός του κεντρικού δικτύου. Δηλαδή τα ξενοδοχεία ή άλλα συγκροτήματα με ανάγκες για μεγάλες ποσότητες νερού θα πρέπει να σταματήσουν να επιβαρύνουν τόσο τη συνολική κατανάλωση νερού (γεωργία, οικίες, κλπ.) και να αναπτύξουν τα δικά τους συστήματα παροχής νερού. Σήμερα η τεχνολογία που έχει αναπτυχθεί ενθαρρύνει την εγκατάσταση μικρών μονάδων αφαλάτωσης, ακόμη και σε συνδυασμό με μικρά συστήματα ΑΠΕ, που παράγουν πολύ ικανοποιητικής ποιότητας νερό με λογικό κόστος.
4.3 Ανάκτηση νερού από μονάδες επεξεργασίας υγρών αποβλήτων
Σε περιοχές και νησιά που υπάρχουν μονάδες βιολογικού καθαρισμού θα πρέπει να καταστεί πρώτη προτεραιότητα η επέκτασή τους σε τριτοβάθμια επεξεργασία ώστε να είναι αξιοποιήσιμο το παραγόμενο νερό. Προφανώς υπάρχει η ανάγκη αντιμετώπισης δύο σχετικών με τη λύση αυτή θεμάτων:
- Πρώτον η κατάρτιση του φακέλου αδειοδότησης και χρηματοδότησης αυτών των έργων και βέβαια η μεγάλη ανάγκη επιτάχυνσης των απαραίτητων διαδικασιών, και – ακόμη πιο σημαντικό –
- Η ανάπτυξη/ κατασκευή κατάλληλου δικτύου ώστε το νερό αυτό να παρέχεται στους χρήστες που κατά βάση θα είναι προς άρδευση. Είναι γνωστές και άλλες δυσκολίες που υπάρχουν όπως το θεσμικό πλαίσιο για την πώληση του συγκεκριμένου νερού αλλά από κάπου πρέπει να γίνει άμεσα η αρχή.
4.4 Γεωτρήσεις
Ο πλέον συνήθης τρόπος παροχής νερού στα νησιά είναι οι δημόσιες και ιδιωτικές γεωτρήσεις. Οι γεωτρήσεις ενδείκνυνται μέχρις ενός ορισμένου βάθους και με πολύ σαφή όρια στην απολήψιμη ποσότητα νερού, αυτή δηλαδή την ποσότητα που έτσι κι αλλιώς θα οδηγείτο στη θάλασσα. Σήμερα όμως έχουν καταστεί ο πιο δυσμενής από πλευράς αειφορίας τρόπος εφόσον τα βάθη ανόρυξης πλέον είναι πολύ μεγάλα και αναλώνονται τα βασικά αποθέματα νερού των υδροφορέων, καθιστώντας πιθανή την εισροή θαλασσινού νερού. Συνεπώς πάλι η αξιοποίηση της επιστημονικής γνώσης και εμπειρίας καθώς και της τεχνολογίας μπορεί να υποδείξει μέχρι τίνος βάθους, σε ποια σημεία και ποιες ποσότητες νερού μπορούν να αξιοποιούνται από τον υπόγειο υδροφόρο ορίζοντα μη πλήττοντας την αειφορία του και με πρόβλεψη πάντα του εμπλουτισμού και της αποκατάστασης τω ποσοτήτων που αντλούνται.
5. Χρηματοδότηση και προγράμματα υποστήριξης για (μόνιμη ή προσωρινή!) αντιμετώπιση του προβλήματος
Ένα πρόγραμμα που ανακοινώθηκε πρόσφατα καλεί τους δήμους, τις ΔΕΥΑ και τους συνδέσμους ύδρευσης – αποχέτευσης να υποβάλουν προτάσεις για χρηματοδότηση στο πλαίσιο του Άξονα Προτεραιότητας 2.6 «Παροχή πόσιμου νερού και διαχείριση υδάτων». Με βάση την πρόσκληση, οι δράσεις που μπορούν να χρηματοδοτηθούν είναι δύο:
- Ανόρυξη νέων ή αναβάθμιση υφιστάμενων υδρευτικών γεωτρήσεων.
- Παροχή αφαλατωμένου νερού μέσω ενοικίασης συστημάτων αφαλάτωσης.
Στο συγκεκριμένο πρόγραμμα χρηματοδότησης, το οποίο βέβαια δεν αναφέρεται στα νησιά, θα πρέπει να σημειωθεί ότι η ενθάρρυνση για την ανόρυξη νέων ή αναβάθμιση υπαρχουσών γεωτρήσεων πρακτικά ευνοεί την πιο περιβαλλοντικά ΜΗ συμβατή και λιγότερο αειφόρο μέθοδο παροχής νερού, με βάση και την αναφορά στην προηγούμενη παράγραφο. Μπορεί να λύσει εν μέρει το πρόβλημα κατεπειγόντως αλλά οι επιπτώσεις που δημιουργεί μεσο – και μακρο- πρόθεσμα είναι πολύ σοβαρές και μη αναστρέψιμες.
Από την άλλη πλευρά, η ενοικίαση των μονάδων αφαλάτωσης, μια μέθοδος που φαίνεται να εφαρμόζεται όλο και περισσότερο τα τελευταία χρόνια είμαι μέθοδος ακριβή και βεβαίως δεν υπακούει κάποιους κανόνες αντιμετώπισης και μείωσης των περιβαλλοντικών επιπτώσεων της αφαλάτωσης. Επίσης η χωροθέτηση των μονάδων αυτών γίνεται πυροσβεστικά σε τυχαίες και ιδιαίτερα οχλούσες θέσεις (Εικόνα 5).
Προφανώς σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης είναι χρήσιμες οι εν λόγω μονάδες αλλά και πάλι η χωροθέτηση και η λειτουργία τους θα πρέπει να γίνονται με τον κατάλληλο σχεδιασμό.
6. Η τοπική κοινωνία και οι δικές της επιλογές
Πολύ σημαντικό ρόλο στην επιτυχία των όποιων προτεινομένων λύσεων θα παίξει η τοπική κοινωνία των νησιών, δηλαδή η επιλογή τι πραγματικά και πώς θέλει να είναι ο τόπος που ζει και θα ζήσουν οι επόμενες γενεές. Ο φυσικός πλούτος των ελληνικών νησιών – μιας και σε αυτά σταθήκαμε στο παρόν σημείωμα – είναι εξαιρετικός. Το τοπίο υπέροχο τα χρώματα μοναδικά. Η μακρά πορεία στο χρόνο και το μέλλον των νησιών μας στηρίζεται στο φυσικό τοπίο, στις μυρωδιές της γης, τη χλωρίδα και την πανίδα της, τα πολιτιστικά και πολιτισμικά στοιχεία και βέβαια στην ιστορία και την παράδοσή τους. Η ελληνική κουζίνα, η τοπική παραγωγή, η οικοτεχνία πρέπει να μεταφερθεί στις επόμενες γενιές αυτούσια και βελτιωμένη. Είναι αναπόσπαστα στοιχεία του κάθε τόπου. Είναι πολύ συχνά αναφερόμενο και μια επανάληψη δε θα βοηθήσει ιδιαίτερα. Εντούτοις είναι αναμφισβήτητο ότι οι επιλογές και ο προσανατολισμός των τοπικών κοινωνιών θα κατευθύνει την επιτυχή και αποτελεσματική λύση στο πρόβλημα του νερού.
Είναι ιδιαίτερο και κάπως διαφορετικό από το πρόβλημα ης ενέργειας γιατί παρεμβαίνει στην κάθε μέρα στο τρόπο ζωής και λειτουργίας μας και μπορεί να διαμορφώσει ή να επηρεαστεί δραματικά από αυτόν. Συνεπώς η συνεχής ενημέρωση, η ανάδειξη των προβλημάτων αλλά κυρίως των λύσεων και η σημασία της βιωσιμότητας των λύσεων αυτών θα παίξουν εξίσου σημαντικό ρόλο με τις τεχνικές λύσεις στην επιτυχία και αποτελεσματικότητά τους.
Είναι γεγονός ότι κάποια από τα νησιά μας στηρίζουν την επιβίωσή τους στον τουρισμό. Είναι και άλλα βέβαια που έχουν σε ένα βαθμό κρατήσει και άλλες δραστηριότητες, την κτηνοτροφία, τη γεωργία, τη μεταποίηση. Οι τοπικές κοινωνίες θα πρέπει να αντιληφθούν τη μεγάλη σημασία της διατήρησης και επέκτασης αυτών των δραστηριοτήτων, παρά το ότι η βραχυπρόθεσμη οικονομική απόδοση του τουρισμού – σε κανονικές συνθήκες – δε συγκρίνεται με τις υπόλοιπες.
7. Τα απαραίτητα άυλα μέτρα
Όποιες και να είναι οι υποδομές, όσα καινούρια πανάκριβα έργα και να υλοποιηθούν, θα πρέπει να δημιουργηθούν οι όροι και οι προϋποθέσεις της βέλτιστης αξιοποίησης της κάθε σταγόνας νερού από όπου αυτή και να προέρχεται.
Αναφέρθηκε πιο πάνω το σοβαρό θέμα της ποιότητας του νερού, καθώς άλλο το νερό ανθρώπινης κατανάλωσης, άλλο το νερό άρδευσης και υποστήριξης της κτηνοτροφίας και άλλο αυτό των δευτερευουσών χρήσεων. Στα νησιά αυτή η βέλτιστη χρήση του νερού είναι ενσωματωμένη στη συνείδηση και τη λειτουργία των ανθρώπων. Πάντα το νερό στα νησιά του Αιγαίου ήταν λιγοστό και άρα πολύτιμο και είχε η χρήση του τον απόλυτο σεβασμό της τοπικής κοινωνίας. Στέρνες, αναβαθμοί στα κτήματα, κατάλληλη επιλογή καλλιεργειών ήταν πάντα στη συνείδηση των νησιωτών. Συνεπώς και σήμερα, με πιο σύγχρονα εργαλεία και μεθόδους αυτά τα μέτρα θα βοηθήσουν πολύ ουσιαστικά.
Ένα σύγχρονο εργαλείο τέτοιου τύπου είναι το λεγόμενο εξωτερικό κόστος και η δίκαιη κατανομή του. Το συγκεκριμένο εξωτερικό κόστος ήδη αναφέρεται στη σχετική νομοθεσία –παρότι δεν έχει μέχρι στιγμής εφαρμοστεί και υπολογιστεί- ώστε το κόστος αυτό να αποδοθεί από τις συγκεκριμένες χρήσεις που προκαλούν την υπέρμετρη κατανάλωση και την τυχόν έλλειψή του. Καταγραφή της κατανάλωσης του νερού σε μια περιοχή και απόδοση στην κοινωνία μέρους ή όλου του περιβαλλοντικού / εξωτερικού κόστους, που προκαλείται από την εκτεταμένη και δυσανάλογη χρήση του, είναι απαραίτητα και δίκαια μέτρα, που θα συντελέσουν στην ορθολογική χρήση του νερού.
Αλληλένδετη με το εξωτερικό κόστος είναι η τιμολόγηση νερού, στην οποία απαράβατα θα πρέπει να περιληφθεί το εξωτερικό κόστος. Δηλαδή δεν μπορεί να τιμολογείται το νερό αντίστοιχα στο μικρό καταναλωτή –την κάθε απλή κατοικία– με το μεγάλο ξενοδοχείο με την σε κάποιες περιπτώσεις υπέρμετρη κατανάλωση (σπατάλη) του νερού.
Η υφαλμύρινση των υπογείων υδροφορέων –που ήδη παρατηρείται εκτενώς στα νησιά- προκαλεί πολύ σημαντικές μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στον ίδιο το φυσικό πόρο, στις καλλιέργειες και ως εκ τούτου είναι απολύτως θεμιτό και επιβεβλημένο αυτό να χρεωθεί σε όσους το προκάλεσαν και όχι σε ολόκληρη την κοινωνία.
8. Θέματα προς περαιτέρω συζήτηση και υλοποίηση – Πιθανές Λύσεις
Από τη σύντομη ανάλυση που προηγήθηκε είναι σαφές τόσο στους συγγραφείς του παρόντος σημειώματος όσο και όλους τους μελετητές – αναλυτές που έχουν εφέτος το καλοκαίρι εκτενώς και επιμελημένα ενημερώσει την κοινή γνώμη ότι οι λύσεις του θέματος του νερού έχουν έντονο τοπικό και χρονικό χαρακτήρα.
Είναι επιτακτική πλέον η ολοκληρωμένη –και όχι αποσπασματική– αντιμετώπιση του θέματος με ένα σύνολο από δύσκολα και πιο απλά μέτρα, μεγάλου χρονικού ορίζοντα και άμεσα ή μεσοπρόθεσμα (Σχήμα 6), που περιλαμβάνουν τεχνικά έργα και άυλες παρεμβάσεις, με αξιοποίηση τόσο της προόδου της τεχνολογίας όσο και όλης της τεχνογνωσίας που έχει αποκτηθεί τώρα τόσα χρόνια που το πρόβλημα ταλανίζει τις νησιωτικές κοινωνίες και με γνώμονα την αειφορία του νερού.
Ενδεικτικά αναφέρονται ως προτάσεις:
- Μείωση και έλεγχος της ζήτησης, επανασχεδιασμός τουριστικών και άλλων οικονομικών δραστηριοτήτων στα νησιά υπό το πρίσμα της φέρουσας ικανότητας – περιορισμός χρήσης νερού – ενημέρωση επισκεπτών.
- Σχεδιασμός και βελτιστοποίηση συστημάτων νερού με βάση τα χαρακτηριστικά κάθε νησιού ξεχωριστά.
- Έργα ανάκτησης νερού βιολογικού καθαρισμού με νέα δίκτυα.
- Έλεγχος διαρροών – δευτερεύοντα δίκτυα
- Αυτόνομα συστήματα παραγωγής νερού από μεγάλους καταναλωτές π.χ. μικρές αυτόνομες μονάδες αφαλάτωσης με μικρής κλίμακας ΑΠΕ
- Άυλες παρεμβάσεις οριζόντιας εφαρμογής στο χρόνο, περιβαλλοντικό κόστος νερού, και αντίστοιχα κατάλληλη τιμολόγηση του νερού με δίκαιη κατανομή.
- Ο σχεδιασμός και εφαρμογή συστήματος διαχείρισης υδατικών πόρων που να λαμβάνει υπόψιν του όλες τις επιμέρους ιδιαιτερότητες και τα χαρακτηριστικά του κάθε νησιού.
Εν κατακλείδι είναι σαφής η ανάγκη ολοκληρωμένης και όχι γενικής αντιμετώπισης του προβλήματος έλλειψης νερού στα νησιά μας με την απαραίτητη πολιτική βούληση, την αξιοποίηση τόσο της σύγχρονης τεχνολογίας όσο και των παραδοσιακών πρακτικών που εφαρμόζονται επί σειρά ετών, την ενημέρωση και εκπαίδευση της κοινωνίας μέσα από ένα συνολικό βέλτιστο σχεδιασμό που – κυρίως – να έχει όραμα και να δίνει μακρά προοπτική.
ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ
- Kondili E., Kaldellis J.K., 2006, “Water Use Planning with Environmental Considerations for Aegean Islands”, Fresenius Environmental Bulletin, Vol.15(11), pp.1400-1407.
- Kaldellis J.K., Kondili E., 2007, “The Water Shortage Problem in Aegean Archipelago Islands. Cost-Effective Desalination Prospects”, Desalination, Vol.216(1-3), pp.123-128.
- Kaldellis J.K., Kavadias K.A., Kondili E., 2004, “Renewable Energy Desalination Plants for the Greek Islands, Technical and Economic Considerations”, Desalination Journal, Vol.170(2), pp.187-203.
Γράφουν οι:
–Αιμιλία Μ. Κονδύλη, Δρ Χημικός Μηχανικός, Πρόεδρος Τμήματος Μηχανολόγων Μηχανικών, ΠΑΔΑ
Ιωάννης Κ. Καλδέλλης, Δρ Μηχ. Μηχανικός – Οικονομολόγος, Καθηγητής, τ. Αντιπρύτανη Έρευνας, ΠΑΔΑ
