Ο αρχαιολόγος Γιάννος Κουράγιος ερευνά από το 1997 το Δεσποτικό, το «νησί των κούρων» όπως συνηθίσαμε να το λέμε. Ακόμη κι αυτός που ξεκίνησε σ’ αυτό το ακατοίκητο παρθένο νησάκι, νοτιοδυτικά της Αντιπάρου, πρώτα με σωστικές ανασκαφές και από το 2002 συστηματικές, αιφνιδιάζεται όταν επιχειρεί έναν γρήγορο απολογισμό των «θησαυρών» που ήρθαν στο φως αυτά τα χρόνια: μαζί με τα φετινά ευρήματα, μετράει έντεκα κεφαλές κούρων, δύο ολόκληρα αγάλματα κούρων, ένα ακόμη σε τρία μέρη, περισσότερα από 110 θραύσματα άνω και κάτω άκρων, κορμούς και άλλα μέλη. Ακόμη, 40 βάσεις αγαλμάτων και αναθημάτων, τουλάχιστον 500 εγχάρακτα όστρακα (ΑΠ και ΑΠΟΛ) που δηλώνουν τη λατρεία στον Απόλλωνα, μία μόνον κεφαλή κόρης. Αλλά και 32 κτίρια, μαζί με εκείνα στο γειτονικό νησάκι Τσιμιντήρι, το οποίο στα αρχαϊκά χρόνια το ένωνε λωρίδα γης με το Δεσποτικό.
«Τέτοιο πράγμα δεν έχω ξαναδεί», λέει στην «Καθημερινή». «Κάθε χρόνο πιστεύω ότι φτάνουμε στο τέλος της ανασκαφής, αλλά τα νέα ευρήματα μας διαψεύδουν. Η ανασκαφή του Δεσποτικού μοιάζει ανεξάντλητη, δίνει διαρκώς νέες πληροφορίες για την τοπογραφία και την ιστορία της από την πρώιμη εποχή του σιδήρου».
Οι κάτοικοι της αρχαίας Πάρου ίδρυσαν σε στρατηγική θέση το φημισμένο και πλούσιο αρχαϊκό ιερό του Απόλλωνα, θέλοντας να εδραιώσουν την κυριαρχία τους στο Αιγαίο. Σε ένα προστατευμένο σημείο και κέντρο των Κυκλάδων, όπου έφταναν ταξιδιώτες από τα γειτονικά νησιά, αλλά και από τη Μικρά Ασία, την Αίγυπτο, την Κύπρο, τη Φοινίκη. Ομως, όση δόξα κι αν έζησε ο τόπος αυτός (ακμή γνώρισε στον 6ο αι. π.Χ.), στα υστερομεσαιωνικά χρόνια καταστράφηκε από αιμοδιψείς πειρατές.
Φετινό κορυφαίο εύρημα είναι ο ακέφαλος κορμός κούρου, αυστηρού ρυθμού, που βρέθηκε σε βάθος 50 εκατοστών. Σμιλεμένος στο φημισμένο παριανό μάρμαρο με λεία και στιλπνή επιδερμίδα και χαρακτηριστικά που θυμίζουν το παιδί του Κριτίου στο Μουσείο της Ακρόπολης, το εύρημα χρονολογείται μετά το 480 π.Χ. Βρέθηκε σε ισχυρή μεγάλη κατασκευή υπό κατάρρευση, πιθανότατα οχυρωματική, ίσως κάποιο πρόπυλο ή ανάλημμα, λέει ο αρχαιολόγος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων. Ο κ. Κουράγιος εξηγεί ότι η κατασκευή, που ορίζεται από δύο τοίχους από μεγάλους σχιστόλιθους, εντοπίστηκε πριν από τέσσερα χρόνια. Στον ακέφαλο ανδρικό κορμό που βρέθηκε φέτος και τώρα βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πάρου, σώζεται το αποτύπωμα των δαχτύλων του χεριού πάνω στον μηρό, «ενώ το άλλο χέρι φαίνεται ότι ήταν υψωμένο. Μια χειρονομία προς τη θεότητα».
Στο ίδιο σημείο εντοπίστηκαν πολλά ακόμη τμήματα αρχαϊκών κούρων που είχαν εντοιχιστεί ως οικοδομικό υλικό. Ανάμεσά τους ήταν μέλη άλλου ακέφαλου κούρου, ο οποίος χρονολογείται στο δεύτερο μισό του 6ου αι. π.Χ. Συγκεκριμένα, βρέθηκε ο άνω και ο κάτω κορμός του αγάλματος και σε κοντινό σημείο η πίσω όψη του κεφαλιού, που σώζει τμήμα των βοστρύχων της μακριάς κόμης του κούρου. Για την αντιστοίχιση λείπει τμήμα του άνω κορμού αγάλματος, που ίσως σχετίζεται με εύρημα που βρέθηκε σε άλλο σημείο της ισχυρής αυτής κατασκευής ή πρόπυλου, κατά τον ανασκαφέα. Εδώ, σε μεταγενέστερο τοίχο, είχε εντοιχιστεί τμήμα του κάτω μέρους του κορμού (από την κοιλιακή χώρα έως τους μηρούς) άλλου κούρου και τμήμα ποδιού και χεριού, που επίσης βρέθηκαν φέτος. Ακριβώς στο ίδιο σημείο πέρυσι είχαν βρεθεί δύο ακόμη μεγάλα θραύσματα κάτω άκρων άλλων κούρων, μαρμάρινες βάσεις αναθηματικών κιόνων κι ένα καθιστό γυναικείο άγαλμα.
Ο Γιάννος Κουράγιος υπογραμμίζει ότι οι κούροι είχαν διαφορετικά χαρακτηριστικά, ανάλογα με την προέλευσή τους. «Αυτοί από τη Μικρά Ασία είχαν μακριά μαλλιά, οι Αθηναίοι πιο κοντά, της Νάξου ήταν πιο γεροδεμένοι. Η παριανή γλυπτική ήταν πιο εξελιγμένη».
Γιατί κούροι και θραύσματα εντοπίστηκαν στο ίδιο σημείο; «Ανηφορίζοντας, ο πιστός επισκέπτης της εποχής, προς την είσοδο του ιερού, τουλάχιστον 500 μέτρα πριν φτάσει στον περίβολο του τεμένους του ιερού, θαύμαζε στο πρόπυλο τα αναθήματα που ήταν τοποθετημένα σε βάθρα αφιερωμένα στον θεό Απόλλωνα», εξηγεί ο ανασκαφέας. Και προσθέτει ότι στα μεσαιωνικά χρόνια, όταν γκρεμίστηκε το αρχαϊκό κτίριο, όλος αυτός ο πλούτος των αναθημάτων χρησιμοποιήθηκε ως οικοδομικό υλικό για άλλα κτίρια της εποχής.
Για τον Γιάννο Κουράγιο και τους συνεργάτες αρχαιολόγους της ανασκαφής, Αλεξάνδρα Αλεξανδρίδου (επικ. καθηγήτρια Πανεπιστημίου Ιωαννίνων) και Ιλια Νταϊφά (Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας), ιδιαίτερη σημασία έχει το πολύπλοκο και άριστα οργανωμένο σύστημα διαχείρισης, επεξεργασίας και συλλογής υδάτων που εντοπίστηκε το 2019 και συνεχίζει να αποκαλύπτεται. Μετά την εντυπωσιακή ορθογώνια πώρινη κατασκευή με τις τέσσερις οπές διατεταγμένες σε δύο οριζόντιες σειρές, για τον έλεγχο της ροής των υδάτων από τη δεξαμενή στον αγωγό, εντοπίστηκε και μια μεταβυζαντινή δεξαμενή. Κοντά αποκαλύφθηκαν χώροι όπου γινόταν το φιλτράρισμα του νερού, λιθόκτιστος αγωγός μήκους 25 μ., που ξεκινά από μια άλλη μεγάλη κτιστή δεξαμενή ωοειδούς σχήματος. Φέτος σε τμήμα που είχε καταρρεύσει αποκαλύφθηκε και ο πυθμένας της δεξαμενής, που είναι φυσικός βράχος. Ανάμεσα στα ευρήματα ξεχώρισε ένα μικρό θραύσμα βάσης πήλινου περιρραντηρίου με ανάγλυφη παράσταση λέοντα, που χρονολογείται στον 6ο αιώνα π.Χ. «Φέτος ολοκληρώσαμε τη συντήρηση του συστήματος ύδρευσης και αποθήκευσης υδάτων στη μεγάλη αρχαϊκή δεξαμενή».
Τα κτίρια
«Τέτοιο πράγμα δεν έχω ξαναδεί», λέει στην «Κ» ο αρχαιολόγος Γιάννος Κουράγιος, που ερευνά από το 1997 αυτό το ακατοίκητο παρθένο νησάκι.
Στα ευρήματα της φετινής ανασκαφής που ξεχωρίζουν είναι μια μεγάλη βάση για ανάθεση κίονα και μια κυκλική, που ίσως αντιστοιχεί στον μεγάλο κούρο που εντόπισαν πρόσφατα, όπως επίσης και ένα μεγάλο αρχαϊκό κτίριο. «Αντίθετα με την άποψη ότι τα κτίρια που έχουν βρεθεί ανήκουν σε οικισμό, θεωρώ ότι πρόκειται για βοηθητικά του μεγάλου ιερού. Ισως κοιτώνες για τη διαμονή των επισκεπτών, του ιερατείου, της φρουράς, καθώς και κάποιους αποθηκευτικούς χώρους. Δεν έχουμε δρόμους, αλλά πολύ μεγάλα κτίρια με παράλληλα δωμάτια. Πιστεύω ότι είναι κτίσματα για τη λειτουργία του ιερού». Ο ανασκαφέας του Δεσποτικού δέχεται ότι στα γεωμετρικά χρόνια μπορεί να ξεκίνησε ένας οικισμός και εν συνεχεία να εξελίχθηκε σε μεγάλο ιερό. Υποστηρίζει ότι η πόλη της Πάρου έδωσε πολλά χρήματα για τα θεμέλια, τα κτίσματα, το τελετουργικό εστιατόριο, τον ναό, τους περιβόλους και βέβαια για τη μεταφορά του φημισμένου παριανού μαρμάρου στο Δεσποτικό. «Η κατασκευή του ιερού απαιτούσε πολλά έξοδα. Αυτό δεν το κάνει οποιαδήποτε πόλη, αλλά μια πόλη ισχυρή, με πολλά χρήματα που θέλει να εδραιώσει την κυριαρχία της στο Αιγαίο. Το υδραυλικό έργο ήταν μεγάλο και εξυπηρετούσε τη συλλογή των υδάτων για τον ανεφοδιασμό των πλοίων. Εδώ ήταν ένας μεγάλος ναύσταθμος. Χρειαζόταν νερό για τα πλοία που έκαναν μακρινά ταξίδια και έπρεπε να ανεφοδιαστούν ή να προστατευτούν από τα ισχυρά μποφόρ. Τα ιερά αυτά εξυπηρετούσαν τέτοιες καταστάσεις. Ο ναός του Απόλλωνα Ζωστήρος στη Βουλιαγμένη είναι μια ανάλογη περίπτωση».
Ανάμεσα στα κινητά ευρήματα ήταν τρία αγγεία μαγειρικής. Χύτρες εντοιχισμένες ολόκληρες στους τοίχους και μια εξ αυτών στο δάπεδο. Επίσης, ένα λυχνάρι με χοντρή λαβή, σίμη από την οροφή κτιρίου, πήλινα ακροκέραμα με μορφή γοργονείου, τα αφιερώματα με τα αρχικά του θεού Απόλλωνα που πρόσφεραν οι πιστοί και ο γραφικός χαρακτήρας δείχνει ότι γράφηκαν από το ίδιο χέρι.
Τρεις διαστάσεις
Οσοι ταξιδεύουν στο Αιγαίο με τα πλοία της γραμμής, θαυμάζουν από μακριά την τρίτη διάσταση που απέκτησε πια το μνημείο με την αναστήλωση των κιόνων υπό την επίβλεψη του αρχιτέκτονα Γουλιέλμου Ορεστίδη. «Θέλουμε ο μελλοντικός επισκέπτης του αρχαιολογικού χώρου να καταλάβει τι ήταν αυτό το ιερό. Δεν συμμερίζομαι την παλιά αντίληψη συναδέλφων μου, που δεν ήθελαν να υψώνονται τα μνημεία. Πρότυπό μου είναι ο Πέτρος Θέμελης και όσα πέτυχε στη Μεσσήνη. Σηκώνουμε τα μνημεία για να τα κατανοήσει το κοινό», λέει ο Γ. Κουράγιος. Το φθινόπωρο οι εργασίες θα συνεχιστούν για να ολοκληρωθεί το κτίριο Δ.
Τι άλλο περιμένει μετά τα νέα ευρήματα; «Το Δεσποτικό είναι πλούσιος αρχαιολογικός τόπος. Μέσα σε μια ημέρα βγάλαμε δύο κούρους. Δεν είναι εύκολη διαδικασία. Χρειάζεται προσεκτική εργασία με τα ξυλαράκια που χρησιμοποιούν στα σουβλάκια για να αφαιρεθούν πέτρες και χώμα και ένα σκουπάκι για να καθαριστούν και να αποτοιχιστούν. Απαιτήθηκαν πέντε ώρες προσεκτικής δουλειάς. Η επιδερμίδα του μαρμάρου είναι ευαίσθητη και η όλη διαδικασία μοιάζει με χειρουργική επέμβαση» λέει ο ανασκαφέας του Δεσποτικού.
Απρόσκλητοι επισκέπτες
Εκφράζει όμως ένα παράπονο. «Αυτό που μας δυσκόλεψε φέτος είναι η αιφνίδια προσέλευση επισκεπτών, που έναντι αμοιβής μεταφέρουν κάποιοι με φουσκωτά και σκάφη στο Δεσποτικό. Βλέπουν τον ναό αναστηλωμένο από μακριά και αποβιβάζονται στο ακατοίκητο νησάκι, επιμένουν να μπουν στην ανασκαφή παρότι απαγορεύεται, θέλουν να φωτογραφηθούν με τα μαγιό τους πάνω στα αρχαία, δεν σέβονται τον χώρο, μας βρίζουν όταν τους λέμε ότι δεν είναι ακόμη οργανωμένος και επισκέψιμος. Είναι άλλες πρωτόγνωρες συμπεριφορές…».
• Οι ανασκαφικές και αναστηλωτικές εργασίες πραγματοποιήθηκαν με τη στήριξη των Ιδρυμάτων Κανελλόπουλου, Λεβέντη, Λάτση, Μάριον Στασινόπουλος, την ΑΜΚΕ ΑΙΓΕΑΣ – Αθανάσιος και Μαρίνα Μαρτίνου, του συλλόγου «Οι Φίλοι της Πάρου» κ.ά.
