Οι ξερολιθιές της Κύθνου… Παρουσίαση από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων – Η χρησιμότητά τους και τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν
Οι ξερολιθιές, όπως το λέει και η λέξη, είναι, γενικά, τοίχοι φτιαγμένοι χωρίς λάσπη, από αργολιθοδομή, «εν ξηρώ».
# Μπορεί να είναι τοίχοι αναλημματικοί, δηλαδή, να συγκρατούν τα οριζόντια χωράφια, γνωστά και ως πεζούλες, ως αιμασιές, ως λουρίδες, μπορεί να ορίζουν τις δυο πλευρές μονοπατιών, μπορεί να περικλείουν χωράφια, ή αυλές.
Απαντούν σε κάθε περιοχή όπου αφθονεί η πέτρα, όπου το καλλιεργήσιμο χώμα, είναι λιγοστό και πολύτιμο. Εκεί οι άνθρωποι για να επιβιώσουν έπρεπε να αγωνιστούν σκληρά για να δαμάσουν το πετρώδες και άγονο εν πολλοίς τοπίο. Κατασκευάζοντας όλες αυτές τις ξερολιθιές, από την μία συγκρατούσαν το χώμα στα χωράφια, για να μην φεύγει, να μην κατρακυλάει προς τα κάτω με το νερό της βροχής, και από την άλλη καθάριζαν τα χωράφια από την περισσή πέτρα, ώστε να καταστούν καλλιεργήσιμα. Παράλληλα κρατούσαν τα ζώα μακριά από σπαρμένα χωράφια ή τα μάντρωναν για να τ’ αρμέξουν.
# Δεν αποτελούν, φυσικά, προνόμιο μόνον της Κύθνου. Απαντούν σε πολλά ακόμα νησιά των Κυκλάδων και όχι μόνο, αλλά και σε περιοχές εκτός Ελλάδος, όπου αφθονεί η πέτρα: Κύπρο, Ιταλία, Ισπανία, Κροατία, Σλοβενία, κα.
# Κάποιες από τις ξερολιθιές της Κύθνου και μερικών ακόμα νησιών είναι φτιαγμένες με πολύ μεράκι, με διάθεση καλλιτεχνική, θα μπορούσε να πει κανείς. Γιατί σε τακτά διαστήματα, ανάμεσα στις μικρές πέτρες τοποθετούνται μεγάλες πέτρινες πλάκες ή μεγάλες πέτρες και δημιουργούν ένα είδος ‘κέντημα’, ένα ωραίο αισθητικό αποτέλεσμα. Παρόμοιες υπάρχουν και στην Άνδρο. Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον όμως της Κύθνου είναι η καλή κατάσταση διατήρησής τους. Είχαν την τύχη να γλιτώσουν από την αλόγιστη τουριστική ανάπτυξη, να επιβιώσουν μέχρι σήμερα που νόμοι και ειδικές μελέτες άρχισαν δειλά-δειλά να τις προστατεύουν.
# Αποτελούν ίσως το κύριο χαρακτηριστικό της υπαίθρου του νησιού. Το πρώτο που εισπράττει ο επισκέπτης από το τοπίο της Κύθνου, που μαγεύει πολλούς από τους επισκέπτες του. Αξίζει, επομένως, να καταβληθεί προσπάθεια να προστατευθούν και να παραδοθούν στις επόμενες γενεές, γιατί κινδυνεύουν να εξαφανιστούν.
@ Οι λόγοι για τους οποίους κινδυνεύουν είναι οι εξής:
1. Καταρχήν η εγκατάλειψη της «γης», της γεωργίας. Κατασκευάστηκαν και διατηρήθηκαν μέσα στους αιώνες με συνεχείς επιδιορθώσεις, γιατί επιτελούσαν ρόλο λειτουργικό, ζωτικό για την επιβίωση της κοινότητας. Η νέα γενιά έχει άλλες προτεραιότητες και ανάγκες και δεν μπορεί να εκτιμήσει, να νοιώσει τον κόπο που καταβλήθηκε για να φτιαχτούν. Ούτε και γνωρίζει, ούτε μπορεί, αν χρειαστεί, να τις επιδιορθώσει..
2. Η αλόγιστη τουριστική ανάπτυξη, σε μια Ελλάδα, όπου δεν υπάρχουν καθορισμένες χρήσεις γης και τουριστικά καταλύματα μπορεί να ανοικοδομηθούν σε οποιαδήποτε γωνιά του νησιού, και η συνεχής διάνοιξη δρόμων προκειμένου να εξυπηρετηθούν αυτά τα καταλύματα (ας μην ξεχνάμε ότι βρισκόμαστε στην εποχή της ευκολίας και της ταχύτητας)
3. Η άγνοια γύρω από την «ηλικία» τους, την χρονολόγησή τους και την εν γένει αξία τους. Σε σχέση με άλλα μνημεία πρόκειται για ευτελείς κατασκευές, που είναι δύσκολο να εκτιμηθούν αρχαιολογικά, να χρονολογηθούν με ακρίβεια.
# Τα τελευταία χρόνια όμως η έρευνα έχει προχωρήσει. Αγροτικά τοπία με τους ναούς, τις καλύβες τους, τις ξερολιθιές και τις πεζούλες τους έχουν χρονολογηθεί στον μεσαίωνα και ακόμα και στην ύστερη αρχαιότητα. Γεγονός που απαιτεί από όλους να είμαστε πιο προσεχτικοί απέναντι στην ‘’πετραία γη’’ [όρο που χρησιμοποίησε ο Μανώλης Γλέζος για το βιβλίο του «Η συνείδηση της πετραίας γης» Εκδόσεις Δαρδανός, Αθήνα 1979].
# Ειδικά για τις ξερολιθιές της Κύθνου έχει εκφραστεί με επιφυλάξεις η άποψη ότι κάποιες, τουλάχιστον, γιατί προσεκτική παρατήρηση δείχνει ότι δεν υπάρχει ένα μόνον είδος πάνω στο νησί, είναι μεσαιωνικές. Για όσους δυσκολεύονται να το πιστέψουν, θα συνιστούσα να ξεκινήσουν τουλάχιστον από την παραδοχή ότι πρόκειται, σύμφωνα με τον αρχαιολογικό νόμο, για «μνημεία», γιατί, κατά πάσαν πιθανότητα, έγιναν πριν από 100 χρόνια, πριν από το 1922, και άρα προστατεύονται. Δεν γνωρίζω καλά τη νεότερη ιστορία της Κύθνου, αλλά ξερολιθιές δεν νομίζω να κατασκευάζονταν τον 20ο αιώνα, μόνο θα επισκευάζονταν. Ούτε μπορεί να φτιάχτηκαν όλες τον προηγούμενο, τον 19ο αιώνα, γιατί χρειάστηκε τόση πολλή δουλειά, τόσα χέρια, τόσος χρόνος για να κατασκευαστεί όλο αυτό το «δίκτυο ξερολιθιών» στο νησί, που αποκλείεται ένας αιώνας να ήταν αρκετός. Μπορεί κάποιες να κατασκευάστηκαν τότε. Όμως οι κάτοικοι ήταν ανέκαθεν αγρότες και ποιμένες, και η επιβίωσή τους άρρητα δεμένη με τις ξερολιθιές, εξαρτημένη θα λέγαμε από αυτές, γιατί επομένως να μην είναι και παλιότερες;
# Ένα εργαλείο για τη χρονολόγηση της δομημένης υπαίθρου, του δομημένου τοπίου, αποτελούν τα εκκλησάκια που απαντούν διάσπαρτα σε αυτό. Συνήθως γύρω από τα εκκλησάκια υπήρχαν κελλιά και καλλιεργήσιμα χωράφια και τα εκκλησάκια εξυπηρετούσαν τις ανάγκες των αγροτών μιας περιοχής. Μπορούμε λοιπόν με αρκετή βεβαιότητα να πούμε ότι οι ξερολιθιές είναι τουλάχιστον τόσο παλιές όσο και τα εκκλησάκια, τα οποία μπορούν να αποτελέσουν «χρονολογικό εργαλείο», εφόσον βέβαια η θρησκευτική ευλάβεια δεν έχει προλάβει να αλλοιώσει την ιστορία τους και να τα μετατρέψει σε σύγχρονα κτήρια χωρίς καμιά ιστορικά αξία.
# Στην Κύθνο, πολλά εκκλησάκια της υπαίθρου χρονολογούνται στον 17ο και 18ο αιώνα και δεν αποκλείεται και το αγροτικό τοπίο γύρω από αυτά να χρονολογείται την ίδια εποχή. Όμως, αν ο Ταξιάρχης στο Βελίδι είναι μεσοβυζαντινός, όπως υπάρχει κατά τη γνώμη μου, μεγάλη πιθανότητα, τότε γιατί να μην είναι βυζαντινές και οι πανέμορφες ξερολιθιές που ορίζουν το μονοπάτι που συνδέει τον Ταξιάρχη στο Βελίδι με τον Μέριχα; Με τον ίδιο τρόπο έχει εκφραστεί η σκέψη ότι οι ξερολιθιές στην περιφέρεια του κάστρου της Ωριάς είναι τόσο παλιές όσο και το κάστρο.
@ Θεσμική προστασία των ξερολιθιών.
1. Για την προστασία τους υπάρχει πρώτα από όλα ο αρχαιολογικός νόμος. Χρειάζεται όμως πολλή δουλειά, ακόμα και μεταξύ των αρχαιολόγων, για να μάθουν καταρχήν να τις αναγνωρίζουν ως μνημεία και να τις προστατεύουν.
2. Η Τέχνη της Ξερολιθιάς έχει εγγραφεί από το 2015 στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς και από το 2018 στον Κατάλογο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας (UNESCO, 2003).
3. Για την Κύθνο, ειδικά, το προεδρικό διάταγμα του Σηφουνάκη «Χαρακτηρισμός ως τόπος ιδιαίτερου φυσικού κάλλους της νήσου Κύθνου…» (ΦΕΚ 931/ 24-10-2002), άρθρο 8. 7 α απαγορεύει την «κατεδάφιση, την κάθε είδους καταστροφή ή αλλοίωση των παραδοσιακών κτισμάτων των οικισμών, καθώς και εκείνων που απαντώνται στην ύπαιθρο…»
4. Σε παγκόσμιο επίπεδο, έχουν αρχίσει να γίνονται συζητήσεις για την ισότιμη προσέγγιση όλων των επιτευγμάτων της ανθρώπινης δημιουργίας (ICOMOS)
@ Η Εφορεία Κυκλάδων είναι υποψιασμένη για την αξία των ταπεινών αυτών ξερολιθικών κατασκευών, τις αντιμετωπίζει με σεβασμό, και, με τη βοήθεια του νόμου, καταβάλλει προσπάθεια να τις διατηρήσει όπου και όπως μπορεί.
