Η πρόσφατη έκθεση του Βρετανικού Μουσείου για το Στόουνχετζ – μνημείο της νεολιθικής εποχής – ενθαρρύνει τη συζήτηση γύρω από την κατασκευή του – Ποια η σχέση του με την Ελλάδα και δη την Κέρο στις Κυκλάδες
Με την έκθεση «The world of Stonehenge», το Βρετανικό Μουσείο πηγαίνει πίσω 2.000 χρόνια πριν από την κατασκευή του Παρθενώνα, στην περίοδο που κατασκευάστηκε το Στόουνχεντζ, το αινιγματικό μνημείο της νεολιθικής εποχής. Τι θα πούμε όμως αν αποδειχθεί ότι ακόμα και το Στόουνχεντζ είναι χτισμένο από Ελληνες; Κάτι που φυσικά δεν μπορεί να αποδειχθεί, αφού εκείνη την εποχή δεν υπήρχε η γραφή στον τόπο που πολύ αργότερα (3.000 χρόνια αργότερα…) ονομάστηκε Αγγλία από ένα ακόμα μεταναστευτικό κύμα, εκείνο των Αγγλων, οι οποίοι ήταν γερμανικό φύλο, που έφτασε στο νησί από τις βόρειες ακτές της Ευρώπης όταν έφυγαν οι Ρωμαίοι μετά το 400 μ.Χ.
Οι άνθρωποι που ήταν εκεί όταν εγκατέλειψαν το νησί οι Ρωμαίοι ήταν Κέλτες, που και αυτοί είχαν μεταναστεύσει από την Ευρώπη πριν από πάνω από 2.000 χρόνια. Ομως, σχεδόν 4.000 χρόνια π.Χ. έφτασαν στο νησί αρκετοί άνθρωποι από το Αιγαίο και την περιοχή που σήμερα είναι η Τουρκία, δηλαδή από τη Μικρά Ασία και φυσικά τότε δεν υπήρχε ίχνος Τούρκων στην περιοχή αυτή. Πρόκειται, μάλλον, για ένα ελληνικό φύλο (το «μάλλον» οφείλεται στο ότι δεν έχουμε γραπτές πηγές) που κουβάλησε μαζί του κάμποση γνώση. Ή μήπως όλα αυτά ακούγονται «εθνικιστικά»; Θα επανέλθουμε παρακάτω με απαντήσεις.
Το αντικείμενο
Η έκθεση του Βρετανικού Μουσείου που εγκαινιάστηκε στις 17 Φεβρουαρίου και θα διαρκέσει έως τις 17 Ιουλίου έχει θεωρηθεί σπουδαία από όλους σχεδόν τους ειδήμονες, χωρίς ωστόσο να αναφέρει τίποτα για την ελληνική ή έστω τη μικρασιατική πτυχή του Στόουνχεντζ. Και πράγματι είναι σπουδαία η έκθεση αφού –προσέξτε!– δεν πρόκειται για έκθεση επικεντρωμένη μόνο στο μνημείο κοντά στο Γουίλτσαϊρ της Νότιας Αγγλίας (που πάντως είναι μικρότερο και λιγότερο επιβλητικό από όσο το φαντάζεται κανείς όταν δεν το έχει επισκεφθεί). Η έκθεση αναφέρεται στον κόσμο μέσα στον οποίο δημιουργήθηκε το Στόουνχεντζ και αφορά όλη την Ευρώπη. Εκτίθενται αντικείμενα από όλη τη σημερινή Ευρώπη, που αποτυπώνουν τον πολιτισμό της λίθινης εποχής, έναν αναπτυγμένο πολιτισμό γύρω από το κυνήγι, αλλά και την καλλιέργεια της γης – και φυσικά τον πόλεμο.
Ταφικά σύμβολα, ήλιοι χαραγμένοι σε πέτρα, τσεκούρια και βέλη, δοχεία στάχτης. Φυσικά δεν λείπουν οι αναφορές στο ίδιο το Στόουνχεντζ, με την επεξήγηση ότι πρόκειται για το πιο διάσημο ενός τύπου μνημείου, του κύκλου με λίθους ή ξύλα, που έχει ανακαλυφθεί σε πολλά σημεία στην Αγγλία και την Ευρώπη. Πάνω από 1.500 κύκλοι έχουν εντοπιστεί σε όλη την Ευρώπη, όλοι σε διαφορετικά στάδια διατήρησης, οι περισσότεροι απλώς ως ίχνη.
Είναι περίπου γενικά αποδεκτό ότι όλοι αυτοί οι κύκλοι είχαν κατασκευαστεί για να αποτυπώσουν την εναλλαγή των εποχών, με την ακρίβεια που ήταν απαραίτητη ώστε να υποστηρίξουν τον προγραμματισμό στις γεωργικές δραστηριότητες. Διότι ανεξάρτητα από τις καιρικές συνθήκες, που μπορεί να διαφέρουν από έτος σε έτος, η θέση του ήλιου στον ορίζοντα συνδέεται με την εναλλαγή των εποχών, που είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τις σωστές αποφάσεις για τη σπορά και τη σοδειά. Κατ’ επέκταση η γνώση αυτή, καθώς συγκέντρωνε τεράστια ισχύ, απέκτησε πολιτικό και θρησκευτικό περιεχόμενο και γι’ αυτό ο κόσμος του Στόουνχεντζ είχε επίκεντρο τους κύκλους αυτούς, που πέρα από «ηλιακά ρολόγια» έγιναν τόποι λατρείας του Ηλιου και ενδεχομένως άλλων στοιχείων της φύσης που απέκτησαν το νοητικό σχήμα θεότητας. Εγιναν παράλληλα σημεία συνάντησης της κοινότητας, τελετών ιεραρχίας και εξουσίας, απόδοση σεβασμού στην ανώτερη οντότητα και κατ’ επέκταση διοχέτευση της «ευλογίας» στους ισχυρούς της κοινότητας για την ανανέωση της συμβολικής τους νομιμοποίησης.
Αρχοντες, στρατηγοί και ιερείς ήταν τα ίδια πρόσωπα σε μια Αγγλία και Ευρώπη όπου περνούσε από την εποχή των νομαδικών φυλών του κυνηγιού στις σταθερές κοινότητες της εποχής της καλλιέργειας της γης, κάτι που οδήγησε ασφαλώς στην έξαρση των πολέμων και την εγκαθίδρυσή τους ως κεντρικό σημείο της κοινωνικής εμπειρίας. Από τότε που οι άνθρωποι έπρεπε να εγκατασταθούν σε συγκεκριμένους τόπους για να καλλιεργήσουν τη γη διαμορφώθηκαν οι συνθήκες για ανταγωνισμούς και διεκδικήσεις, συνεχείς πολέμους, που για πολλούς συνέβαλαν στην περαιτέρω εξέλιξη της καινοτομίας, της εφευρετικότητας, της νοημοσύνης και πολύ αργότερα των επιστημών, που ακόμα και σήμερα εξακολουθούν να δικαιώνουν τον Ηράκλειτο, αφού βελτιώνονται μέσα από τις επενδύσεις στα όπλα, στους εξοπλισμούς, στον πόλεμο. Το μυαλό δουλεύει πιο καλά όταν πρέπει να πολεμήσεις…
Φυσικά όλα αυτά είναι προσεγγίσεις, αφού δεν υπήρχε γραφή στην Αγγλία εκείνης της εποχής και πολύ περισσότερο δεν υπάρχει γραπτή εξήγηση για την κατασκευή και τη χρήση κύκλων, των henges. Ο όρος henge «εφευρέθηκε» πριν από λιγότερο από 100 χρόνια, τη δεκαετία του ’30, από τον επιμελητή του Βρετανικού Μουσείου Τόμας Κέντρικ και αφορά αυτό ακριβώς, κυκλικές κατασκευές κυρίως με χώμα ή χαντάκια – και το Στόουνχεντζ (Stonehenge) είναι απλώς ένα henge με μεγάλους λίθους. Στην έκθεση του μουσείου έχει μεταφερθεί αυτούσιο το Σίχεντζ (Seahenge), ένας κύκλος της νεολιθικής εποχής από ξύλινους πασάλους που βρέθηκε το 1998 άριστα διατηρημένος μέσα στο νερό, κοντά στο Νόρφολκ στην Ανατολική Αγγλία. Εκείνο που θέλουμε να πούμε είναι ότι δεν γνωρίζουμε πώς αποκαλούσαν το Στόουνχεντζ οι άνθρωποι που το έχτισαν και το χρησιμοποιούσαν, αφού το όνομα αυτό είναι πρόσφατη «εφεύρεση». Οπως επίσης δεν γνωρίζουμε με ακρίβεια τις φάσεις εξέλιξης του μνημείου, αφού όπως φαίνεται το μνημείο που γνωρίζουμε σήμερα είναι το αποτέλεσμα μιας μακράς μετεξέλιξης μνημείων που ορθώνονταν στον ίδιο χώρο για σχεδόν 1.500 χρόνια.
Περίπου την ίδια εποχή με τις Πυραμίδες
Μια ενδιαφέρουσα όψη του μυστηριώδους μνημείου είναι ότι χτίστηκε περίπου την ίδια περίοδο με την κατασκευή της μεγάλης πυραμίδας και της Σφίγγας στην Αίγυπτο, ενώ μεγαλιθικά μνημεία της ίδιας εποχής (ή ίχνη τους) έχουν ανακαλυφθεί σε πολλές χώρες και ασφαλώς στην Ελλάδα, στη Μάνη, αλλά και αλλού.
Μιλάμε για μια εποχή περίπου 1.000 χρόνια πριν από τις Μυκήνες και την ακμή του Μινωικού Πολιτισμού, όπου ένα πέπλο μυστηρίου σκεπάζει ολόκληρη τη σημερινή Ευρώπη. Αρχικές προσεγγίσεις ότι επρόκειτο για μια πρωτόγονη εποχή αμφισβητούνται έντονα από τη νεότερη έρευνα και δεν μπορούμε παρά να θυμηθούμε τις έρευνες του αρχαιολόγου καθηγητή του Κέμπριτζ, Κόλιν Ρένφριου και του Μάικλ Μπόιντ στην Κέρο, από τις οποίες προκύπτει ότι ένας αναπτυγμένος τεχνικά και εμπορικά πολιτισμός κάλυπτε τις νησιωτικές και ηπειρωτικές ακτές του Αιγαίου πάνω από 1.000-2.000 χρόνια πριν από τις Μυκήνες.
Ο Μάικλ Μπόιντ έχει αποτυπώσει αυτές τις συνδέσεις στο βιβλίο του «From Stonehenge to Mycenae» που εκδόθηκε το 2019, ενώ από τη δουλειά του στην Κέρο, πάντοτε σε συνεργασία με τον Κόλιν Ρένφριου που ερευνά την περιοχή πάνω από πέντε δεκαετίες, προκύπτει μια εικόνα ενός ευρωπαϊκού πολιτισμού με διαρκείς ανταλλαγές ανάμεσα στα πιο απομακρυσμένα σημεία της ηπείρου.
Γενετική έρευνα
Στο πεδίο αυτό έρχεται να επιδράσει καταλυτικά η σύγχρονη γενετική έρευνα, όπου η μελέτη του DNA οστών ανθρώπων που έζησαν πολλές χιλιάδες χρόνια πριν από σήμερα μπορεί να προσδιορίσει την καταγωγή τους, αν είχαν ή όχι μεταναστεύσει από άλλες περιοχές. Καθώς το Στόουνχεντζ είναι επίσης ένα ταφικό μνημείο, αφού στην ευρύτερη περιοχή του πραγματοποιούνταν ταφές (και μάλιστα επιφανών, που μάλλον λόγω της κοινωνικής τους θέσης μεταφέρονταν από άλλες περιοχές για να ταφούν κοντά στο μνημείο της διαρκούς αναγέννησης του ήλιου και της φύσης…), η έρευνα των τελευταίων ετών απέδειξε ότι η πρώτη σημαντική μετανάστευση που έγινε στο νησί και συνδέεται με το Στόουνχεντζ προήλθε από τη Μικρά Ασία και το Αιγαίο της εποχής της ακμής της Κέρου και των άλλων ελληνικών κέντρων του Αιγαίου.
Το 2019 δημοσιεύθηκε στο επιστημονικό περιοδικό Nature Ecology & Evolution αποτέλεσμα γενετικής έρευνας οστών ανθρώπων που έζησαν την περίοδο 8500-2500 π.Χ., στην οποία υποστηρίζεται ότι σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις η γνώση της γεωργίας έφτασε στο νησί που σήμερα αποκαλούμε Αγγλία από ένα σημαντικό μεταναστευτικό κύμα από την περιοχή του Αιγαίου και της Μικράς Ασίας. Τη μελέτη υπογράφουν ο Ιαν Μπαρνς του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας του Λονδίνου και ο Μαρκ Τόμας, από το University College London (UCL) και φυσικά έλαβε δημοσιότητα, αλλά δεν αποτελεί σήμερα κομμάτι της έκθεσης του Βρετανικού Μουσείου.
Προφανώς απαιτούνται αρκετά ακόμα χρόνια μελέτης για να συμπληρωθεί το παζλ της εικόνας του κόσμου όπως ήταν στα βάθη της προϊστορίας, ουσιαστικά για αρκετές χιλιετίες μετά τον Μεγάλο Κατακλυσμό, που σύμφωνα με γεωλογικές έρευνες συνέβη πριν από 12.000 χρόνια και μάλλον εξαφάνισε τον πολιτισμό που είχε αναπτυχθεί έως τότε, αν υποθέσουμε ότι είχε αναπτυχθεί πολιτισμός.
Πάντως, πριν από λιγότερο από 30 χρόνια o Γερμανός αρχαιολόγος Κλάους Σμιθ από το Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης και Τούρκοι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν το Γκιομπεκλί Τεπέ στη Νοτιοανατολική Τουρκία, στα σύνορα με τη Συρία. Μέχρι σήμερα οι ανασκαφές έχουν πραγματοποιηθεί σε ένα μικρό μόνο μέρος μιας περιοχής όπου έχει ανακαλυφθεί ίσως το σπουδαιότερο μεγαλιθικό μνημείο που χρονολογείται ακόμα και 11.000 π.Χ. Ενδεχομένως υπάρχει μια νοητή γραμμή που συνδέει κάποιου είδους γνώση που διασώθηκε από τον Κατακλυσμό και περιλαμβάνει τη γεωργία και την αστρονομία και απλώθηκε στην Ευρώπη μιας «νέας εποχής», αλλά όλα αυτά είναι μια υπόθεση με την οποία πολλοί αρχαιολόγοι διαφωνούν και επιμένουν (και σωστά) ότι απαιτείται πολύ περισσότερη συστηματική έρευνα για να προχωρήσουμε σε στέρεα συμπεράσματα.
Ωστόσο, ο «κόσμος του Στόουνχεντζ» στο Βρετανικό Μουσείο επιτρέπει την περιπλάνηση της σκέψης, ενθαρρύνει περισσότερο διάβασμα και μπορεί να τροφοδοτήσει συζητήσεις με πολύ μεγαλύτερο ενδιαφέρον από εκείνες που εξαντλούνται στην πεζή επικαιρότητα.
Από την εφημερίδα “Καθημερινή” και τον Παύλο Παπαδόπουλο
