Πυργί, Σικελία, Νάξος. Εύπλοια σε δύσπλου καλοκαίρι και ο Αγιος Εύπλος στο επίκεντρο της διαδρομής
Ήταν πλατύς και στρωτός ο κάμπος στο Κέρος. Από μακριά φαινόνταν σκυμμένη μια Ολυμπούσαινα με άσπρο μακρύ πουκάμισο. Τα χέρια της που κεντούσαν τα νέα μαστιχόδεντρα, μαρουλάτα, σιδωράκικα, πηξάρια, πήγαιναν ροδάνι! Λιμπιστερά μαστιχόδεντρα, δέκα μόλις χρονών σε καλοκάμωτα, φρεζαρισμένα χωράφια, κλαδεμένα ως ψηλά για να διευκολύνεται το κέντος.
Του Κώστα Προμπονά (άρθρο στην εφημερίδα “Αλήθεια” – Χίος)
Παρατηρώ στα τραπέζια, ο πρώτος σε παραγωγή πίτας είναι, με διαφορά, ο σιδωράκικος σχίνος. Όλοι οι Ολυμπούσοι και Πυργούσοι τέτοιους ψάχνουν να φυτέψουν! Κάπου στη γωνιά ένα στέρφο κλήμα, απομεινάρι από τις παλιές αμπελοκαλλιέργειες. Απόμακρα, στην καμένη ανωφέρεια γυαλίζει στη δόξα του ιωνικού πρωινού η γρανιτένια σκεπή της Παναγιάς, ο ναΐσκος που γιορτάζει στις 8 Σεπτεμβρίου.
Σταματώντας το μηχανάκι, εκεί στον Άγιο Παντελεήμονα, στα σύνορα Ολύμπων – Πυργίου, μια σαύρα σύρθηκε μπροστά μου στις σκουριασμένες ασήμαντες πέτρες . Γαλήνη. Και στο βάθος, από κάτω από τον δρόμο, νωρίς το πρωί της 11 Αυγούστου, ο στεναγμός του αγροτικού μόχθου για να κεντηθεί και να έλθει μέσα η πολύτιμη ρητίνη. Μοναχά ο Άγιος Εύπλος ή Εύπλους, «δείχνοντας μουντά, χωνεμένη τη δύναμη της πολύχρυσης αυτοκρατορίας» όπως έλεγε για τον κυπριακό Άγιο Επιφάνειο ο Σεφέρης.
Τι μπορεί να έφερε τον εορτασμό του οπλίτη και Λευίτη από τη Σικελική Κατάνη στο Πυργί των Μαστιχοχωρίων; Ήταν απλώς η επίκληση του ονόματος, η ευχή να μην ναυαγήσουν τα χιώτικα ιστιοφόρα αλλά να έχουν ευ-άγωγο πλού, δηλαδή καλό ταξίδι; Γνωρίζουμε ότι το παραπάνω έγινε τουλάχιστον στην περίπτωση του Αγίου Εύπλου στον Θρακικό Αίνο. Ήταν μήπως η προσφυγιά Σικελών στη Χίο, όταν το 878 μ.Χ. κατελήφθη το νησί από τους Άραβες; Eίναι άραγε το ξωκλήσι αφιερωμένο στη μνήμη του Σικελού Εύπλου την ίδια εποχή κτισμένο μαζί με την Παναγία τη Σικελιά, του πιθανολογούμενου κτήτορα Benedetto Zaccaria, ο οποίος συνέβαλε στην εξέγερση των Σικελών εναντίον των Γάλλων κατακτητών του νησιού;
Σαν καθίσεις στο πεζούλι κι ακουμπήσεις τις ωμοπλάτες σου στον σκιερό τοίχο του Αγίου Εύπλου, στο Κέρος, αναζητάς ψηλαφητά το σιδερένιο νύχι που μνημονεύει ο Συναξαριστής στο βίο του Σικελού Διακόνου για να τρυπήσει την καρδιά σου και να την ανοίξει στο φως της μνήμης.
Ποιό είναι το Κέρος; Ποιός τον γνωρίζει αυτόν τον κάμπο; Και την εκκλησιά του, τον Άγιο Εύπλο;
Έζησα τη ζωή μου ακούγοντας ονόματα πρωτάκουστα. Αλλά πολλά τοπωνύμια δεν μου είναι ξένα. Ως Ναξιώτης γνωρίζω ότι Κέρος έχουμε και στο διπλανό Κουφονήσι, από τα πιο μυστηριώδη θρησκευτικά προσκυνήματα του Κυκλαδικού Πολιτισμού στο Αρχαϊκό Αιγαίο. Δίπλα πάλι στην Κατάνη του Διακόνου Εύπλου είναι ο Πάνορμος, το Σικελικό σημερινό Παλέρμο. Έχουμε όμως και στη Νάξο, το Αιγαίο είναι γεμάτο από περίκλειστους κόλπους-αυτό σημαίνει η λέξη, με πιο διάσημο τον Συμιακό, του Πανορμίτη Ταξιάρχη.΄
Είχα πρωτοδεί τον Άγιο Εύπλο όταν μαθήτευα παλιά ως ψαράς στην Καλλιάγρα, στο Αγιονόρος. Στο διπλανό μοναστήρι του Σταυρονικήτα με έστελνε ο παπα-Γρηγόρης να πάρω αυτό το μαύρο, βαρύ καρβέλι ψωμί που ζύμωναν οι καλόγεροι κάθε βδομάδα. Κάποτε επισκέφτηκα το καθολικό της μονής και είδα την περίφημη τοιχογραφία του Θεοφάνη, του διάσημου βυζαντινού καλλιτέχνη από την Κρήτη: O μεγαλομάρτυς Εύπλους ιστορείται ψηλός, ραδινός, ανάλαφρος, αθλητικός σε μορφή μετωπική, με μάτια που έχουν μεγάλες, στρογγυλές, κόρες, αυτιά σχηματικά, σαν κόσμημα, μύτη σαν γρυπή που διατηρούσε τον Κομνήνειο χαρακτήρα, χείλη στο σχεδόν αγένειο πρόσωπο με ανασηκωμένες τις άκρες. Ήταν μια νησιώτικη, ελληνική μορφή που διέφερε αξιοσημείωτα από τις εξαϋλωμένες μορφές της Ιερουσαλήμ και της Παλαιάς Διαθήκης. Λογικό, αν διαβάσεις Ωρολόγειο το Μέγα: «Ο Μάρτυς ήθλησε και ετελειώθει ξίφει εν έτει 296 επί Διοκλητιανού» στην Κατάνη, γράφει. Ήταν Έλληνας λοιπόν, της αποικιακής διασποράς, νησιωτάκι, απόγονος των τολμηρών Χαλκιδέων της Νάξου που το 693 π.Χ. θεμελίωσαν την Κατάνη η οποία ακολουθώντας την μοίρα των υπόλοιπων πόλεων της Μεγάλης Ελλάδος, το 263 π.Χ. κατελήφθη από τους Ρωμαίους.
Ίσως η λιγότερο αμφισβητημένη προσφορά της γενιάς του ’30 είναι στην νεοελληνική ζωγραφική και ειδικότερα στην εκκλησιαστική τέχνη. Ο Φώτης Κόντογλου αφουγκράστηκε τι διακυβευόταν στο βαθιά πολεμικό μανιφέστο του Πυργούση Γεώργιου Θεοτοκά. Το ερώτημα τί μπορεί να κομίσει ο σύγχρονος Ελληνισμός στην Ευρώπη, που έθεσε ο Θεοτοκάς στο επιδραστικό δοκίμιό του «Ελεύθερο Πνεύμα» συνεχίζει να είναι ερεθιστικό. Μια ενδεχόμενη προσφορά σκέπτομαι πώς είναι η καλλιτεχνική: Ο Ποιητής Σεφέρης, ο μουσικός Μίκης Θεοδωράκης, οι εικαστικοί Τσαρούχης και Κόντογλου. Και οι μαθητές τους σαν τον Πυργούση σύγχρονο αγιογράφο Κωστή Παντελάκη που ιστόρησε μόλις πέρυσι μια εκπληκτικής τέχνης εικόνα του Μεγαλομάρτυρα Εύπλου. Την εικόνα την παρήγγειλε ο κτήτωρ του ναϊδρίου 90χρονος Πυργούσης Γιάννης Παπαιωάννου ο οποίος τελεί εδώ και πολλές δεκαετίες την πανήγυρη του ναού ανήμερα της εορτής, προσφέροντας και την υλική ευωχία στους προσκυνητές με πλούσια τράπεζα.
Ας ομολογήσω άλλη μια ευλογία του κυρ-Γιάννη. Αυτός ο κοτσονάτος λεβεντόγερος που πάει για τα 100 έτη, πολλές τετραετίες επίτροπος και νυν εκκλησιάρχης του Πυργίου, έχει ευεργετήσει την Παναγιά, τον καθεδρικό ναό με ένα αμύθητο δώρο. Ως γόνος μιας κατά Θεοτοκά «καλής γενιάς», γιος του πρωθιερέως Ισιδώρου και ανηψιός της Ηγουμένης στην γυναικεία Μονή πλησίον του Πυργίου, είχε κληρονομήσει ένα σώμα πολύτιμων μουσικών βιβλίων από την Κωνσταντινούπολη. Όλα πρώτες εκδόσεις! Την Μουσική Συλλογή Προγάκη, το Αναστασιματάριο Πέτρου Πελοποννησίου, το Δοξαστάριο του ιδίου Λαμπαδαρίου σε επιμέλεια Ναυπλιώτη και πλείστα άλλα βιβλία, έξοχα δείγματα ενός πλούσιου μουσικού νεοελληνικού πολιτισμού. Όλη αυτή την σπάνια συλλογή την χάρισε πρόσφατα στην εκκλησία που υπηρετεί εθελοντικά, επιτελώντας γενναιόδωρα κι άλλες θρησκευτικές εορτές. Ένας πραγματικός Ευπατρίδης!
