Αρθρο του Σίμου Ανδρονίδη σχετικά με την σχέση Ζωγραφικής και Σαντορίνης με αφορμή την έναρξη έκθεσης που φέρει τον τίτλο “Το τοπίο της Σαντορίνης στην ελληνική ζωγραφική του εικοστού αιώνα” στο Μουσείο Μπενάκη
Η χθεσινή (03/10) ημέρα ήταν η ημέρα των εγκαινίων της ενδιαφέρουσας ζωγραφικής έκθεσης που φέρει τον τίτλο ‘Το τοπίο της Σαντορίνης στην ελληνική ζωγραφική του εικοστού αιώνα,’ και διοργανώνεται στο Μουσείο Μπενάκη, στην Αθήνα (διάρκεια έως τις 3 Νοεμβρίου).
Του Σίμου Ανδρονίδη (#)
Η διοργάνωση της έκθεσης που ουσιωδώς σχετίζεται με την νήσο ‘Σαντορίνη,‘ καθίσταται ‘προϊόν’ των χρόνιων προσπαθειών του συλλέκτη έργων τέχνης Δημήτρη Τσίτουρα, η ιδιότητα του οποίου (συλλέκτης), για τον Γερμανοεβραίο φιλόσοφο Walter Benjamin, χαρακτηρίζεται, αρχετυπικά και μη, «απο μια διαλεκτική ένταση μεταξύ των πόλων της αταξίας και της τάξης», με τον Μπενγιαμινικό λόγο, να ‘ανιχνεύει’ το χαρακτηριστικό που καθιστά τον συλλέκτη ‘κυνηγό’ της ιστορίας του αντικειμένου που επιθυμεί να αποκτήσει: «Τη βαθύτερη σαγήνη τη νιώθει ο συλλέκτης όταν περικλείει τα μεμονωμένα αντικείμενα μέσα σε έναν μαγικό κύκλο όπου ακινητοποιούνται, ενώ τα διατρέχει το τελευταίο ρίγος, το ρίγος που συνοδεύει την απόκτηση τους».
Ως προς την συγκεκριμένη έκθεση, ο συλλέκτης έργων τέχνης, δύναται να καταθέσει το ‘πνεύμα’ που τον οδήγησε στην απόκτηση των ζωγραφικών έργων που σχετίζονται με την Σαντορίνη, επι-ζητώντας τον εντοπισμό του νήματος που συνδέει την Σαντορίνη με την τέχνη και που είναι η δημιουργία των έργων που εγγράφουν ένα συστηματοποιημένο, χωρο-χρονικό, σημείο αναφοράς: την Σαντορίνη σε διάφορες στιγμές και από διαφορετικές λήψεις, έργα που, εν προκειμένω, η προσιδιάζουν προς την ίδια κατεύθυνση συγκρότησης ενός αμαλγάματος ‘γήινων’ εικόνων και δη ζωγραφικών εικόνων που αντλούν από την καθημερινή αισθητική της Σαντορίνης, από το μικρο-κλίμα του νησιού του Κυκλαδικού συμπλέγματος, σε ένα ιδιαίτερο σημείο όπου, δίχως την ανθρώπινη παρουσία, η έμφαση δίδεται (και διαμέσου λεπτομερειών που καθιστούν το τοπίο ‘αναγνωρίσιμο’ και παράλληλα ‘ανεξάντλητο’), στον τόπο, στη γη και στην αρχιτεκτονική της Σαντορίνης, ιδωμένα μέσα από το μη-παραμορφωτικό ‘κάτοπτρο’ που προσφέρεται ωσάν εικονοκλαστικό εύρημα το οποίο, την ίδια στιγμή, δύναται να διευρύνει τους όρους της οπτικής των ζωγράφων, έτσι όπως αυτή αρθρώνεται και κατατίθεται, ήτοι μέσα από την τοποθέτηση επίπλων από «παλιά αστικά σπίτια του νησιού», μοτίβα που αναδεικνύουν τις επι-γενόμενες όψεις της ‘εντοπιότητας,’ συναρθρώνοντας εμπρόθετα την αρχιτεκτονική με την ζωγραφική τέχνη, αφήνοντας ταυτόχρονα να διαρρεύσει η οπτική του συλλέκτη, του Μπενγιαμινικού ‘κυνηγού’: ‘αυτή είναι η δική μου Σαντορίνη, δείγμα της οποίας προσφέρω στους επισκέπτες της έκθεσης.’
Τα ζωγραφικά έργα δια-τρέχουν διαφορετικές ιστορικές περιόδους της νήσου, ανα-διαμορφώνουν μία όψη που σχηματικά δύναται να αποκληθεί ως όψη μη-ψευδαίσθησης, ανα-σημαίνοντας από την αρχή το νησί: η ζωγραφική προσέγγιση του Νίκου Εγγονόπουλου (‘Καμάρα στα Κάτω Φηρά’) σχηματοποιεί το περίγραμμα της ‘Καμάρας’ η διάσχιση της οποίας ‘απο-καλύπτει’ την οικιστική αρχιτεκτονική, Κυκλαδίτικου τύπου που ευρίσκεται στο όριο του απόκρημνου βράχου, με τον ζωγράφο, διαμέσου της εναλλαγής χρωμάτων, να απεικονίζει μία όψη του νησιού που λειτουργεί και σήμερα, ήγουν την οριακότητα του, την αίσθηση μίας μη-ισορροπίας που απορρέει και από την γεωγραφική θέση της Σαντορίνης.
Η «ars sacra» της Εγγονοπουλικής ζωγραφικής εικόνας, για να χρησιμοποιήσουμε τον όρο που χρησιμοποιεί ο Σταύρος Ζουμπουλάκης στην αναλυτική του για την Χριστιανική ζωγραφική (‘αγιογραφία’), διαμεσολαβεί τους ίδιους όρους της μετάβασης, κάτω και πέραν της τριγωνικής ‘Καμάρας,’ σε έναν τόπο που λειτουργεί ή αλλιώς αναπαρίσταται, όχι ως ‘σημαία ευκαιρίας,’ αλλά ως διαλεκτική του ‘επιχρωματισμένα συμβολικού,’ που αναδεικνύει ως σημείο κορύφωσης το γαλάζιο του ουρανού (αποδιδόμενο με λεπτές αποχρώσεις του γαλάζιου χρώματος), που, με διττή πλαισίωση, ‘ενσαρκώνει’ το γαλάζιο του νησιού και το γαλάζιο του Αιγαίου και του ουρανού (τι δύναται να σημάνει η ‘ουτοπία’; ), αποτελώντας την ‘γέφυρα’ που οδηγεί στο ζωγραφικό πίνακα ‘Η θέα από τον Πύργο’ του Πάρι Πρέκα.
Στο συγκεκριμένο ζωγραφικό πίνακα, δίχως «αφαιρετική ικανότητα», σύμφωνα με την διαπίστωση του Σάββα Μιχαήλ για το έργο του εικαστικού Γιώργου Χατζημιχάλη, ρόλο ή θέση σημαίνοντος αποκτά η θέα από τον ‘Πύργο’ που ενσωματώνει το υπόλοιπο του νησιού όσο και το πέλαγος μαζί με ακατοίκητες βραχονησίδες, με το χρώμα που επιλέγεται, πέραν του πράσινου των καλλιεργήσιμων εκτάσεων της Σαντορίνης, να είναι το ‘αλλοιωμένο’ μπλε, όσο περισσότερο το μάτι πλησιάζει και εστιάζει στο πέλαγος που χάνεται στον ορίζοντα ωσάν ιστορία (η «ιστορία είναι κυρίως χώρος εξάσκησης φαντασίας», επισημαίνει η ιστορικός Κωνσταντίνα Ζάνου), και εκφραστική ‘εξιδανίκευση’ ενός τόπου και μίας περιοχής που πριν από όλα, ενέχει την δυνατότητα του ‘γλυκού ρεμβασμού.’
Το τοπίο, το ευρύτερο τοπίο του νησιού, κοντινό και ‘υπολογισμένα’ μακρινό, εναλλάσσει τις γωνίες του που καταλήγουν στις ακτές με την φαντασία, ενώ αντίστοιχα, ο ‘γιαλός των Φηρών’ του Λυκούργου Κογεβίνα, εμβαθύνει, μέσω μίας χρωματικής ποικιλίας, στο λιμάνι των Φηρών, εκεί όπου χρησιμοποιούνται οικεία μοτίβα όπως είναι το μπλε της θάλασσας, το καράβι που στέκει με μέτωπο τον οικισμό, το ανηφορικό ανάγλυφο που ‘απο-καλύπτει’ την Σαντορίνη και τις επάλληλες εκφάνσεις της, συμβάλλοντας στην εννοιολογική ‘κατασκευή’ ενός τόπου νησιωτικού και παραδοσιακά ‘Κυκλαδίτικου,’ με τον υβριδικό πειραματισμό να καθίσταται εμφανής· τα χρώματα του ανηφορικού ανάγλυφου (ποια είναι η ‘κορυφή’; ) δίχως όρους ‘υπεροχής,’ είναι το σχεδόν ανοιχτό πράσινο (που δίδει αίσθηση ή άρωμα ‘ανάπτυξης’) και το καφετί στα μεσοδιαστήματα του ροζ όγκου, εκεί όπου υπεισέρχεται η παράμετρος της συμβολικής αξιοποίησης:’ διάφορα χρώματα, συνθέτουν την πραγματικότητα της Σαντορίνης,’ όπως και το οικείο ‘Σπίτι της Αγγέλας και του Δημήτρη στο Φηροστεφάνι,’ του Σπύρου Βασιλείου, ζωγραφικός πίνακας που δύναται να συμπυκνώσει την ρήση του ζωγράφου Paul Klee, όπως την παραφράζει ο ποιητής Νίκος Καρούζος: «Η ζωγραφική δεν είναι πιθηκισμός του ορατού, το αντίθετο: δημιουργεί το ορατό», με μοντέρνα τεχνική και σχήματα, αρθρώνοντας εκ νέου το γυναικείο υποκείμενο που περιδιαβάζει στην οικία, την Σαντορινιώτικη οικία.
Από την συλλεκτική ‘μήτρα,’ εκ-βάλλουν διάφορες αποτυπώσεις της Σαντορίνης, εντυπωμένες στον ιστορικό χρόνο. Οι ζωγραφικοί πίνακες με φόντο την Σαντορίνη δεν εστιάζουν στην απεικόνιση του ηφαιστείου αλλά περικλείουν ολόκληρο το νησί (ας θυμηθούμε σε αυτό το σημείο, το φωτογραφικό project ‘Νίσυρος’ του Πάνου Κοκκινιά που αποτυπώνει το ηφαίστειο και την ανθρώπινη κίνηση και δράση γύρω από αυτό), αφήνοντας να διαρρεύσουν οι όροι σύνδεσης των ζωγράφων με το νησί των Κυκλάδων: ‘τι τους ελκύει στη Σαντορίνη’; Η ομορφιά ή το μυστήριο;
# Ο Σίμος Ανδρονίδης είναι υποψήφιος διδάκτωρ στο τμήμα Πολιτικών Επιστημών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
Βιβλιογραφία:
Βλέπε σχετικά, Βασιλειάδου Μάρω, ‘Από τα Φηρά στην Οία με έναν χρωστήρα,’ Εφημερίδα ‘Η Καθημερινή,’03/10/2019, https://www.kathimerini.gr/1045300/article/politismos/eikastika/apo-ta-fhra-sthn-oia-me-enan-xrwsthra.
Βλέπε σχετικά, Benjamin Walter, ‘Αποσυσκευάζω τη βιβλιοθήκη μου. Λόγος για τη συλλεκτική δραστηριότητα,’ Μετάφραση: Μπιτσώρης Βαγγέλης, Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα, 2016, σελ. 6.
Βλέπε σχετικά, ‘Το τοπίο της Σαντορίνης στην ελληνική ζωγραφική του 20ού αιώνα Συλλογή Δημήτρη Τσίτουρα,’ 01/10/2019, Ιστοσελίδα ‘Archaeology and arts,’ https://www.archaiologia.gr/blog/2019/10/01/το-τοπίο-της-σαντορίνης-στην-ελληνική/.
Βλέπε σχετικά, Μιχαήλ Σάββας, ‘Ερωτήματα για τη Γενιά του 30. Ο αστερισμός του Ανέφικτου,’ στο: Μιχαήλ Σάββας, (επιμ.), ‘Homo Poeticus,’ Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα, 2006, σελ. 181.
Βλέπε σχετικά, Ζουμπουλάκης Σταύρος, ‘Για την εκκλησιαστική ζωγραφική και τον Χρήστο Παπανικολάου,’ στο: Ζουμπουλάκης Σταύρος, (επιμ.), ‘Χριστιανοί στον δημόσιο χώρο. Πίστη ή πολιτιστική ταυτότητα;’, Εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα, 2010, σελ. 82.
Βλέπε σχετικά, Μιχαήλ Σάββας, ‘ΚΟΝΕΚ-ΚΟΝΕΚ Ή ο Γιώργος Χατζημιχάλης συλλογίζεται…ό.π., σελ. 186.
Βλέπε σχετικά, Ζάνου Κωνσταντίνα, ‘Αναζητώντας την έννοια του «εθνικού» και της ιστορίας,’ Εφημερίδα ‘Τα Νέα,’ 01/10/2019, σελ. 49. Η ιστορία αποτελεί τόπο επιθυμιών.
