Λίγο πριν την Ανάσταση του Κυρίου και το Ιστορικό Αρχείο Νάξου αναβαθμίζεται (όπως κι αυτό της Σύρου), έχει υπό την εποπτεία του αρχεία Περιφερειακών Ενοτήτων Πάρου, Θήρας και Μήλου κάτι που φέρνει και έλευση υπαλλήλων – Οι υπόλοιπες αλλαγές στο Νότιο Αιγαίο
Ιστορικό Αρχείο Νάξου, ή Τοπικό Αρχείο Νάξου. Οπως κι εάν το ονομάσει κανείς, όταν περάσει την πόρτα του, στην Σχολή Ουρσουλινών στο Κάστρο της Νάξου διαπιστώνει την σπουδαιότητά του. Και το κυριότερο; Τον πλούτο που κρύβει στην τεράστια αγκαλιά του… Και μέσα από το πέρασμα του χρόνου πρόσφερε την δυνατότητα σε χιλιάδες επισκέπτες, αναγνώστες αλλά και επιστήμονες να γνωρίσουν την Νάξο μέσα από τις σελίδες μικρών ή μεγάλων θησαυρών που διαθέτει στα βάθη της καρδιάς του…
Όμως, εδώ και αρκετές ώρες, υπάρχει μία πολύ όμορφη εξέλιξη.. Κι αυτό γιατί στο νομοσχέδιο του Υπουργείου Παιδείας που ψηφίστηκε το βράδυ της Μεγάλης Τετάρτης, στο Κεφάλαιο «Οργάνωση και διάρθρωση υπηρεσιών των Γ.Α.Κ.» το Αρχείο της Νάξου αναβαθμίζεται…. Ουσιαστικά η Περιφέρεια Νοτίου Αιγίου αποκτά τέσσερα Γενικά Αρχεία (ΓΑΚ) δύο ανά νομό. Στις Κυκλάδες, το ένα έχει έδρα τη Σύρο, φέρει τον τίτλο «Γ.Α.Κ. – Αρχεία Νομού Κυκλάδων» και περιλαμβάνει τις Περιφερειακές Ενότητες Μυκόνου, Σύρου – Ερμούπολης, Άνδρου, Κέας, Κύθνου και Τήνου. Και το δεύτερο είναι της Νάξου που μάλιστα κρατάει και το όνομά του («Γ.Α.Κ. – Τοπικό Αρχείο Νάξου») και αποκτά αρμοδιότητα επί των αρχείων των δήμων των Περιφερειακών Ενοτήτων Νάξου, Πάρου, Θήρας και Μήλου. Σε απλά ελληνικά όπως εντοπίσαμε σε ανάρτηση του Μιχάλη Φραγκίσκου – υποψηφίου Περιφερειακής Ενότητας «Συμμαχία Νοτίου Αιγαίου» «δήμων Πάρου, Θήρας, Μήλου, Σίφνου, Σερίφου, Αμοργού, Ίου, Αντιπάρου, Φολεγάνδρου, Σικίνου, Κιμώλου, Ανάφης. Με την εφαρμογή του νέου νόμου το Τοπικό Αρχείο Νάξου μπορεί να στεγαστεί, να στελεχωθεί και να εξοπλιστεί κατάλληλα».
Ποια είναι τα άλλα δύο στα Δωδεκάνησα; Τμήμα Γ.Α.Κ. ΛΕΡΟΥ, όπως μετονομάζονται εφεξής τα «Γ.Α.Κ. – Τοπικό Ιστορικό Αρχείο Λέρου» με έδρα την Λέρο και αρμοδιότητα επί των αρχείων των δήμων της Περιφερειακής Ενότητας Καλύμνου.
Και Τμήμα Γ.Α.Κ. ΡΟΔΟΥ, όπως μετονομάζονται εφεξής τα «Γ.Α.Κ. – Αρχεία Νομού Δωδεκανήσου» με έδρα τη Ρόδο και αρμοδιότητα επί των αρχείων των δήμων των Περιφερειακών Ενοτήτων Ρόδου, Κω και Καρπάθου.
Οσο για την ιστορία του Ιστορικού Αρχείου Νάξου; Ιδρύθηκε με το Βασιλικό Διάταγμα της 14-11-1945 (ΦΕΚ 35Α/1946), που συνέστησε στη Νάξο «Μόνιμο Τοπικό Ιστορικό Αρχείο». Ιδιαίτερο ρόλο ως προς αυτό είχε ο τότε Διευθυντής των Γ.Α.Κ., Διονύσιος Ζακυνθηνός καθώς και σημαίνουσες προσωπικότητες του νησιού όπως ο πρόεδρός του Προοδευτικού Ομίλου Νάξου, ο φαρμακοποιός και ιστοριοδίφης Ιωάννης Δελλαρόκκας (1909-1994), που χάρισε στο Αρχείο την σημαντική ιδιωτική συλλογή του. Μετά την ψήφιση του νόμου 1946/1991 η Υπηρεσία μετονομάζεται σε Γ.Α.Κ. – Τοπικό Αρχείο Νάξου και είναι περιφερειακή υπηρεσία των Γενικών Αρχείων του Κράτους. Ο νόμος αυτός καθορίζει και το νομοθετικό πλαίσιο που διέπει τη λειτουργία των Γ.Α.Κ., ως αυτοτελούς δημόσιας υπηρεσίας που υπάγεται απευθείας στον Υπουργό Παιδείας και Θρησκευμάτων.
Αρχικά το Αρχείο στεγάστηκε σε ένα χώρο του Γυμνασίου Νάξου και το 1970 μετακόμισε στον τελευταίο όροφο του Αρχαιολογικού Μουσείου στο Κάστρο, όπου ήταν άλλοτε η Καθολική Μονή των Ιησουιτών και η Ελληνογαλλική Εμπορική Σχολή. Αντιμετωπίστηκε όμως σημαντικό πρόβλημα πληρότητας χώρου και έτσι στις αρχές του 2010 το Αρχείο μεταφέρθηκε στον 1ο όροφο της πρώην Σχολής Ουρσουλινών. Πρόκειται για ένα τριώροφο κτίριο το οποίο χτίστηκε το 1930 ως επέκταση των κτιριακών εγκαταστάσεων που υπήρχαν από το 1739, και επισκευάστηκε το 2008 με τη φροντίδα του Δήμου Νάξου. Οι δύο αίθουσες, συνολικού εμβαδού περίπου 100 τ.μ., που παραχωρήθηκαν στο Τοπικό Αρχείο Νάξου και φιλοξενούν το αναγνωστήριο και το αρχειοστάσιο.
Και τέλος; Τι μπορεί να βρει κανείς στο Τοπικό Αρχείο Νάξου; Ιδιωτικές και μη συλλογές, περιλαμβάνεται ανάμεσά τους η Συλλογή του Ιωάννη Δελλαρόκκα, η οποία περιέχει 21 κώδικες και περίπου 3.000 έγγραφα του 16 – 20 αι. Εχουν κατατεθεί έως τώρα φάκελοι και κατάστιχα του Δήμου και της Κοινότητας Νάξου (1836-1960), του Δήμου Βίβλου (1869-1914), των Κοινοτήτων Δαμαριώνα, Γλυνάδου, Κεραμωτής, Απειράνθου, Δανακού και Σκαδού, του Ελληνικού Σχολείου και Γυμνασίου Νάξου (1889-1949), των Ειρηνοδικείων Νάξου, Τραγαίας και Αμοργού (1830-1980) και του Προοδευτικού Ομίλου Νάξου (1944-1952). Αξίζει να σημειωθεί ότι στην κατοχή του βρίσκεται και το Αρχείο Σμύριδας (1924-1974), το οποίο ταξινομήθηκε πέρυσι από τον ιστορικό Χρήστο Λούκο και την ομάδα των μεταπτυχιακών φοιτητών του Πανεπιστημίου Κρήτης. Επιπλέον, το αρχείο κατέχει περίπου 300.000 συμβολαιογραφικές πράξεις, που προέρχονται από 44 συμβολαιογράφους της Νάξου, δεκάδες εφημερίδες και περιοδικά του νησιού από το 1890 ως σήμερα, όπως οι εφημερίδες “Νάξος”, “Φωνή Νάξου – Πάρου” και “Ναξιακή Πρόοδος”, καθώς και δείγμα εντύπων από τη Σύρο και άλλα Κυκλαδονήσια. Στη βιβλιοθήκη του φυλάσσονται μονογραφίες και άρθρα για την ιστορία της Νάξου, παλαίτυπα, χάρτες και αφίσες, ενώ το παλαιότερο βιβλίο του Αρχείου χρονολογείται στα 1607.
