Η συμβολική σημασία που έχουν Δασκαλιό και Κέρος στην Προϊστορική Εποχή – Οι πρώτες ενδείξεις αστικοποίησης μέσα από την ματιά του Sir Colin Renfrew του αρχαιολόγου που έχει αφήσει το στίγμα του στην ανασκαφή των δύο πανέμορφων μικρών νησιών δίπλα στα Κουφονήσια – Τα μυστήρια που κρύβουν ακόμη και σήμερα στα έγκατά τους
Σε έναν κόσμο που προσπαθεί να μηδενίσει τον χρόνο και να εξασφαλίσει τους φυσικούς πόρους, είναι πολύ δύσκολο να καταλάβουμε την αρχαία γοητεία του Δασκαλιού. Σε μία απομακρυσμένη άκρη ενός αραιοκατοικημένου νησιού, που φαινομενικά δύσκολα προσελκύει κόσμο, αυτοί οι άνθρωποι δημιούργησαν έναν τύπο οικισμού που δεν έχει παρατηρηθεί ξανά στη Ευρώπη. Ο Sir Colin Renfrew, ο Michael Boyd και η Εύη Μαργαρίτη εξήγησαν το γιατί στον Matthew Symonds, αρθρογράφο του περιοδικού World Archaeology (τεύχος 91) .
Tο μικροσκοπικό νησάκι του Δασκαλιού βρίσκεται κάτι περισσότερο από 90 μέτρα από την νήσο Κέρο στις Μικρές Κυκλάδες. Παρά το γεγονός ότι βρίσκεται στην καρδιά του Αιγαίου και απολαμβάνει την εκπληκτική θέα της γύρω νησιώτικης αλυσίδας, ούτε το Δασκαλιό, ούτε η Κέρος, κατοικούνται σήμερα από ανθρώπους. Το Δασκαλιό είναι κάτι περισσότερο από μια βραχώδη μάζα, που καλύπτεται από θαμνώδη βλάστηση, η οποία ανεβαίνει απότομα από τη θάλασσα. Είναι μήκους μόλις 200 μέτρων. Η Κέρος παρόλο που είναι μεγαλύτερη, φτάνοντας στα 7 χιλιόμετρα στο μακρύτερο σημείο της, θεωρείται ελάχιστα καλύτερη ως προς γεωργική εκμετάλλευση. Το μεγαλύτερο μέρος του εδάφους δεν προσφέρεται για καλλιέργεια, ενώ η απουσία μαρμάρινων ή μεταλλικών αποθεμάτων, κατέστησαν το νησί, θεωρητικά, χωρίς οικιστικό ενδιαφέρον. Παρόλο λοιπόν που θεωρητικά τόσο η Κέρος όσο και το Δασκαλιό είναι καταδικασμένα στην αφάνεια, κατά την πρώιμη εποχή του Χαλκού γνώρισαν μεγάλη άνθηση η οποία δεν ανταποκρίνεται στους ελάχιστους πόρους τους.
Οι πρώτες ενδείξεις ότι η Κέρος θεωρήθηκε με κάποιο τρόπο ξεχωριστή χρονολογούνται από το 2700 π.Χ., όταν άρχισαν να επισκέπτονται το νησί διάφορες ομάδες ανθρώπων. Πώς ακριβώς ταξίδευαν στο νησί – είτε με σχεδία είτε με βάρκα – είναι ασαφές, όπως ασαφές είναι και το μέρος (ή, κατά πάσα πιθανότητα, τα μέρη) όπου επιβιβάζονταν. Αυτό που είναι βέβαιο είναι ότι στοίβαζαν στις βάρκες τους θραύσματα σπασμένων αντικειμένων όπως γλάστρες, μαρμάρινα κύπελλα και μαρμάρινα ειδώλια. Στα σύγχρονα μάτια ένα τέτοιο φορτίο φαίνεται περίεργο, αλλά αυτά τα προϊόντα διαδραμάτισαν βασικό ρόλο σε αυτό που μπορεί να χαρακτηριστεί ως το παλαιότερο ναυτικό θρησκευτικό ιερό στον κόσμο. Η κατάσταση αυτή δεν φαίνεται να ισχύει για το σύνολο της Κέρου. Αντίθετα, η τελετουργική εναπόθεση των θρυμματισμένων γλυπτών πραγματοποιήθηκε σε δύο μέρη μέσα σε όρμους που πλαισιώνουν το δυτικότερο σημείο της Κέρου. Αυτό αποτελούσε πιθανότατα ένα επιβλητικό ακρωτήριο που τώρα η αύξηση της στάθμης της θάλασσας το μετέτρεψαν στην σύγχρονη βραχονησίδα που σήμερα ονομάζεται Δασκαλιό.
Οι πρώιμοι επισκέπτες του νησιού εναπόθεσαν τα σπασμένα μαρμάρινα ειδώλια σε ειδικούς χώρους, μάλλον ως κάποια εκδήλωση λατρείας. Κάποια στιγμή όμως ένα πιο αξιόλογο φορτίο άρχισε να μεταφέρεται στην Κέρο. Βόρεια από τον βόρειο κόλπο όπου υπήρχε μέρος από το Ιερό, το έδαφος υποχώρησε μέσα στην θάλασσα άλλη μία φορά. Η περιοχή αυτή γνωστή ως Καβος Promontory, προσέφερε ένα οριζόντιο επίπεδο όπου οι άνεμοι από το Αιγαίο είχαν την μέγιστη ορμή τους. Αυτές οι συνθήκες ήταν κατάλληλες για να πετύχουν τις υψηλές θερμοκρασίες που χρειάζονταν για να λιώνουν τα μέταλλα και έτσι ο χαλκός μεταφερόταν και κατεργάζονταν εκεί. Δεν είναι γνωστό το πότε ακριβώς έγινε αυτό αλλά είναι βέβαιο ότι με την πάροδο του χρόνου οι επισκέπτες πήγαιναν στον Δασκαλιο, που ήταν συνδεδεμένο με την Κέρο με τμήμα γης. Γύρω στο 2500 π.Χ.,το Δασκαλιό ήταν χωρισμένο σε τμήματα από εισαγόμενο μάρμαρο και ένας ιδιαίτερος οικισμός είχε ιδρυθεί. Ήταν χρονικά πριν από την ανάπτυξη της εποχής του Χαλκού και οι ανασκαφές δείχνουν το πως ήταν η εφοδιαστική αλυσίδα στην αρχή της Ευρώπης.
Γύρω στο 1960 ο καθηγητής κ. Χρήστος Ντούμας έτυχε να δει κάποια θραύσματα μαρμάρου. Τότε το ανέφερε σε έναν φοιτητή του Cambridge που ασχολιόταν με τα Κυκλαδονήσια. « Η ενασχόληση μου με το Δασκαλιό ξεκινάει το 1963» θυμάται ο Colin Renfrew, συνδιευθυντής του project και Senior Fellow του McDobald Institute for Archaelogical Research. « ο Καθηγητής Ντούμας, πρότεινε να επισκεφτώ το νησί, μιας και εκεί υπήρχαν σπασμένα μαρμάρινα και κεραμικά αντικείμενα διασκορπισμένα στον χώρο. Έκανα μία επιφανειακή επισκόπηση και λίγο αργότερο ο καθηγητής κ. Ντούμας έκανε μια μικρή ανασκαφή και βρήκε ίχνη από κτήρια. Αργότερα η συνάδελφος του κ. Ζαφειροπούλου, έκανε μια μεγαλύτερη ανασκαφή και θεώρησε ότι τα αντικείμενα είχαν σπάσει από αρχαιοκάπηλους.
Το 1987 ο Χρήστος Ντούμας, η Λίλα Μαραγκού και εγώ, λάβαμε άδεια για επιφανειακή εξερεύνηση. Τότε εκτός από το νότιο τμήμα όπου υπήρχαν αρκετά κομμάτια είδαμε ότι υπήρχαν και σε περισσότερα σημεία. Το 2006 θεώρησα ότι η περιοχή αξίζει μίας κανονικής ανασκαφής και το Project επικεντρώθηκε και προς το νότιο τμήμα. Εκεί αποδείχθηκε να είναι ένα ακόμα τμήμα με αποθέσεις και επιβεβαιώθηκε ότι όλα τα υλικά είχαν ακούσια σπάσει κάπου αλλού και μεταφερθεί εκεί από άλλα νησιά, μάλλον για λόγους θρησκευτικούς. Το 2007 και το 2008 ανακαλύψαμε το Δασκαλιο και από το 2016 που συνεχίστηκαν οι ανασκαφές επικεντρωθήκαμε εκεί.
Οι ανασκαφές αποκάλυψαν ότι το ιερό ήταν το επίκεντρο της δραστηριότητας από το 7.250 – 2.550 π.Χ., και μετά μεταφέρθηκαν στο Δασκαλιό. Από περίπου το 2.550 – 2.400 π.Χ., άρχισαν οι εργασίες αναδιαμόρφωσης της βραχώδους περιοχής σε οικισμό με κτίρια που στηρίζονται σε μαρμάρινους όγκους, που δημιουργήθηκαν με τη χρήση τόνων πέτρας που εισάγονται από την θάλασσα. Το υλικό αυτό πιθανότατα προέρχεται από τη νοτιοανατολική άκρη της Νάξου, η οποία απέχει 10 χιλιόμετρα. Εν τω μεταξύ, η συχνότητα των αντικειμένων που προστίθενται στις ειδικές αποθέσεις στους κόλπους σταδιακά μειώθηκε. Τέλος, ανάμεσα στα 2,400 – 2.300 π.Χ. χτίστηκε ένα σύνολο από μνημειώδη κτήρια στην κορυφή του Δασκαλίου, οπότε το ακρωτήριο είχε αντικαταστήσει εντελώς το ιερό από την άποψη της σπουδαιότητας. Δεν επρόκειτο να διαρκέσει, όμως, και η κατοχή στην περιοχή εξαντλήθηκε τα χρόνια μετά το 2.300 π.Χ. Η ανασκαφή μας έδειξε τη σύνδεση μεταξύ του ιερού και του οικισμού του Δασκαλιού.
«Είναι προφανές ότι το Δασκαλιό και το ιερό είναι αλληλένδετα και στενά συνδεδεμένα» εξηγεί ο Colin « αλλά βρίσκεις τα σπασμένα αγγεία μόνο σε συγκεκριμένες αποθέσεις. Δεν υπάρχουν καθόλου τέτοιες αποθέσεις στον οικισμό και η απουσία τους είναι πραγματικά εντυπωσιακή. Από την άλλη μεριά, αυτό δεν σημαίνει ότι ο οικισμός ήταν συνηθισμένος. Πρέπει να είχε κάποιο συμβολικό καθεστώς και λειτουργία. Υποθέτουμε ότι ο αριθμός των κατοίκων του οικισμού αυξανόταν σε συγκεκριμένες στιγμές, όπως κάποιου είδους γιορτή ή όταν οι άνθρωποι ερχόντουσαν για να προσφέρουν τα ειδικά αποθέματα τους.
«Έτσι, η δραστηριότητα στο Δασκαλιό σχετίζεται με το τι συνέβαινε στο ιερό. Πράγματι, κατά κάποιον τρόπο ήταν το αντίστοιχο του ιερού και είναι πολύ πιθανό να φανταστεί κανείς ότι αυτός ήταν ο τόπος όπου ζούσαν οι άνθρωποι που συμμετείχαν στις τελετές που γινόντουσαν στο ιερό. Προφανώς, εάν ταξίδευε κανείς με βάρκα και χωρίς μηχανή τότε, δεν θα έφτανε και στη συνέχεια θα έφευγε αμέσως – το πιθανό ήταν να έμεναν για αρκετές ημέρες. Το γεγονός ότι οι επισκέπτες είχαν χρόνο να ασχοληθούν με τη μεταλλουργία υποστηρίζει σίγουρα αυτή την άποψη. Οι επισκέψεις στο νησί θεωρήθηκαν ως μια ιδιαίτερη δραστηριότητα και ο τρόπος με τον οποίο κατασκευάστηκαν οι ταράτσες στο Δασκαλιό για να δημιουργήσουν αυτούς τους ανυψωτικούς τοίχους, θα πρέπει να έκανε την τοποθεσία πολύ εντυπωσιακή για όσους πλησιάζουν από την θάλασσα από το βορρά. Ενώ ο οικισμός και το ιερό έχουν διαφορετικούς χαρακτήρες, και οι δύο φαίνεται να έχουν συμβολική σημασία ».
