Κούλουμα… το τέλος , ο επίλογος των βακχικών εορτών της Αποκριάς και η έναρξη της Μεγάλης Τεσσαρακοστής με ολοκλήρωση τον εορτασμό του Αγίου Πάσχα
Με την ονομασία Κούλουμα χαρακτηρίζεται ο υπαίθριος πανηγυρισμός της Καθαρά Δευτέρας που σηματοδοτεί την έναρξη της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, της νηστείας του Πάσχα. Δεν έχει εξακριβωθεί η αρχαία προέλευση της εορτής αυτής, που αποτελεί θρησκευτική εορτή και εορτάζεται αμέσως μετά τη λήξη της Αποκριάς. Η γιορτή αυτή είναι πανελλήνια και κατ’ άλλους έχει αθηναϊκή καταγωγή, ενώ κατ’ άλλους βυζαντινή. Από τους λαογράφους θεωρείται ο επίλογος των βακχικών εορτών της Αποκριάς, οι οποίες ουσιαστικά αρχίζουν την Τσικνοπέμπτη και τελειώνουν την Καθαρά Δευτέρα.
Της Ελένης Μπλάντα (εκπαιδευτικός)
Η Καθαρά Δευτέρα ονομάστηκε έτσι γιατί οι Χριστιανοί «καθαρίζονταν» πνευματικά και σωματικά. Είναι μέρα νηστείας αλλά και μέρα αργίας για τους Χριστιανούς. Η νηστεία διαρκεί για 40 μέρες, όσες ήταν και οι μέρες νηστείας του Χριστού στην έρημο. Η Καθαρά Δευτέρα εορτάζεται 48 ημέρες πριν την Κυριακή της Ανάστασης του Χριστού, το χριστιανικό Πάσχα
Διάφορες εκδοχές υπάρχουν για την ετυμολογία της λέξης «Κούλουμα». Σύμφωνα με τον Νικόλαο Πολίτη, πατέρα της ελληνικής λαογραφίας, η λέξη προέρχεται από το λατινικό «Cumulus» (κούμουλους) που σημαίνει αφθονία, σωρός καθώς εκείνη την ημέρα κουβαλούν στην εξοχή αφθονία τροφίμων. Με λίγα λόγια σημαίνει το τέλος της Απόκριας. Ο Γεώργιος Μπαμπινιώτης, γλωσσολόγος, φιλόλογος αναφέρει και μια άλλη πιθανή εκδοχή, από το «κούλουμος» , που σημαίνει γεμάτος και το οποίο με τη σειρά του προέρχεται από το λατινικό «culmus» που σημαίνει κορυφή. Στην Κωνσταντινούπολη γιορταζόταν έντονα κάτι παρόμοιο από πλήθος κόσμου που συγκεντρωνόταν σε έναν από τους επτά λόφους της πόλης και συγκεκριμένα σ΄ εκείνον του ελληνικού οικισμού των «Ταταούλων».
Ωστόσο υπάρχει και μια άλλη εκδοχή όμως που λέει ότι προέρχεται από μία άλλη λατινική λέξη, τη λέξη «columna», που σημαίνει κολόνα (και όχι «κολώνα», όπως προφανώς έχουμε συνηθίσει). Κι αυτό μάλιστα , καθώς το πρώτο γλέντι της Καθαράς Δευτέρας στην Αθήνα γινόταν στους Στύλους (Κολόνες) του Ολυμπίου Διός, όπου οι Αθηναίοι των αρχών του περασμένου αιώνα συνήθιζαν να συρρέουν προκειμένου τα γιορτάσουν τα Κούλουμα. Με αυτόν τον τρόπο χαρακτηρίζεται εν μέρει ο υπαίθριος πανηγυρισμός της «Καθαρής Δευτέρας».
Στην Αθήνα, από πολλές δεκαετίες προ του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, τα Κούλουμα εορτάζονταν στις πλαγιές του λόφου του Φιλοπάππου, όπου οι Αθηναίοι τρωγόπιναν καθισμένοι στους βράχους από το μεσημέρι μέχρι τη δύση του ήλιου. Οι περισσότεροι χόρευαν υπό τους ήχους πλανόδιων μουσικών, κατά παρέες, είτε δημοτικούς είτε λαϊκούς χορούς υπό τους ήχους λατέρνας. Το σούρουπο όλοι οι Ρουμελιώτες γαλατάδες της Αθήνας έστηναν λαμπρό χορό – κυρίως τσάμικο – γύρω από τους στύλους του Ολυμπίου Διός παρουσία των Βασιλέων και πλήθους κόσμου.
Όποια όμως κι αν είναι η ρίζα της λέξης, απ’ όπου κι αν προέρχεται, τα κούλουμα είναι μια καλή ευκαιρία για όλους να διασκεδάσουν κοντά στην φύση. Οι εορτάζοντες τα Κούλουμα τρώνε άζυμο άρτο (λαγάνα), ενώ καταναλώνουν κυρίως νηστίσιμα φαγητά, τα λεγόμενα σαρακοστιανά όπως π.χ. ταραμά, ταραμοσαλάτα, θαλασσινά, ελιές, κρεμμύδια, διάφορα λαχανικά, χαλβά. Σε πολλούς Δήμους της χώρας η προσφορά φασολάδας και νηστίσιμων στους δημότες ρέει άφθονη. Η έντονη αθυροστομία και η καυστική σάτιρα είναι από τα χαρακτηριστικά της Καθαράς Δευτέρας σε πολλούς εορτασμούς της ανά την επικράτεια.
Σήμερα, τα Κούλουμα εορτάζονται σχεδόν σε όλες τις πόλεις της Ελλάδας μαζί με το κύριο της ημέρας έθιμο του πετάγματος του χαρταετού. Έθιμο που ήρθε από την Κίνα με εφευρέτη τον στρατηγό Χο Σιν το 206 π.χ. Το έθιμο του χαρταετού το συναντούμε σε όλη την Ελλάδα με διάφορες ονομασίες όπως “αετός”, “μύλος”, “ψαλίδα”, “άστρο”, “φωτοστέφανο”. Οι Επτανήσιοι τον ονόμαζαν “φυσούνα”, οι Πόντιοι “πουλία”,οι Θρακιώτες “πετάκια”, οι Σμυρνιοί “τσερνέκια” και οι Κωνσταντινοπολίτες “ουτσουρμάδες”. Ονομασίες που παραπέμπουν άλλες στο σχήμα του χαρταετού και άλλες στη σχέση του με τον αέρα. Σε κάποιες περιοχές όπως στον Πεντάλοφο Κοζάνης, οι ντόπιοι δεν πετούν χαρταετό την Καθαρά Δευτέρα, αλλά αυτοσχέδια μικρά αερόστατα που έχουν κατασκευάσει οι ίδιοι.
Την Καθαρά Δευτέρα κανείς σχεδόν δεν εργάζεται. Το μόνο που ουσιαστικά επιτρέπεται είναι ο καθαρισμός (Καθαρή) των διάφορων σκευών από τα λίπη, και μάλιστα με σταχτόνερο. Στην Ήπειρο για παράδειγμα οι νοικοκυρές καθαρίζουν τις κατσαρόλες και όλα τα χάλκινα σκεύη από τα λίπη της αποκριάς με ζεστό σταχτόνερο μέχρι ν’ αστράψουν και βάφουν άσπρα τα πεζοδρόμια. Στον Πόρο συναντάμε το «ξάρτυσμα», το καθάρισμα δηλαδή των μαγειρικών σκευών από τα λίπη και τα υπολείμματα από το φαγοπότι της αποκριάς.
Με πληροφορίες: λεξικό Μπαμπινιώτη, “λαογραφία στην Ελλαδα” του Πολίτη και wikipedia.org
