Ήθη και έθιμα που διατηρήθηκαν στα νησιά και δίνουν ένα διαφορετικό τόνο ενόψει των εορτών
Χριστούγεννα, η ημέρα της γέννησης του θεανθρώπου γιορτάζεται με ιδιαίτερη λαμπρότητα στα νησιά των Κυκλάδων και ιδιαίτερα στη Νάξο. Άλλωστε συμπίπτει ουσιαστικά με το τέλος των γεωργικών εργασιών οπότε ήταν μία καλή ευκαιρία για γιορτή. Και στη Νάξο …το τραγούδι και ο χορός παραδοσιακά είχαν θέση στη ζωή των κατοίκων του… Μία μικρή βόλτα τα χωριά και οι μυρωδιές από τις κουζίνες των σπιτιών θα λυγίσουν κάθε επισκέπτη… Τα σπίτια άλλωστε έχουν ασπριστεί και καθαριστεί ενώ οι άντρες έχουν πάρει τα μαχαίρια με σκοπό τα χοιροσφάγια, έθιμο που έχει να κάνει με το κρέας που θα στελεχώσει το γιορτινό τραπέζι, όχι όμως ανήμερα των Χριστουγέννων κι αυτό γιατί θεωρείται και είναι βαρύ φαγητό και μετά από πολυήμερη νηστεία κάτι τέτοιο μπορεί να …πέσει βαρύ ακόμη και για τα πιο δυνατά στομάχια. Κυρίως στα λειβαδοχώρια (Γλινάδο, Γαλανάδο, Αγιο Αρσένιο και Βίβλο) το κρέας του χοίρου είναι αυτό που κλέβει την παράσταση αυτές τις ημέρες…
Χριστόψωμο
Βέβαια πρέπει να σημειώσουμε ότι σημαντικό ρόλο παίζει και το χριστόψωμο (σταφίδες και καρύδια ως βασικά συστατικά και τα οποία έχουν στο κέντρο ένα ολόκληρο καρύδι με το τσόφλι του και ένα σταυρό από ζυμάρι), με σημείο αναφοράς το Γλινάδο. Εκεί όπου οι χριστόψωμα ζυμώνονταν και για τα ζώα, τα οποία τοποθετούσαν στα παχνιά των ζώων την τελευταία ημέρα του χρόνου. Κι αυτό γιατί άνθρωποι και ζώα πρέπει να έχουν καλή πορεία στο νέο χρόνο που θα έρθει τις επόμενες ημέρες… Πρέπει να σημειώσουμε ότι στον Δαμαριώνα οι γυναίκες του χωριού ετοιμάζουν τα παραδοσιακά γλυκά που ακούν στο όνομα Βαβούνοι, τα μελομακάρονα δηλαδή σε μία πιο …πρωτόγονη μορφή μαζί πάντα με τους κουραμπιέδες. Κι επειδή το τραπέζι δεν μπορεί να έχει ως βασικό κρέας το χοιρινό, το γνωστό σε όλη την Ελλάδα, παραδοσιακό γαστρονομικό έθιμο είναι γεμιστό κατσίκι με διάφορα χορταρικά και ρύζι, το οποίο παρασκευάζεται και προσφέρεται τα Χριστούγεννα αλλά και την Πρωτοχρονιά.
Το τραπέζι
Την παραμονή των Χριστουγέννων αποτελούσε συνήθεια όλα αυτά τα χρόνια τα μέλη της οικογένειας να μεταλάβουν ώστε να είναι ψυχικά έτοιμα για να υποδεχτούν ένα τόσο σημαντικό γεγονός όπως είναι η γέννηση του Θεανθρώπου. Μάλιστα η λειτουργία γίνεται τα ξημερώματα της 25ης Δεκεμβρίου με τα μικρότερα σε ηλικία παιδιά να έχουν μαζί τους ένα μικρό ψωμάκι ζυμωμένο με σταφίδες και καρύδια ώστε να το φάνε μετά την Θεία Κοινωνία. Το εορταστικό τραπέζι στρωνόταν το μεσημέρι, και στο κέντρο του τραπεζιού ήταν τοποθετημένο το χριστόψωμο, η κοπή και η μοιρασιά του οποίου αποτελούσε τελετουργία. Ο αφέντης του σπιτιού το σήκωνε ψηλά, έκανε το σχήμα του σταυρού 3 φορές στον αέρα κι ευχόταν ευλογία στο σπίτι και στη σοδειά. Το έκοβε στα δύο κι αν το μεγαλύτερο κομμάτι έμενε στο δεξί χέρι, αυτό σήμαινε ότι η σοδειά κατά το νέο έτος θα ‘ταν μεγάλη, αν έμενε όμως στο αριστερό, θα ‘ταν μικρή.
Χριστοκούτσουρο
Αξίζει να σημειωθεί ότι Χριστουγεννιάτικο δέντρο ή καράβι δεν στόλιζαν κατά τα παλαιότερα χρόνια ενώ αντίθετα μεταμφιέζονταν όπως στη περίοδο των Απόκρεων… Σύμφωνα με μαρτυρίες υποδύονταν τους μάγους με τα δώρα και περιφέρονταν στα φιλικά σπίτια.. Άλλοι πάλι μουτζούρωναν το πρόσωπό τους, ντύνονταν με άσπρες κοντές φούστες και άσπρες μπλούζες και υποδύονταν τις νύφες των Χριστουγέννων που διώχνουν τους καλικάτζαρους. Οι Ναξιώτες πίστευαν ότι τη βραδιά των Χριστουγέννων κατέβαιναν οι καλικάτζαροι από τους ανεφανούς (βλ Καμινάδες) των σπιτιών, γι’ αυτό και έριχναν χοντρούς κόκκους αλατιού στη φωτιά, ώστε με το θόρυβο να φοβούνται, ενώ φρόντιζαν να μένει πάντα ένα άσβεστο κούτσουρο, το λεγόμενο χριστοκούτσουρο, η φωτιά του οποίου απέτρεπε τους δαίμονες να μπαίνουν στα σπίτια.
Κοτσάκια
Όσο για τα κάλαντα; Στη Νάξο και δη στα ορεινά ουσιαστικά είναι τα περίφημα Κοτσάκια, ένας είδος μαντινάδας με σκωπτικό χαρακτήρα ενώ υπήρχε η συνοδεία της τσαμπούνας και του ντουπάκι… Μάλιστα ακόμη και σήμερα εάν κάποιος βρεθεί παραμονή Χριστουγέννων στις Τρίποδες θα δει να τραγουδούν τα κάλαντα στο δρόμο με τη συνοδεία αυτών των οργάνων. Όσο για την αμοιβή τους; Τα χρήματα πάντα ήταν σε δεύτερο ρόλο… Η συνηθισμένη αμοιβή κυρίως για τα παιδιά ήταν καρύδια, αμύγδαλα, φρούτα, κουραμπιέδες ή μεζές από τον χοίρο και για τους μεγαλύτερους χρήματα αλλά μεζέδες και κρασί που άλλωστε ρέει άφθονο στο νησί….
Κουφέτο
Από εκεί και πέρα κάνοντας μία βόλτα στα νησιά των Κυκλάδων στη Ανάφη, οι νοικοκυρές παρασκευάζουν και προσφέρουν το «κουφέτο», γλυκό του κουταλιού από ασπρισμένα αμύγδαλα και κομμάτια κοκκινωπής κολοκύθας τα οποία σιγοβράζουν μέσα σε μέλι. Στη Μύκονο τα στενά σοκάκια μοσχοβολούν από τις δίπλες, τα φοινίκια, τους κουραμπιέδες και τα Χριστόψωμα που ψήνονται στο φούρνο. Στα χωριά ζυμώνουν και ψήνουν ένα επιπλέον Χριστόψωμο το οποίο μοιράζουν στα ζώα του σπιτιού. Εκτός από τα γλυκίσματα οι νοικοκυρές μαγειρεύουν λαρδί χοιρινό με χόρτα ή λάχανο, το οποίο συμβολίζει την αφθονία, κρέας ψητό στον φούρνο, κρεμμυδόπιτα με ντόπια «τυροβολιά» και μελόπιτα με τυροβολιά, μέλι και κανέλα.
Χοιρινό παστό
Στην Πάρο οι νοικοκυρές ψήνουν Χριστόψωμα φτιαγμένα από αλεύρι και ξηρούς καρπούς, σχηματίζουν με το ζυμάρι ένα σταυρό πάνω σε αυτά και τα δίνουν για τροφή στα ζώα του σπιτιού. Στην Σίφνο, τα παραδοσιακά κάλαντα είναι αυτοσχέδιες δημιουργίες στην τοπική διάλεκτο, οι οποίες συνδέονται άμεσα με την θρησκευτική ζωή και ψέλνονται από το μεσημέρι μέχρι το βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων. Οι συνθέσεις αυτές αναδεικνύουν το ταλέντο του δημιουργού, εκφράζουν συναισθήματα και σχολιάζουν πρόσωπα και καταστάσεις. Στην Σίφνο το πατροπαράδοτο χριστουγεννιάτικο τραπέζι αποτελείται, κατά βάση, από χοιρινό κρέας παστό ή στο φούρνο και από Χριστόψωμα ζυμωμένα με γλυκάνισο.
Βόλτα με καράβι
Στη Σύρο την «Καλή Βραδιά», δηλαδή την παραμονή των Χριστουγέννων, οι καθολικοί κάτοικοι, κυρίως της συριανής υπαίθρου και της Άνω Σύρου, μετά από την εκκλησία, επιστρέφουν στα σπίτια τους και τρώνε ψάρι και κουνουπίδι. Την παραμονή των Χριστουγέννων (αλλά και της Πρωτοχρονιάς) μέλη του Λυκείου Ελληνίδων, ντυμένα με την παραδοσιακή συριανή φορεσιά, περιέρχονται στους δρόμους της Ερμούπολης κρατώντας το στολισμένο παραδοσιακό καραβάκι και ψάλλουν τα συριανά και τα τηνιακά κάλαντα. Το καραβάκι συμβολίζει την πλεύση του ανθρώπου προς την καινούργια ζωή μετά τη γέννηση του Χριστού.
Κάβος
Στην Τήνο, το «Τραπέζι της Αδελφότητας» είναι ένα χριστουγεννιάτικο έθιμο το αναβιώνει στο παραδοσιακό χωριό του Τριποτάμου κάθε χρόνο στις 25 Δεκεμβρίου. Οι οικογένειες του χωριού αναλαμβάνουν κάποιες δεδομένες υποχρεώσεις προς τον ενοριακό ναό του χωριού, τα Εισόδια της Θεοτόκου. Ο αρχηγός της οικογένειας η οποία ορίζεται υπεύθυνη ονομάζεται «κάβος» και υποχρεώνεται να διατηρεί αναμμένο, όλο το χρόνο, το καντήλι μπροστά από την εικόνα της Γέννησης του Χριστού. Πρέπει επίσης να διατηρεί καθαρή την εκκλησία, να αναλαμβάνει τα έξοδα της λειτουργίας των Χριστουγέννων και την προμήθεια κεριών, καθώς και μιας μεγάλης λαμπάδας από γνήσιο κερί μέλισσας. Το μεσημέρι των Χριστουγέννων ο «κάβος» παραθέτει γεύμα στο σπίτι του μόνο για τους άνδρες του χωριού και τον ιερέα της ενορίας. Οι προσκεκλημένοι φέρνουν μαζί τους, μέσα σε μία πετσέτα, το ψωμί, το πιρούνι, το κουτάλι και το κρασί τους. Το επίσημο αυτό γεύμα χαρακτηρίζεται από την αφθονία των εδεσμάτων και τη γενναιοδωρία του «κάβου» ο οποίος προσφέρει στους συνδαιτυμόνες σούπα μοσχαρίσια, κρεμμυδάτο κοκκινιστό κρέας, κρέας βραστό και ντολμάδες. Το κρασί προσφέρεται σε «τάσια», κύπελλα σε ημισφαιρικό σχήμα από ορείχαλκο, τα οποία χρησιμοποιούνται αποκλειστικά αυτή τη μέρα και είναι δωρεά των κατοίκων του χωριού. Μετά το φαγητό, μια ομάδα καλεσμένων μαζί με τον ιερέα, μεταφέρουν την εικόνα της Γέννησης του Χριστού από την εκκλησία στο σπίτι του οικοδεσπότη, ψάλλοντας Χριστουγεννιάτικα τροπάρια. Η εικόνα τοποθετείται πάνω στο τραπέζι δίπλα στον ιερέα. Όλοι κάθονται πάλι στο τραπέζι, ο ιερέας μοιράζει αντίδωρο και ανάβονται κεριά, πανομοιότυπα με αυτά τα οποία μοιράστηκαν στην πρωινή λειτουργία. Ο ιερέας ρωτάει κατόπιν το όνομα του επόμενου «κάβου». Μόλις αυτό ανακοινωθεί περιφέρονται δύο δίσκοι, ο ένας για τη χρηματική βοήθεια του νέου «κάβου» και ο άλλος για τη βοήθεια του ιερέα. Προσφέρονται γλυκίσματα και όλοι εύχονται στο νέο «κάβο» καλή επιτυχία στις υποχρεώσεις τις οποίες ανέλαβε. Η εικόνα επιστρέφεται στην εκκλησία με συνοδεία Χριστουγεννιάτικων τροπαρίων. Την επόμενη μέρα, 26η Δεκεμβρίου, όλοι οι συγχωριανοί συγκεντρώνονται πάλι στο σπίτι του παλιού «κάβου» για να φάνε και να πιούν ότι απέμεινε από την προηγούμενη μέρα. Οι υποχρεώσεις του παλαιού «κάβου» τελειώνουν με το γεύμα των Χριστουγέννων, αλλά αυτός, μέχρι το τέλος του χρόνου, δεν παύει να ευθύνεται για το άναμμα του καντηλιού της εικόνας.
Κάλαντα Χριστουγέννων
Για σένα κόρη όμορφη
ήρθαμε να τα πούμε,
και τα καλά Χριστούγεννα
για να σου ευχηθούμε.
Φέρτε μας κρασί να πιούμε
και του χρόνου να σας πούμε,
και του χρόνου να σας πούμε
φέρτε μας κρασί να πιούμε.
Αν έχεις κόρη όμορφη
βάλε τη στο τσιμπίδι,
και κρέμασε την αψηλά
να μην τη φαν οι ψύλλοι.
Φέρτε μας κρασί να πιούμε
και του χρόνου να σας πούμε,
και του χρόνου να σας πούμε
φέρτε μας κρασί να πιούμε.
Σ’ αυτό το σπίτι που ‘ρθαμε
καράβια ‘ν’ ασημένια,
του χρόνου σαν και σήμερα
να ‘ναι μαλαματένια.
Φέρτε μας κρασί να πιούμε
και του χρόνου να σας πούμε,
και του χρόνου να σας πούμε
φέρτε μας κρασί να πιούμε.
Για σένα κόρη όμορφη
ήρθαμε να τα πούμε,
και τα καλά Χριστούγεννα
για να σου ευχηθούμε.
Φέρτε μας κρασί να πιούμε
και του χρόνου να σας πούμε,
και του χρόνου να σας πούμε
φέρτε μας κρασί να πιούμε.
Φωτογραφίες: Μανώλης Βιλαντώνης, Ορεινός Αξώτης
